Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx



Yüklə 0,6 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/24
tarix02.01.2022
ölçüsü0,6 Mb.
#45652
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24
mirzaliyeva gunel (2)

 

3.2. Dunyanın ərzaq istehsalının  əsas problemləri və  onların 

aşağı salınması  yolları

 

II  Cahan  savaşının  bitməsindən  sonra  bəşəriyyət  daha  yeni  və  daha  kəskin 



olan  dünya  problemləri  ilə  üzləşdi.  Əslində  bu  problemlər  kiçikli-böyüklü  bütün 

sivilizasiya boyu insan fəaliyyətini təqib etmişdir. Lakin XX əsrin ikinci yarısından 

başlayaraq  dünya  dövlətləri  insan  və  ətraf  mühit  münasibətində  ekoloji,  ərzaq, 

enerji  və  xammal  resurslarının  tükənməsi  kimi  ümumbəşəri  problemlərin  həlli 

istiqamətində  təxirəsalınmaz  tədbirlərin  görülməsi  vəzifəsi  ilə  qarşılaşdılar.  Ötən 

ə

srin  70-ci  illərində  Amerika  alimi,  biofizik  xanım  Donella  Medouzun  (1941-



2001)  rəhbərlik  etdiyi  qrupun  Roma  klubu  üçün  hazırladığı  «Artım  hədləri» 

adlanan məruzəsində ümumi qəbul olunmuş «qlobal problem» anlayışı dövriyyəyə 

gəldi. Əslində məruzədə irəli sürülən ideyalar başlıca olaraq, Amerika kibernetika 

professoru 

Cey 

Forresterin 



(1918) 

«Dünya 


dinamikası» 

kitabından 

qaynaqlanmışdı. Bu əsərində C.Forrester bəşəriyyətin XXI əsrin əvvəllərində təbii 

resursların  tükənməsi,  ətraf  mühitin  çirklənməsi,  demoqrafik  partlayışlar  kimi 

qlobal  fəlakətlərlə  üzləşəcəyini  bildirmiş,  bununla  da  məşhur  ingilis  demoqraf 

alimi  Tomas  Maltusun  (1766-1834)  «Əhali  artıqlığı  nəzəriyyəsi»nə  rəğmən  XX 

ə

srin  sonunda  dünya  əhalisinin  4,5  milyard  nəfərlə  məhdudlaşdırılmasının 



zəruriliyi fikri ilə çıxış etmişdir. Qeyd edilməlidir ki, məhz Roma klubu üçün ilk 


74 

 

olan  bu  prezentasiya  məruzəsinə  təşəkkür  kimi  beynəlxalq  səviyyədə  müasir 



texnoloji sivilizasiyanın mövcudluğu və inkişaf məsələləri zəminində bəşəriyyətin 

qlobal problemlər konsepsiyası ümumi qəbul edilmiş oldu. [22] 

Qlobal  problemlər  spektri  geniş  olsa  da,  burada  daha  ciddi  ümumbəşəri 

olanlar  ayrılır.  Həmin  problemlər  içərisində  ərzaq  təhlükəsizliyi  problemi  öz 

kəskinliyi ilə fərqlənir. Bu problem həm də özünün birbaşa insanla bağlı fizioloji 

tələb  və  yaşam  tələbləri  baxımından  ön  sıraya  çıxır.  Problemin  etnogenezi  bəşər 

sivilizasiyasının  tarixi  köklərinə  qədər  irəliləyir.  Lakin  o,  son  yüz  ildə  daha 

miqyaslı və qlobal xarakter daşımaqdadır. Vurğulanmalıdır ki, ötən əsrdə əkinçilik 

və heyvandarlıqda təşkilati, texniki və texnoloji yeniliklərin tətbiqi ilə bağlı nəhəng 

nailiyyətlər  əldə  olunmasına  baxmayaraq,  dünya  əhalisinin  ərzaq  təminatlılığı 

problemi  qəti  həllini  tapmamış  qalmışdır.  Yeni  əsrdə  planetin  artan  əhalisi  ilə 

biosferin imkanları arasında disproporsiyaların dəyişməsi zəminində problem daha 

kəskin  xarakter  almışdır.  BMT  -  nin  təsisçisi  olduğu  Ərzaq  və  Kənd  Təsərrüfatı 

Təşkilatının  (FAO) məlumatlarına görə, son 40  ildə  aclıq  çəkən insanların sayı  1 

milyard  nəfəri  ötmüş  və  hazırda  bu  miqyas  bir  qədər  də  artmışdır.  Həmin 

insanların mütləq əksəriyyəti isə təbii ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayırlar. 

Bunun nəticəsidir ki, son 4 - 5 il ərzində 60 - dan çox belə ölkələrdə aclıqla bağlı 

üsyanlar  qeydə  alınmışdır.  Qlobal  ərzaq  təhlükəsizliyi  probleminin  kəskin-

ləşməsində  ərzaq  çatışmazlığı  dayansa  da,  onun  digər  qütbündə  demoqrafik 

problem durur. Dünya əhalisi artır, ərzaq tələbləri də müvafiq olaraq yüksəlir.(22) 

Tarix bəyan edir ki, dünya əhalisinin 2 milyard nəfər olması üçün 4 milyon il 

keçmişsə, daha 2 milyard nəfər artım üçün 46 il, növbəti 2 milyard üçün isə 22 il 

lazım  gəlmişdir.  BMT  -  nin  proqnozlarına  görə  2020  -  ci  ildə  yer  kürəsinin 

ə

halisinin 7,5 milyard nəfərə, 2050 - ci ildə isə 9,0 milyard nəfərə çatacağı təxmin 



edilir. 

Ə

halinin  ərzaq  təhlükəsizliyi  problemi  çoxşaxəli  və  çoxplanlıdır.  O,  eyni 



zamanda təbii və sosial - iqtisadi motivlidir. Əhalinin ərzaq təhlükəsizliyi cəmiyyət 

həyatının  bütün  sahələrində  əks  olunaraq  çox  ölkələr  üçün  daha  böyük  ölçülü 

təhlükə kimi sürəkli qalmaqdadır. Məhz buna görə də, əhalinin ərzaq təhlükəsizliyi 



75 

 

problemi  dünya  birliyi  tərəfindən  daha  yüksək  səviyyədə  diqqətdə  saxlanılır, 



problem qlobal və regional təsisatlarda daimi müzakirə predmetinə çevrilir. Qeyd 

olunmalıdır ki, 1974 - cü ildə BMT Baş Assambleyası Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı 

Təşkilatı  tərəfindən  işlənmiş  «Dünyada  ərzaq  təhlükəsizliyinin  təminatı  üzrə 

beynəlxalq  öhdəliy»i  bəyənmişdir.  Dünya  ədəbiyyatında  «ərzaq  təhlükəsizliyi» 

bütün insanların sağlam və aktiv həyat tərzi keçirmələri üçün zəruri olan kəmiyyət 

baxımından  yetərli  təhlükəsiz  qidaya  zamanın  hər  anında  fiziki  və  iqtisadi  giriş 

imkanlığı  situasiyası  kimi  interpretasiya  olunur.  «Dünya  ərzaq  təhlükəsizliyinin 

Roma  bəyannaməsində»  (Roma  13  noyabr  1996  -  ci  il)  hər  bir  insanın  ərzaq 

təhlükəsizliyi  hüququ  hər  bir  dövlətin  öhdəlikləri  sırasına  daxil  edilmişdir. 

Ə

halinin  ərzaq  təhlükəsizliyi  dövlətin  aqrar  və  iqtisadi  siyasətinin  əsas 



məqsədlərindən  biri  kimi  çıxış  edir.  O,  istənilən  milli  ərzaq  sisteminin  ideal 

vəziyyətə  götürülməsinin  hərəkət  vektorunu  formalaşdırır.  Buna  görə  də,  ərzaq 

təhlükəsizliyinə  nailolma  fasiləsiz  bir  proses  kimi  daim  cərəyan  edərək  öz 

növbəsində  ölkədə  aparılan  ərzaq  siyasətinin,  o  cümlədən  aqrar  strategiyasının 

reallaşmasının inkişaf prioritetlərini və icra mexanizmlərini dəyişikliklərə uğradır. 

Ə

halinin  ərzaq  təhlükəsizliyi  ilk  növbədə,  makroiqtisadi  situasiya,  ictimai 



istehsalın  və  əhali  gəlirlərinin  səmərəliliyi  ilə  dəyərləndirilir.  Onun  vəziyyəti  bir 

sıra  göstəricilərlə  xarakterizə  edilir.  Əgər  əvvələr  ərzaq  təhlükəsizliyinin  başlıca 

göstəriciləri  kimi  əhalinin  adambaşına  düşən  orta  gəlirləri,  ərzaq  taxılının  keçici 

qalıqları (taxılın 60 günlük ehtiyatı və ya ümumi illik istehlak həcminin 17-20%-i), 

ə

rzaq  resurslarında  idxalın  payı  olmuşdursa,  indi  bu  meyarlar  genişlənərək  daha 



mürəkkəb xarakter almışlar. Buraya aşağıdakılar daxil edilir: 

-  ayrı  -  ayrı  əhali  qruplarının  ümumi  xərclərində  ərzaq  xərclərinin  payının 

xüsusi çəkisi;

  

-  ərzaqlara  ərazi  girişi  imkanlığı  (ölkənin  müxtəlif  regionlarında  eyni 

ə

mtəələrin pərakəndə qiymət səviyyəsinin müqayisə edilməsi yolu ilə ölçülür); 



-  ərzaq  «rahatlığı»  səviyyəsi  (ev  təsərrüfatında  itkiləri  azaldan  və  iş  vaxtına 

qənaət edən müasir ərzaq növlərinin istehlak payı); 

- məhsulun «təbiiliyi» və keyfiyyətliliyi səviyyəsi; 



76 

 

-  məhsulun  keyfiyyətinin  sağlamlığa  və  həyat  sürəkliliyi  vəziyyətinə  təsiri 



(həmçinin 1995 - ci ildən kütləvi kommersiya mənimsənilməsi başlamış mühəndis 

genetikası  və  biotexnoloji  metodların  köməyi  ilə  alınan  məhsullar);



 

Ə

halinin ərzaq təhlükəsizliyinin əsas meyarı həm də ümumi əsas ərzaq məhsulları 



həcminin  75  -  80%  -  nin  milli  əmtəə  istehsalçıları  tərəfindən  yaradılması  və 

ə

halinin  istehlak  etdiyi  bioloji  mükəmməl  məhsulun  tövsiyə  edilən  kaloriliyi 



sutkada  3300  kkal  -  dan  aşağı  olması  ilə  xarakterikdir.  Əhalinin  ərzaq 

təhlükəsizliyinin  vəziyyəti  ümumiləşdirilmiş  qiymətləndirmədə  aşağıdakı  kimi 

təyin edilir: 

- ərzaqlara yetişmənin fiziki imkanlığı (ölkənin bütün ərazisində zamanın hər 

anında və zəruri çeşiddə qida məhsullarının mövcudluğu); 

-  ərzaqlara  yetişmənin  iqtisadi  imkanlığı  (qida  məhsullarının  son  həddə 

minimal ölçüdə istehlakına imkan yaradan sosial statusundan və vətəndaşın yaşayış 

məkanından  asılı  olmadan  gəlirlər  səviyyəsi);  istehlak  üçün  ərzaq  təhlükəsizliyi 

(əhalinin sağlamlığına zərər vura biləcək keyfiyyətsiz qida məhsullarının istehsalı, 

reallaşması və istehlakının aradan qaldırılması); [22] 

Ə

rzaq  probleminin  həllinin  iki  ekstensiv  və  intensiv  yolu  mövcuddur. 



Ekstensiv  yol  yeni  kənd  təsərrüfatı  və  balıq  mədən  komplekslərinin 

mənimsənilməsini  ehtiva  edir.  Bunun  üçün  müvafiq  texniki  xərclər  və  rasional 

proqram işləmələri tələb olunur. İntensiv yol isə aqrotexniki mədəniyyətin inkişafı, 

yüksək məhsul verən bitki növlərinin, böyük məhsul verimli  ev heyvanları və quş 

cinslərinin  dövriyyəyə  çıxarılması,  mexanikləşmə,  kimyalaşma,  meliorasiya  və  s. 

kimi məhsuldarlıq artımı elementlərini birləşdirir. 

Ə

halinin  ərzaq  təhlükəsizliyinin  başlıca  təminat  obyekti  olaraq  vurğulandığı 



kimi  aqrar  sektor  çıxış  edir.  Ona  görə  də,  problemin  həllinın  ağırlıq  mərkəzinə 

yönələn  dövlət qayğısı  mütləqdir.  İnkişaf etmiş  ölkələr  öz  təcrübələrinə istinadən 

yaxşı  bilirlər  ki,  bir  çox  spesifik  şərtləri  ilə  kənd  təsərrüfatı  iqtisadiyyatın  digər 

sektorları  ilə  müqayisədə  rəqabətqabilliyyətli  deyildir.  Elə  bu  əsasdan  da,  burada 

sahəyə dövlət dəstəyini daim artırırlar. Statistika göstərir ki, Avropada fermerlərə 

dəstək  xərcləri  istehsal  məhsulunun  maya  dəyərinin  40%-ni  təşkil  edir.  Konkret 




77 

 

olaraq aqrar sektora dövlət subsidiyalarının xüsusi çəkisi ABŞ-da 30%, Kanadada 



45%, Yaponiyada 66%, İsveçdə 59%, Finlandiyada 71%, Norveçdə isə 77% təşkil 

edir.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  bu  ölkələrdə  aqrar  sektor  yalnız  subsidiyalarla  deyil, 

həm  də  əhatəli  institusional  alət  və  mexanizmlərlə  də  dəstəklənir.  Misal  olaraq 

göstərmək olar ki, bu məqsədlə ABŞ-da kompensasiya ödənişləri və xarici ticarət 

astanaları  sistemi  yaradılmış,  bu  da  öz  növbəsində  idxalı  xeyli  məhdudlaşdırmış, 

ixracı  isə  müvafiq  olaraq  stimullaşdırmışdır.  Əhalinin  ərzaq  təhlükəsizliyinin 

təminatında  Yaxın  Şərqin  böyük  neft  ixracatçısı  ölkələrində  xüsusi  strateji 

planlarla  çıxış  edirlər.  Səudiyyə  Ərəbistanı  səhra  şəraitinə  baxmayaraq  özünü 

taxılla  tam  təmin  edir  və  hətta  müəyyən  qədər də bu  məhsul üzrə  ixrac  prosesini 

həyata  keçirir.  İndi  Küveyt,  Birləşmiş  Ərəb  Əmirlikləri  müxtəlif  meyvə-tərəvəz, 

gül  ixracatında  da  üstünlüklərə  nail  olmuşlar.  Bundan  başqa,  bir  sıra  dövlətlər 

ə

rzaq  təhlükəsizliyinin  möhkəmləndirilməsi  və  təminatı  məqsədi  ilə  ərzaq 



təhlükəsizliyi  doktrinaları  qəbul  etmişlər.  Qonşu  Rusiyada  isə  dövlət  iqtisadi 

təhlükəsizlik  strategiyası  əsasında  belə  bir  doktrina  ötən  ilin  yanvarında  qəbul 

olunmuşdur.  Bu  doktrina  ərzaq  təhlükəsizliyinin  təminatı  sferasında,  həmçinin 

aqrar-sənaye  və  balıqçılıq  təsərrüfatı  komplekslərinin  inkişafı  istiqamətində 

müvafiq normativ-hüquqi aktların işlənməsi üçün baza rolunda çıxış edir. Sənəddə 

göstərilir ki, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi dövlətçilik və suverenliyin saxlanılması, 

demoqrafik  siyasətin  mühüm  seqmenti,  həyat  təminatlığı  sistemi,  sağlamlığın 

qorunmasının zəruri şərti, fiziki aktivlik, uzunömürlülük və ölkə əhalisinin yüksək 

həyat  keyfiyyətliliyi  olan  mühüm  elemetlərini  özündə  birləşdirərək  milli 

təhlükəsizliyin  tərkib  hissəsi  kimi  təyinat  alır.  Onun  strateji  məqsədini  ölkə 

ə

halisinin təhlükəsiz və keyfiyyətli kənd təsərrüfatı və balıq məhsulları, xammal və 



ə

rzaqla etibarlı təminatı təşkil edir. Doktrina həmçinin bu məqsəddən irəli gələrək 

müvafiq  vəzifələri  qarşıya  qoyur  və  onların  reallaşma  mexanizmlərini  təyin  edir. 

Göründüyü  kimi,  müasir  məqamda  ərzaq  təhlükəsizliyi  dövlət  və  milli  yaşamın, 

inkişafın əsasında dayanır. [22] 

Ə

rzaq təhlükəsizliyinin təminatı problemlərinin tədqiqi göstərir ki, ölkəmizdə 



də  müasir  qlobal  çağırışlara  uyğun  olaraq  bu  istiqamətdə  yeni  strategiyanın 


78 

 

işlənməsi və müvafiq doktrinanın hazırlanmasına ehtiyac vardır. Qeyd olunmalıdır 



ki, ölkədə genişmiqyaslı aqrar islahatlar prosesi aparılmış və aparılmaqdadır. İndi 

müvafiq sektorda islahatların yeni mərhələsinə keçid edilmişdir. Bu keçidlə bağlı 

aqrar  sektorun  strukturu  və  idarəetmə  şəbəkəsi  bazar  iqtisadiyyatının  tənzim 

metodlarına  istinadən  yenidən  qurulmaqdadır.  Ailə  təsərrüfatlarına  kreditlər  və 

subsidiyaların  ayrılması,  iqtisadi  güzəştlər,  toxum,  gübrə  və  texnika  təminatı, 

məhsul qoruma anbarlarının inşası buna misaldır. Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin 

möhkəmləndirilməsində yeni müasir taxıl saxlama anbarlarının inşası və istifadəyə 

verilməsi yüksək qiymətləndirilir. Bununla bərabər əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin 

təminatı  məsələsində  qabaqcıl  dünya  təcrübəsinin  mənimsənilməsi,  kooperasiya 

sisteminin  yenidən  qurulması,  ərzaq  təminatı  sistemini  mütləq  hesabda  idxal 

məhsulundan  azad  etmək,  yerli  istehsalçıların  xarici  ticarət  əlaqələri  qurması, 

məhsulların  ixraca  yönəlməsinin  stimullaşdırılması  da  vacib  dövləti  tədbirlər 

sisteminə daxil edilməlidir. Dünya təcrübəsi bəyan edir ki, iri kooperativ qurumlar 

fermer  təsərrüfatları  ilə  müqayisədə  daha  effektli  işləyirlər.  ABŞ  -  da  kənd 

təsərrüfatı  istehsalında  kooperativlərin  payı  90%-dən  çoxdur.  İqtisadi  nöqteyi  - 

nəzərdən fermer təsərrüfatlarının uğuru daha çox fərdi sahibkar istedadı və davamlı 

dövləti  dəstəklə  əlaqəlidir.  Sovetlər  İttifaqının  kənd  təsərrüfatı  sektorunda  olan 

sovxoz  -  kolxoz  tipli  qurumlara  oxşar  irimiqyaslı  kooperativlərin,  səhmdar 

cəmiyyətlərin, kollektiv birliklərin təşkili isə daha məhsuldar və özünütəminatlığı 

ilə  fərqlənə  bilər.  Buna  görə  də  dövlət  aqrar  kompleksdə  səhmdar  əməkdaşlığa 

söykənən  iri  təsərrüfatçılığın  geniş  təşəkkülünə  dəstək  göstərməlidir.  Bu  sienerci 

effekt görüntüsü bir qədər də iqtisad elminin klassiki A.Smitin mütləq üstünlüklər 

nəzəriyyəsindəki  «Bolluq  daha  çox  kooperasiya  və  əmək  bölgüsü  əsasında 

istehsalın  inkişaf  səviyyəsi  ilə  bağlıdır»  tezisi  ilə  ahəngləşir.  Bununla  belə,  ayrı-

ayrı qabaqcıl fermer təsərrüfatlarının da inkişafı daim stimullaşdırılmalıdır. Başlıca 

olaraq  ölkə  əhalisinin  ərzaq  təhlükəsizliyinin  təminatı  üçün  yeni  iqtisadi  və 

insitusional  əsaslar  verən  müvafiq  ərzaq  təhlükəsizliyi  doktrinasının  hazır-

lanmasına start verilməlidir. 




Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin