Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx



Yüklə 0,6 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/25
tarix02.01.2022
ölçüsü0,6 Mb.
#2059
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   25
1.3. Dünyanın ərzaq istehsalı və əhali artımının qarşılıqlı 

əlaqələndirilməsi. 

  

Hər  il  16  oktyabr  bütün  dünyada  “Ümumdünya  Ərzaq  Günü”  kimi  qeyd 



edilir.   “Ümumdünya  Ərzaq   Günü”  1979  -  cu  ildə  BMT  -  nin  Ərzaq  və  Kənd 

Təsərrüfatı  Təşkilatının  (FAO)  konfransında  elan  edilmişdir.  Günün  elan 

edilməsində  əsas  məqsəd  əhalinin  dünya  ərzaq  problemləri  barədə 

məlumatlandırılması, 

aclıq 

və 


yoxsulluqla 

mübarizədə 

həmrəyliyin 

gücləndirilməsidir. 

16 oktyabr tarixi həm də BMT - nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının 

yaranma günüdür. BMT - nin Baş Assambleyası 1980 - ci ildə qəbul etdiyi xüsusi 

qətnamə  ilə  (№  A/RES/35/70)  Ümumdünya  Ərzaq  Gününün  hər  il  keçirilməsini 

alqışlamışdır. [33] 

Hər  il  fərqli  mövzulara  və  problemlərə  toxunan  “Ümumdünya  Ərzaq 

Günü”nün bu ilki mövzusu “Ərzaq təhlükəsizliyi və qidalanma üçün davamlı ərzaq 

sistemləri”  seçilmişdir.  Ərzağın  istehsalı  və  istehlakı  prosesinə  cəlb  olunmuş 

istənilən proses  ərzaq  sisteminin bir hissəsi  hesab olunur.  Bura  bitkinin  əkilməsi, 

yığılması,  emalı,  qablaşdırılması,  nəqli,  marketinqi,  alınması,  saxlanması  və 

istehlakı  daxildir.  Məşğuliyyət,  maliyyə,  elektrik  enerjisi  və  qidalanma  da  bu 

sistemin hissələridir. 

 Dünya əhalisinin sayının 2050 - ci ildə 9,0 milyarda çatması gözlənilir. Hər 

kəs  üçün  kifayət  qədər  qidanın  olmasına  əmin  olmaq  üçün  ərzaq  sistemlərinin 

vəziyyəti  barədə  düşünülməsinə  ehtiyac  vardır.  Belə  ki,  ərzaq  sistemlərinin  ətraf 

mühitə təsirinin azaldılması zərurəti yaranmışdır, çünki bu gün ərzaq məhsullarının 

istehsalı  nəticəsində  atmosferə  çoxlu  miqdarda  istixana  qazları  buraxılır,  su 




25 

 

ehtiyatları  sahəsində  gərginlik  yaradılır.  Ərzaq  alışı  seçimlərinin  dünyanın  başqa 



bölgələrində  yoxsul  fermerlərə  necə  təsir  etdiyi  daha  dərindən  dərk  edilməlidir. 

Zəncirboyu - ərzağın nəqli, saxlanması, super - marketlərdə və evdə ərzaq itkisinin 

qarşısının  alınması  yolları  öyrənilməlidir.  BMT  hesablamalarına  görə  bu  gün 

dünyada  milyonlarla  insan  aclıqdan  əziyyət  çəkir.  Kifayət  qədər  qidalanmama 

cəmiyyətə  çox baha başa  gəlir və  müxtəlif  formalarda  təzahür edir.  Dünyada  beş 

yaşından  aşağı  hər  dörd  uşaqdan  biri  aclıqdan  əziyyət  çəkir.  Bu  o  deməkdir  ki, 

kifayət  qədər  qidalanmayan  165  milyon  uşaq  həyat  boyu  tam  fiziki  və  əqli 

inkişafdan  geri  qalacaqdır.  Təxminən  2  milyard  əhali  sağlam  həyat  üçün  zəruri 

olan vitamin və mineral maddələrin çatışmazlığı ilə üzləşmişdir.  [33] 

 Dünya  əhalisinin  1,4  milyard  nəfəri,  o  cümlədən,  43  milyon  uşaq  artıq 

çəkidən əziyyət çəkir. Bunların üçdə biri piylənməyə düçar olmuş və ürək-damar 

xəstəlikləri, şəkərli diabet və digər sağlamlıq problemləri ilə üzləşmək riskindədir. 

Dünya üzrə piylənmənin göstəricisi 1980 - ci ildən bu günədək iki dəfə artıb. Hər il 

dünyada  2,8  milyon  insan  artıq  çəki  və  piylənmədən  dünyasını  dəyişir. Kifayət 

qədər  qidalanmamanın  məhsuldarlığın  itirilməsi  və  birbaşa  səhiyyə  xərcləri 

baxımından   dünya  iqtisadiyyatına  vurduğu  zərər  nə  az,  nə  çox  qlobal  gəlirin  5 

faizi həcmində ölçülür ki, bu da illik 3,5 trilyon ABŞ dolları və ya adam başına 500 

ABŞ dolları ekvivalentinə bərabərdir. [33] 

Dünyadan kifayət qədər qidalanmamanın kökünün kəsilməsi çətin məsələdir, 

lakin  qoyulacaq  investisiya  özünü  yüksək  səviyyədə  doğrultmaq  gücündədir. 

Məsələn,  ƏKTT-nin  hesablamalarına  görə  əgər  dünya  cəmiyyəti  mikro  qida 

çatışmazlığının azaldılmasına beş il müddətinə 1,2 milyard ABŞ dolları həcmində 

investisiya qoyarsa bunun nəticəsi daha yaxşı sağlamlıq, uşaq ölümü səviyyəsinin 

azalması  və  gələcək  yüksək  mənfəət  olacaqdır.  Bu,  illik  qazancın  15,3  milyard 

ABŞ dolları səviyyəsində olmasına - mənfəət və xərclər nisbətinin demək olar ki, 

13-ün 1 nisbətində olmasına gətirib çıxarması deməkdir.  

Kifayət  qədər  qidalanmamanın  əsas  səbəbləri  mürəkkəb  olmaqla 

aşağıdakılardan ibarətdir:  




26 

 

•  təhlükəsiz,  müxtəlif  çeşidli,  qidalı  ərzağın  qeyri  -  adekvat  mövcudluğu  və 



ə

ldə edilməsi;  

• təmiz su, sanitariya və səhiyyə xidmətlərinə çıxışın çatışmazlığı; 

•  uşaqların  düzgün  qidalandırılmaması  və  böyüklərin  qeyri  -  düzgün 

qidalanma seçimləri. 

Kifayət  qədər  qidalanmamanın  köklü  səbəbləri  daha  mürəkkəbdir  və  daha 

geniş iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni və fiziki ətraf mühiti əhatə edir. Bu baxımdan, 

kifayət  qədər  qidalanmama  probleminin  ünvanlanması  kənd  təsərrüfatı  və  ərzaq 

sistemində,  təbii  ehtiyatların  idarə  edilməsində,  ictimai  sağlamlıq  və  təhsildə 

inteqrə  edilmiş  fəaliyyət  və  əlavə  müdaxilə  tələb  edir.  Çünki  zəruri  fəaliyyətlər 

adətən  bir  neçə  hökumət  qurumlarını  cəlb  edir  və  koordinasiya  edilmiş  səyləri 

həvəsləndimək üçün yüksək  səviyyəli siyasi dəstək tələb olunur. 

Ə

rzaq  və  Kənd  Təsərrüfatı  Təşkilatının  (ƏKTT)  Avropa  və  Mərkəzi  Asiya 



regionunda apardığı tədqiqat, 2030 və 2050 - ci illər üzrə proqnozlarının nəticəsinə 

ə

sasən qeyd olunan regionda üç əsas uzunmüddətli problem aşkar olunmuşdur. 



-  qidalanma  vərdişlərinin  dəyişməsi.  2050  -  ci  ilə  qədər  olan  proqnozlara 

ə

sasən  Avropa  və  Mərkəzi  Asiya  regionunda  aclıq  səviyyəsinin  azalacağı, 



həmçinin  taxıl  məhsullarının  istehlakının  azalacağı,  ət  və  süd  məhsullarının 

istehlakının isə artması gözlənilir. Belə qidalanma piylənmə hallarının çoxalmasına 

gətirib  çıxaracaq  və  bu  da  ürək  xəstəlikləri  kimi  xroniki  və  qeyri  infeksion 

xəstəlikləri üzrə risk faktorudur. [33] 

-  regionun  istehsal  potensialı.  Regionda  taxıl  bitkilərinin  istehsalının  hazırkı 

vəziyyəti  və  proqnoz  olunan  istehsalının  müqayisəsi  göstərir  ki,  taxıl  bitkilərinin 

hal-hazırda  əsas  istehsalçısı  olan  və  növbəti  illərdə  də  bu  tendensiyanı  davam 

etdirəcək  3  subregionda  -  Şərqi  Avropa  (Ukrayna),  Cənubi  Qafqaz  və  Mərkəzi 

Asiya  və  Türkiyə  -  istehsal  səviyyəsi  potensialdan  xeyli  aşağı  olacaqdır.  Region 

üçün  məhsuldarlığın  artımı  çox  mühümdür,  çünki  məhsuldarlıqda  artım  fermer 

gəlirlərinin artımı deməkdir.  Azərbaycanın da daxil olduğu Qafqaz və Orta Asiya 

regionunda  kiçik  fermer  təsərrüfatlarında  məhsuldarlığın  artması  müşahidə 

olunmur. Qarşıda duran əsas məsələ fermer təsərrüfatlarının inkişafına və bazarlara 



27 

 

çıxışının  təmin  olunmasına  dəstək  verməkdir.  Bəzi  hallarda  faktiki  məhsuldarlıq 



potensial  məhsuldarlıqdan  40%  aşağıdır.  Bu  situasiyanın  yaxşılaşdırılması  kənd 

yoxsulluğunun qarşısını ala bilər. [33] 

 Ərzaq  məhsullarının  istehsalının  artırılması   vacib  məsələdir,  lakin  tam  həll 

yolu  deyil.  Dünyada  artıq  kifayət  qədər  ərzaq  vardır.  Aclığın  əsas  səbəbi  ərzaq 

məhsullarına  çıxışın  olmamasıdır.  Dünyada  istehlak  üçün  istehsal  edilən  ərzağın 

üçdə bir hissəsi, bu da illik əsasda təxminən 1,3 milyard ton itirilir və ya tullanılır. 

Problemlərin  qarşısını  almaq  üçün  innovativ  və  dayanıqlı  yanaşmaların  tətbiqinə 

ehtiyac vardır. [33] 

- resurslardan davamlı istifadə. Əlbəttə ki, Avropa və Mərkəzi Asiya regionu 

ölkələri  üçün  əsas  məsələlərdən  biri  uzun  müddətdə  ətraf  mühitin  mühafizəsini 

təmin  edən  davamlı  kənd  təsərrüfatı  istehsalına  nail  olmaqdır.  Kimyəvi  və  digər 

gübrələrdən  istifadə  də  narahatlıq  doğuran  bir  faktordur.  Kimyəvi  gübrələrin 

nəzarətsiz  tətbiqi  yeraltı  suların  çirklənməsinə,  ərzaq  məhsullarının  istehsalı  və 

satışı sistemində təhlükəli tullantıların yığılmasına gətirib çıxara bilər. Baxmayaraq 

ki,  Qafqaz  və  Mərkəzi  Asiya  ölkələrində  onların  daha  çox  inkişaf  etmiş  qonşu 

ölkələri  ilə  müqayisədə  kimyəvi  preparatlardan  istifadə  xeyli  aşağı  səviyyədədir, 

bu  ölkələr  su  resurslarından  intensiv  istifadə  edirlər.  Regionda  olan  problem  su 

qıtlığı  deyil,  suyun  daşınması  və  istifadəsində  köhnəlmiş  və  sıradan  çıxmış 

sistemlərin mövcudluğudur ki, bu da xeyli səviyyədə su itkisi və sudan səmərəsiz 

istifadə  ilə  nəticələnir.  Bu  baxımdan,  su  itkisinin  azaldılması  məqsədilə  bu 

sistemlərin  bərpası,  saxlanılması  və  təsərrüfat  səviyyəsində  su  idarəçiliyinin 

yaxşılaşdırılması regionda su stresinin azaldılması istiqamətində ilkin addım hesab 

olunur.  Bu  gün  Şərqi  Avropanın  12 ölkəsində,  Qafqaz və  Orta Asiya  ölkələrində 

200  min  ton  pestisid  qalıqları  mövcuddur  və  bu  da  bütün  dünya  üzrə  pestisid 

qalıqlarının 40 %-ni təşkil edir. [33] 

 Orta  Asiya  və  Qafqaz  ölkələrində  kifayət  qədər  qidalanmamaq  riski 

müşahidə olunur. Kifayət qədər qidalanmayan əhalinin faiz nisbəti 26%, yoxsulluq 

səviyyəsi isə Dünya Bankının hesablamalarına görə 30 - 70% təşkil edir. Son beş il 

ə

rzində  Azərbaycan  neft  və  təbii  qaz  ehtiyatlarının  əldə  edilməsi  və  ixracı 




28 

 

sayəsində  misilsiz  mənfəətdən  bəhrələnmişdir.  Demək  olar  ki,  bütün  insanların 



yaşayış  şəraiti  yaxşılaşmış,  Ünvalandırılmış  Sosial  Yardım  isə  ən  yoxsul  ailələri 

dəstəkləmək  üçün  istifadə  edilir.  Yoxsulluq  səviyyəsi  əhəmiyyətli  dərəcədə 

enmişdir, lakin bir çox ailələr gəlir əldə etməkdə və uşaqlarının əsas ehtiyaclarını 

təmin etməkdə hələ də çətinliklərlə üzləşirlər. 

 Azərbaycan  əhalisi  Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatının  müəyyən  etdiyi 

gündəlik və illik qida normasından xeyli aşağı miqdarda ərzaq məhsulları istehlak 

edir,  xüsusən  yüksək  kalorili  məhsulların  istehlakı  müəyyən  olunmuş  normadan 

xeyli  aşağıdır:  “Ət  və  ət  məhsulları  istehlakının  adambaşına  illik  norması  84 

kiloqramdır.  Reallıqda  isə  ölkə  əhalisi  adambaşına  ildə  cəmi  33  kiloqram  ət 

istehlak edir. Süd və süd məhsullarının istehlakı norması adambaşına 360 kiloqram 

müəyyən olunsa da, il ərzində 248 kiloqram, balıq və balıq məhsulları üzrə norma 

20  kiloqram  olduğu  halda  6,8  kiloqram,  yumurta  norması  280  ədəd 

müəyyənləşdiyi halda bunun yarısından da az, yəni 131 ədəd istehlak edilir”. [33] 

BMT-nin  Ərzaq  və  Kənd  Təsərrüfatı  Təşkilatının  hesablamalarında  da 

Azərbaycanda  gün  ərzində  ərzaq  istehlakı  səviyyəsinin  aşağı  olduğu  vurğulanır: 

Azərbaycanda  gün  ərzində  adambaşına  orta  hesabla  2242  kilokalori  düşür. 

Gürcüstanda bu göstərici 2249, Ukraynada 2727, Belarusiyada 3007, Qazaxıstanda 

3095 kilokaloridir. 

Qidalanma  üzrə  II  Beynəlxalq  Konfrans  19  -  21  noyabr  2014  -  cü  il 

tarixlərində  Roma  şəhərində  keçirilmişdir.  Konfrans  1992  -  ci  ildə  keçirilmiş 

ə

vvəlki  qidalanma  konfransından  sonra  əldə  edilmiş  nailiyyətləri,  tərəqqini 



nəzərdən  keçirəcək  və  yeni  qlobal  ətraf  mühitdə  qidalanmanın  yaxşılaşdırılması 

üçün problemlərin həlli  yolunun tapılması  imkanlarını  araşdıracaqdır.  II  konfrans 

kifayət  qədər  qidalanmamanın  çoxsaylı  yüklərini  ünvanlamaq  üçün  hökumətlərin 

və  digərlərinin  bir  araya  gələrək  və  birgə  çalışaraq  problemlərin  çözülməsi 

məsələlərinə  baxacaq  və  qidalanma  nəticələrinin  yaxşılaşdırılmasında  praktiki 

alətlərin, qaydaların və təcrübələrin bölüşməsi üçün forum təşkil edəcəkdir. ƏKTT 

və  Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı tərəfindən  təşkil  olunacaq bu  yüksək  səviyyəli 



29 

 

nazirlərin konfransı növbəti onilliklər üçün qidalanma ilə bağlı əsas problemlərin 



həlli məqsədilə çevik siyasət çərçivəsini təklif etməyi nəzərdə tutur. 

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı bu ilki Dünya Ərzaq Günündə 

aşağıdakı üş əsas çağırışları edir:  

- sağlam qida təhsil, sağlamlıq, sanitariya və digər faktorlarla yanaşı sağlam 

ə

rzaq sistemlərinin olmasını tələb edir;  



-  sağlam  ərzaq  sistemləri  düzgün  siyasətlərin,  stimulların  və  idarəetmənin 

nəticəsində təmin oluna bilər;  

- yaxşı qidalanma sağlam qida rasionundan asılıdır. 

Qidalanma  -  insanın  həyat  fəaliyyətinin  əsasıdır,  onun  mövcud  olmasına, 

uzun  ömürlüyünə,  əhvali  -  ruhiyyəsinə,  infeksiyalara  qarşı  davamlığına  və  ətraf 

mühitin  digər  əlverişsiz  faktorlarına  dayanıqlığının  əsas  şərtlərindən  biridir. 

Qidaya  və  heyvanların  yem  rasionuna  ərzaq  və  yemlərin  keyfiyyəti  birbaşa  təsir 

etdiyindən  onların  həcmi,  strukturu  müəyyənləşdirilir.  Bundan  başqa,  qida 

rasionunun  optimallaşdırılması  bir  çox  xəstəliklərin  profilaktikası  və  müalicəsi 

üçün istifadə edilir.  

Ə

rzaq  məhsullarının  müxtəlifliyi  ilə  yanaşı  yalnız  bir  qrup  daim  bütün  qida 



rasionlarında mövcuddur - bu da dənli bitkilər əsasında olan məhsullardır. Çörək - 

onların əsas nümayəndəsidir, onun yüksək qida dəyəri və unikal xüsusiyyəti var.  

qtisadi 

ə

dəbiyyatda 



müxtəlif 

qida 


nəzəriyyələri 

mövcuddur. 

Balanslaşdırılmış,  adekvat  və  optimal  qida  nəzəriyyələri  müasir  rasionların  və 

dietoloq  məsləhətlərinin  əsasıdır.  Bundan  əlavə,  funksional,  ayrılmış,  vegeterian, 

qan qrupuna görə və s. qida nəzəriyyələri işlənmişdir. Bunlardan hər biri müəyyən 

prinsiplərə əsaslanır və onların öz tərəfdarları və əleyhdarları mövcuddur.  

Rasional balanslaşdırılmış qidalanma rasionunun nəzəriyyəsi müxtəlif yaş və 

ə

mək  qrupları  üçün  tərtib  edilmiş  balanslaşdırılmış  qidalanma  düsturlarında  öz 



ə

ksini  tapmışdır.  Qidalanmanın  rasional  normaları  akademik  A.A.Pokrovski 

tərəfindən  1964  -  cü  ildə  işlənib  hazırlanmışdır  və  sonralar  bir  neçə  dəfə  dəqiq-

ləşdirilmişdir.  Balanslaşdırılmış  qidalanma  düsturlarında  biokimyəvi  mahiyyəti 

insan  orqanizmində  baş  verən  və  onun  yaşayış  şəraitindən  asılı  olaraq  dəyişən 



30 

 

mübadilə  proseslərini  əks  etdirir.  Aşağıdakı  cədvəldə  fiziki  fəal  əhalinin  çoxluq 



təşkil  etməsi,  nisbətən  sərin  iqlimi,  əsas  müəyyən  qida  maddələrinin  istehlak 

xüsusiyyətləri  nəzərə  alınmaqla  orta  sakinin  balanslaşdırılmış  qidalanma  düsturu 

göstərilmişdir.  Enerjidə  ümumi  istifadə  2500  kilokalori  müəyyən  edilmişdir. 

Müqayisə üçün cədvəldə ABŞ üçün Amerika Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən 

tövsiyə edilmiş normalar göstərilmişdir, bu normalar üzrə gündəlik enerji istifadəsi 

2000  kilokalori  təyin  edilmişdir.  ABŞ-da  ərzağın  etiketində  qida  dəyəri  qeyd 

edilərkən,  həmçinin  qida  maddələrinin  gündəlik  enerji  sərfini  2500  kilokalori 

hesabı ilə qeyd etmək adət halını almışdır. BMT ƏKTT "Alimentarius Məcəlləsi" 

komissiyası  Yer  kürəsinin  şərti  "orta"  sakini  üçün  gündəlik  rasionun  enerji 

dəyərinin  norması  kimi  2300  kilokalori  müəyyən  etmişdir.  Enerjinin  qorunub 

saxlanması  qanununa  müvafiq  olaraq  insanın  həyat  fəaliyyəti  prosesində  enerjini 

sərf  etdiyi  qədər  qidalanmalıdır.  Bu  tarazlığın  pozulması  ya  piylənməyə,  ya  da 

orqanizmin  zəifləməsinə  gətirib  çıxarır.  nsanın  daxili  fəaliyyətə  (əsas  maddələr 

mübadiləsi:  nəfəs  alma,  ürəyin  işləməsi  və  s.)  enerji  sərfiyyatı  əsasən  onun 

yaşından,  cinsindən,  çəkisindən  asılıdır,  eyni  zamanda  xarici  fəaliyyətə  enerji 

sərfiyyatı  (həyat  fəaliyyəti)  əməyin  xarakteri,  yaşayış  yeri  və  həyat  tərzi  ilə 

müəyyənləşdirilir.  

 

Qida maddələrində və enerjidə insanın gündəlik tələbatının variantları  



Qida 

maddələri 

 

SanPiN 


2.3.2.560-02 

 

Gündəlik tələbat 



 

Amerika Milli Elmlər 

Akademiyası 

"Alimentarius 

Məcəlləsi" 

Enerji dəyəri, kkal 

2500,0 

2000,0 


2500,0 

2330,0 


Zülal, q 

75,0 


50,0 

63,0 


50,0 

Yağlar, q 

83,0 

65,0 


83,0 




31 

 

Doymuş yağlı 



turşular, q 

25,0 


10,0 

25,0 


Doymamış yağlı 

turşular, q 

11,0 




Xolesterin, mq 

300,0 


300,0 

300,0 


Həzmedilən 

karbohidratlar, q 

365,0 


300,0 

375,0 


Qida lifləri, q 

30,0 

25,0 


30,0 

Mineral maddələr 



Natrium 

2400,0 


2400,0 

2400,0 


Kalium 


3500,0 

3500,0 


3500,0 

Kalsium 



1000,0 

1000,0 


1000,0 

800,0 


Fosfor  

1000,0 


1000,0 

1000,0 


800,0 

Maqnezium 

400,0 

400,0 


400,0 

300,0 


Dəmir 

14,0 


18,0 

18,0 


14,0 

Vitaminlər 

RE (retinol 

ekvivalenti), mkq 

1000,0 

1500, 


1500, 

 

B. (tiamin), mq 



1,5 

1,5 


1,5 

1,4 


B

(riboflavin) 



mq 

1,8 


1,7 

1,7 


1,6 

NE (niasin 

ekvivalenti), mq  

20,0 


20,0 

20,0 


18,0 

C (askorbin 

turşusu). mq 

70,0 


60,0 

60,0 


60,0 

Cədvəl 1.  

Mənbə: Abbasov  smət Dursun oğlu. Azərbaycanın və dünya ölkələrinin kənd 

təsərrüfatı. Bakı 2013 




32 

 


Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin