Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fəsil 1.
Ərzaq təhlükəsizliyinin nəzəri-konseptual əsasları və dünya ərzaq istehsalı 1.1. Dünyanın ərzaq təhlükəsizliyinin nəzəri-konseptual əsasları.
Milli təhlükəsizlik sosial təhlükəsizlik növləri içərisində xüsusi yer tutur. Milli təhlükəsizlik dedikdə milli dəyərlərə və həyat tərzinə təhlükə yaradan daxili və xarici səbəblərin qismən və ya tamamilə aradan qaldırılması, eləcə də dövlətin vacib maraqlarının həyata keçirilməsinin təminatı başa düşülür. Başqa sözlə, milli təhlükəsizlik cəmiyyətin, dövlətin, vətəndaşların həyatı üçün vacib maraqların, eləcə də milli dəyərlərin və həyat tərzinin müxtəlif təbiətli (siyasi, iqtisadi, hərbi, ekoloji və s.) daxili və xarici təhlükələrdən müdafiəsidir. XX əsrin ikinci yarısında milli təhlükəsizlik siyasətinin istiqamətləri müəyyənləşdirilərkən, iqtisadi və ekoloji təhlükəsizlik ön plana çəkildi. İqtisadi təhlükəsizlik dedikdə ölkədə siyasi- iqtisadi stabillik şəraitində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edən davamlı inkişaf və bu inkişafa mane olan təhlükələrin tamamilə aradan qaldırılması başa düşülür. Bununla yanaşı, stabil iqtisadi artım və yüksək həyat səviyyəsi dünyada və istənilən bir ölkədə cəmiyyətdəki sosial gərginliyin və konfliktlərin azalmasına gətirib çıxarır. Bu da prinsip etibarilə milli təhlükəsizliyin möhkəmlənməsinə gətirib çıxarır. İqtisadi təhlükəsizlik milli təhlükəsizlik sisteminin tərkib hissəsi, bazası rolunu oynayır. Milli təhlükəsizliyin digər alt sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla iqtisadi təhlükəsizlik, özündə onların təsirini toplayır. İqtisadi təhlükəsizlik özündə əsas iqtisadi - siyasi problemləri həll etmək, cəmiyyətin, dövlətin və əhalinin tələbatını lazımi dərəcədə ödəmək, xarici, iqtisadi və maliyyə təzyiqlərinin, daxili destruktiv qüvvələrin təsirini azaltmaq kimi xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir. İ qtisadi təhlükəsizliyin maddi
baxımdan daxili
ə sasını
istehsal münasibətlərinin və məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi, ümumdaxili məhsulun 7
geniş təkrar istehsalını təmin edən, ölkənin təbii resurslarının zənginlik səviyyəsi və infrastrukturunun inkişafı, daxili sosial - siyasi təhlükəsizliyin əsasını isə sosial və iqtisadi inkişaf zəminində uzunmüddətli milli məqsədlərə nail olmaq üçün cəmiyyətdə kifayət qədər yüksək səviyyəli razılaşmanı təmin edir. İqtisadi təhlükəsizliyin maddi baxımdan xarici əsasını isə hər bir ölkə üçün xarici, iqtisadi və siyasi təzyiqlər və digər dövlətlərin müdaxiləsi olmadan qarşılıqlı qəbul olunan və sərfəli əməkdaşlıq əsasında sosial və iqtisadi inkişafın strategiyasını azad seçməyə və həyata keçirməyə imkan yaradan kompleks beynəlxalq razılaşmalar və institusional strukturlar təşkil edir. Qarşılıqlı iqtisadi təhlükəsizliyin təminatının mexanizmi beynəlxalq valyuta, ticarət və kredit sistemləridir. İ qtisadi təhlükəsizliyin indikatorlar-göstəriciləri sisteminə əhalinin həyat səviyyəsi, inflyasiyanın tempi, işsizlik norması, iqtisadi artım, büdcə kəsirləri, dövlət borcları, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın səviyyəsi, qızıl - valyuta rezervləri, kölgə iqtisadiyyatının miqyası daxildir. Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin prioritetləri dövlətin tarixi inkişaf dövründən və dünyada baş verən dəyişikliklərdən asılı olaraq dəyişir. Müasir dövrdə bu prioritetləri valyuta - kredit, enerji və ərzaq təhlükəsizliyi təşkil edir. Belə ki, valyuta - kredit təhlükəsizliyinin ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə daxil olması bu sistemdə tutduğu mövqe ilə müəyyənləşir. Ölkənin digər ölkələrlə valyuta - kredit münasibətləri həmin ölkənin ümumi iqtisadi mühitinin sağlamlaşmasına müsbət təsir göstərir və nəticə etibarilə ümummilli və xarici iqtisadi maraqların qorunmasında mühüm rol oynayır. Enerji təhlükəsizliyi dedikdə - ölkənin enerji sisteminin normal və fövqəladə vəziyyətlərdə istehlakçıların məqbul keyfiyyətə malik istilik - enerji resursları ilə təminatında defisit təhlükəsindən qorunması başa düşülür. Onun vacibliyi ölkənin təbii - iqlim şəraitinin sərtliyi ilə müəyyənləşir. Ərzaq təhlükəsizliyinin rolu insanın varlığının baza göstəricisidir. Çünki, ə rzağın yoxluğu aclıq və ölümün əsasını qoyur. Hər bir insan üçün gündəlik yüksək keyfiyyətli və müxtəlif növlü ərzaqların qəbulu vacibdir. Əhalinin 8
qidalanma səviyyəsi ölkənin ümumi iqtisadi inkişafının səviyyəsini xarakterizə edir. Belə ki, ərzaq məhsullarının istehsalı istənilən istehsal növünün ilkin şərti olub, var və olacaqdır. Əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatı sosial həyatın iqtisadi strukturun həyat qabilyyətliliyinin səviyyəsinin vacib faktoru və müəyyənləşdirici kriteriyasıdır. Ə rzaq problemi insanın yarandığı gündən mövcud olmuş və insanın inkişafı ilə öz xüsusiyyət və miqyaslarını dəyişmişdir. Artıq XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ümumbəşəri problemə çevrilmişdir. Ərzaq məhsulları lazımi həcmdə istehsal olunmadıqda bu cəmiyyətdə o, nəzərə çarpan bir fakta-ərzaq çatışmamazlığına, bu isə öz növbəsində ciddi sosial–siyasi problemə çevrilir. Təbii fəlakətlər, müharibələr, ölkədə iqtisadi böhranlar, ictimai quruluşda radikal dəyişikliklər, əhalinin və ərzaq istehsalı obyektlərinin əraziyə görə qeyri- proporsional yerləşməsi və s. ərzaq çatışmazlığı problemini yaradan səbəblərdəndir. Bununla əlaqədar olaraq, dövlət və eləcə də bütün bəşəriyyət üçün ə rzaq və ərzaq təhlükəsizliyinin stabil təminatı ən vacib problemlərdəndir. XX əsrdə dövlətlərarası ticarətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ərzaq problemi bir qrup dövlətlərin digərləri üzərində siyasi təzyiq vasitəsinə çevrilmişdir. Belə ölkələr digər ölkələrdəki ərzaq problemini mütəmadi öyrənirlər. Eyni zamanda öz ölkələrində ərzaqla təminatı yüksək səviyyədə saxlayaraq digər ölkələrin bazarlarında öz paylarını genişləndirməyə çalışırlar. Bu isə ixracatçı ölkələrə idxalçı ölkələrlə qarşılıqlı münasibətlərdə yumşaq təsir vasitələri (gömrük baryerləri, qiymət siyasəti, ixrac subsidiyaları və s.) ilə yanaşı, sərt tədbirlərin (embarqo, idxala qoyulan qadağalar, iqtisadi sabotaj və s.) tətbiqinə şərait yaradır. Eyni zamanda, ərzaq idxal edən ölkələr xarici iqtisadi siyasəti daxili ərzaq bazarının, daxili istehsalçı və ixracatçıların xarici rəqabətdən müdafiəsinə, eləcə də ə rzaqla özünü təminatını yüksəldərək daxili bazarların idxal üçün tamamilə bağlanması istiqamətinə yönəldirlər. Göründüyü kimi, ərzaq təhlükəsizliyi bütün dünya ölkələri üçün dövlətin suverinitetinin, onun daxili siyasətinin və eyni zamanda, beynəlxalq əlaqələr müstəvisində suverenliyinin əsas şərtidir.
9
Beləliklə, ərzaq təhlükəsizliyi nəinki dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin, eləcə də siyasi və ekoloji təhlükəsizliyinin əsas elementidir. Bu isə ərzaq təhlükəsizliyinin milli təhlükəsizliyin tərkibində aparıcı rol oynadığını müəyyənləşdirir. Ərzaq təhlükəsizliyinin mahiyyəti “ərzaq təhlükəsizliyi” anlayışının daha dəqiq tərifində ifadə olunmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə “ərzaq təhlükəsizliyi” bir termin kimi 1974 - cü ildə Romada taxılın qiymətinin kəskin artması ilə bağlı ƏKTT (FAO) - nin təşkil etdiyi Ərzaq problemləri ilə bağlı Ümumdünya Konfransında qəbul edilmişdir. Bu anlayışın mahiyyəti 20 il sonra analoji olaraq konfransda aydınlaşdırılmışdır. ƏKTT - yə görə “ərzaq təhlükəsizliyi - bütün insanların aktiv öz sağlam həyatını təmin etmək üçün lazımı həcmdə təhlükəsiz və qidalı ərzaq məhsullarına fiziki və iqtisadi əlçatanlığının mümkünlüyüdür”. Keçən əsrin 90 - cı illərinin II yarısından başlayaraq “ərzaq təhlükəsizliyi” termini nəinki sənədlərdə, həm də elmi ədəbiyyatda geniş istifadə olunmağa başlandı. Bu ədəbiyyatı nəzərdən keçirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, bu kateqoriyanın mahiyyəti haqqında hələ də yeganə və dəqiq tərif yoxdur. Düzgün strategiya və taktikanın seçilməsi bu kateqoriyaya verilən mənadan asılıdır. [31]
Ə rzaq təhlükəsizliyi iqtisadiyyatın elə bir vəziyyətini özündə əks etdirir ki, mövcud imkanlar hesabına əhalinin fəal sağlam həyat tərzi keçirməsi üçün zəruri həcmdə ərzaq məhsullarına olan tələbatını təmin etmək mümkün olsun. Ərzaq təhlükəsizliyi hər bir vətəndaşın ərzaq istehlakı səviyyəsindən bilavasitə asılı olmaqla həm mikro, makro, həm də qlobal səciyyə daşıyır. Ərzaq təhlükəsizliyinin mikro aspekti hər bir fərdin yaşamaq imkanları ilə xarakterizə olunur. Makro aspektlər ölkənin ümumi inkişaf səviyyəsi, qlobal aspektlər isə beynəlxalq münasibətlər və dünyada baş verən geosiyasi dəyişikliklərlə bilavasitə bağlıdır. Ümumiyyətlə, ərzaq təhlükəsizliyi həm xroniki, həm də müvəqqəti - dövri olaraq özünün kəskin mərhələsini yaşayır. Ərzaq təhlükəsizliyinin xroniki xarakter daşıması adətən inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün səciyyəvi hal hesab edilir. Bu proses həmin ölkələrdə iqtisadi inkişaf səviyyəsinin aşağı olması, eyni zamanda büdcə imkanlarının məhdudluğu, kənd təsərrüfatında və onunla bağlı digər 10
sahələrdə intensiv texnologiyaların tətbiqinin aşağı səviyyədə olması, infrastrukturun zəif inkişafı, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin yerli ərzaq istehsalının rəqabətə davamlılığının keyfiyyətinin aşağı olması və s. çoxsaylı faktorlarla bağlıdır. Ə rzaq təhlükəsizliyi ilk növbədə hər bir ölkənin milli ərzaq müstəqilliyinə ə saslanır. Hər hansı bir dövlətin siyasi suverenlyi hələ onun ərzaq suverenliyinin təmin edilməsi demək deyildir. Ölkənin milli ərzaq suverenliyi o deməkdir ki, baş verə biləcək hər hansı ekstremal fövqəladə vəziyyətlər zamanı dövlət əhalini ərzaq və qida məhsulları ilə təmin etmək məqsədi ilə xarici ölkəyə üz tutmur. Yaranmış tələbatı xüsusi mənbələr hesabına ödəmək iqtidarında olur və ölkənin ərzaq böhranı yaşamasına imkan vermir. Ə rzaq təhlükəsizliyinin, eyni zamanda ölkənin milli ərzaq müstəqilliyinin təmin edilməsini şərtləndirən amillər mövcuddur ki, bunlara da aşağıdakılar aid edilir:
- ölkədə ərzaq və yeyinti məhsullarının istehsal səviyyəsi; - qida məhsullarının istehsalının iqtisadi cəhətdən sərfəliliyi; - qida məhsullarının qiymətliliyinin səviyyəsi; - ölkə əhalisinin alıcılıq qabiliyyəti; - əhalinin gəlirləri və əməkhaqqının orta aylıq səviyyəsi; - dövlət tərəfindən aztəminatlı əhali təbəqələrinə verilən güzəştlər və müavinətlər; - dövlətin ərzaq resursları. Ə rzaq təhlükəsizliyi probleminin beynəlxalq miqyas alması xüsusilə qloballaşma fonunda daha qabarıq təzahür edir. Belə ki, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi istehsalın artırılması və əhalinin alıcılıq qabiliyyəti ilə bilavasitə bağlı olduğundan bu proses ölkənin maliyyə imkanlarından, dövlət büdcəsinin vəziyyətindən də bilavasitə asılı olur. Odur ki, son zamanlar bu aktual problemin həllində beynəlxalq qurumlar - Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (BEİB), Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və s., təşkilatlar da aktiv rol oynamağa başlamışdır.
11
Beynəlxalq ərzaq təhlükəsizliyi sistemi, həmçinin özündə ərzaq çatışmamazlığıdan əziyyət çəkən ölkələrə yardım göstərilməsini və inkişaf etməkdə olan ölkələrə öz milli ərzaq təhlükəsizliyi sisteminin yaradılmasına təşkilati, texniki və iqtisadi köməkliklər göstərilməsini özündə əks etdirir. Bu sistemin mühüm tərkib elementi olan taxıl ehtiyatlarının yaradılması mümkün ola biləcək ərzaq çatışmamazlığının aradan qaldırılması məqsədinə xidmət etməklə yanaş, həmçinin bazarlarda taxıl məhsullarının qiymətlərinin sabit saxlanılması üçün önəmli vasitə rolunu da oynayır. Təbiidir ki, bu zaman taxıla olan tələbat tələb və təklifin səviyyəsindən asılı olaraq formalaşan beynəlxalq bazar qiymətləri əsas götürülür və konyuktur dalğalanmaları nəzərə alınmaqla onun səviyyəsinə dövrü olaraq yenidən baxılır. Bu baxımdan bazarda qiymətlərin aşağı səviyyəsi ehtiyatların toplanmasının indikatoru, qiymətlərin yüksək səviyyəsi isə ehtiyatlardan istifadənin indikatoru funksiyasını yerinə yetirir. Beləliklə, beynəlxalq ərzaq ehtiyatının yaradılması hesabına ərzaq bazarının sabitləşdirilməsi həm idxalçılar, həm də ixracçılar üçün iqtisadi cəhətdən sərfəli ola bilər. Son zamanlara qədər özünün kənd təsərrüfatı istehsalçılarına yüksək səviyyəli himayədar dəstəyinin klassik nümunəsi Yaponiyanın aqrar siyasəti idi. Lakin 80 - ci illərin ilk yarısından Yaponiyada da əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Xüsusilə də dünya ölkələrinə görə rəqabət qabiliyyətli aqrar bölmənin yaradılması və ərzaqla özünü təminetmə problemini həll etməyə aztorpaqlılıq və kiçik kəndli təsərrüfatı şəraitində imkanı olmayan ölkə, daxildə sabit tələbatdan istifadə edən, ə rzaq mallarının istehsalının beynəlxalq diversifikasiya modelinə keçdi. Ölkə birgə müəssisələrin yardılması bir sıra xarici ölkələrin (ən çox keçmiş “üçüncü dünya ölkələrinin”) aqrar bölməsinə iri miqsaylı investisiyaların və yeni texnologiyaların tətbiqi yolu ilə dünya bazarının dəyişən konyukturu özünün ərzaq həssaslığını bir sıra göstəricilərə görə əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb, zəmanətli ə rzaq özünütəminetmə səviyyəsinə çatdı. Qərbi Avropada, ABŞ-da, Kanadada, Yaponiyada və Çində kənd təsərrüfatının uğurlu inkişafına bazar münasibətlərinin tətbiqi ilə yanaşı, həm də geniş təkrar istehsal prosesinə xarici təsir vasitələrinin 12
güclənməsi hesabına bazar özünütənzimləmə mexanizminin fəaliyyətinin məhdudlaşması yolu ilə nail olunmuşdur. Kənd təsərrüfatına dotasiyalar, qiymət, kvotalar, kredit-vergi siyasəti vasitəsi ilə dövlət yardım proqramları aqrar sahənin inkişafında mühüm rol oynayır. Bu zaman kənddə dövlət yardımları da mühüm ə həmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin qloballaşması nəticəsində artıq ərzaq problemi ayrı - ayrı ölkələrin sərhədlərini aşaraq bütövlükdə beynəlxalq aləmin aktual probleminə çevrilmişdir. Bu baxımdan BMT yanında Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) çoxsaylı dövlətlərin iqtisadi təcrübəsində ərzaq təhlükəsizliyi və onun hədlərini təhlil edərək, beynəlxalq ümumiləşdirmələr aparmışdır. Beynəlxalq Ərzaq Təşkilatı ekspertlərinin qənaətinə görə dövlətin ərzaq təhlükəsizliyinin əsas ölçüləri ölkədə taxıl ehtiyatlarının ümumi həcmi, növbəti məhsul yığımına qədər onun saxlanması və əhalinin hər nəfərinə düşən taxıl istehsalı hesab edilir. Dünya təcrübəsində o ölkənin ehtiyatı təhlükəsiz hesab edilir ki, ölkə əhalisinin illik istehlakının 17 - 20% -i həcmində taxıl ehtiyatı mövcud olsun. Başqa sözlə taxıl resursu illik istehlakdan əlavə ölkə əhalisinin daha 2 ay müddətinə taxıla olan tələbatını təmin etmək imkanı versin.[1] Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyinin əsas təminat məsələləri daxili və xarici amillərdən asılı olmayaraq aşağıdakılardan ibarətdir: - ölkənin hər bir vətəndaşının müəyyən edilmiş rasional istehlak normasına ə sasən fəal, sağlam həyat tərzi üçün lazımi təhlükəsiz və keyfiyyətli yeyinti məhsulları ilə fiziki və iqtisadi cəhətcə təmin edilməsinə nail olunması və onun yüksək səviyyədə saxlanılmasının təmin edilməsi; - ölkənin ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsinə əsas daxili ərzaq növlərinin dayanıqlı istehsalının inkişaf etdirilməsi ilə nail olunması; - istehlak edilən yeyinti məhsullarının təhlükəsizliyinə və keyfiyyətinə nail olunması; - təbii fəlakətlər və digər fövqəladə hallarda vətəndaşların yeyinti məhsulları ilə müntəzəm təmin edilməsi hesabına, yarana biləcək neqativ halların 13
minimuma endirilməsi və təhlükəsiz yeyinti məhsullarının istehsalının və ərzaq təhlükəsizliyində daxili və xarici amillərin aradan qaldırılmasının təmin edilməsi. Aqrar sənaye kompleksində inkişaf XX əsrin 90 - cı illərin sonlarından və XXI əsrin ilk illərindən başlayaraq sabit xarakter daşıyır. Yeyintı məhsullarının sənaye istehsalı da yüksək templə inkişaf edir. Bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən təşkilatların iqtisadiyyatı möhkəmlənir. Bu prosesdə, xüsusi olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 11 fevral 2004 - cü il tarixli 24 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial - iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004 - 2008-ci illər)”nın, 25 avqust 2008-ci il tarixli 3004 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “2008 - 2015 - ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı 80 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009 - 2013 - cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın və digər normativ - hüquqi sənədlərin hərəkətverici qüvvə olmasıdır. Bununla yanaşı, aqro - sənaye kompleksinin potensialından tam və rasional istifadə edilmir, ayrı-ayrı sahələrin istehsal həcmi əhalinin daxili istehsal hesabına istehlakını qismən təmin edir, bu hal isə ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində öz mənfi təsirini göstərməyə bilməz. Buna görə də bəzi yeyintı məhsulları üzrə istehlak təlabatı idxal hesabına ödənilir. Ərzaq təhlükəsizliyi və tam qidalanmanı xarakterizə edən məsələlər aşağıdakı aspektdə təsnifləşdirilir: Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|