Microsoft Word mirzaliyeva gunel docx
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
64
Dünyanın ərzaq təhlükəsizliyi və onun möhkəmləndirilməsi yolları. 3.1. Dünyanın ərzaq təhlükəsizliyinin əsas amilləri.
Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı dövlət qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir. Bu problemi dövlət xarici və daxili təhlükələri aradan qaldıraraq həll edir. Müxtəlif mənbələrdə ərzaq təhlükəsi probleminin fərqli variantları təklif olunur. Belə ki, ərzaq təhlükəsini şərtləndirən amillər kimi əsas ə rzaq məhsullarının istehsalının həcminin azalmasını, ərzaq məhsullarının idxalının həcminin artması, aqrar sənaye kompleksinin istehsal potensialının azalmasını, strateji rezervlər, operativ və sığorta ehtiyatlarının çatışmazlığı göstərilmişdir. Uşaçev .Q. [20] ərzaq təhlükəsini şərtləndirən daxili amillər sırasına təbii fəlakətləri (quraqlıq, daşqınlar və s.) cəmiyyətdə təbəqələşmənin dərinləşməsi və aztəminatlı əhalinin çəkisinin (payının) artması, kənd təsərrüfatında və ASK–nin digər sahələrində genişlənmiş təkrar istehsalın səviyyəsinin aşağı düşməsi (və ya təmamilə olmaması) xarici faktorlara isə ölkənin onun ayrı-ayrı regionlarının, iri şəhərlərin sənaye mərkəzlərinin ərzaq məhsullarının idxalından asılılığı aid edir. Xromov Y.S. [19] xarici faktorlar siyahısına ölkəyə gətirilən keyfiyyətsiz, hətta sağlamlıq üçün təhlükəli ərzaq məhsullarını əlavə etmişdir. Moiseyev Y.V. ə rzaq təhlükəsini şərtləndirən əsas amil kimi əhalinin gəlirlərinin aşağı səviyyəsini, daxili istehsalın lazımı səviyyədə olmamasını göstəririr, ərzaq təhlükəsini şərtləndirən amilləri 4 əsas qrupa bölürdü: • ərzaq məhsullarının istehsal həcminin azalması; • əhalinin böyük bir hissəsi üçün ərzaq məhsullarının əldə olunmasında iqtisadi baryerlər; • ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin aşağı olması; • ərzaq təminatının idxaldan yüksək səviyyədə asılılığı.
65
Ə rzaq təhlükəsizliyi - ərzaq sahəsində dövlət maraqlarına cavab verən həyati ə həmiyyətli kompleks daxili və xarici amillərdən asılıdır. Bu amillərin aşkar edilməsi ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında dövlətin taktika və strategiyasını müəyyənləşdirir. Bu əsasda ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinə təsir göstərən əsas daxili amillərə aşağıdakılar aid edilir: -əkin sahələrinin strukturu və heyvandarlığın yemlə təmin edilmə səviyyəsinin aşağı olması; -ərzaq məhsulları istehsal edən sahələrdə disporsiyaların mövcudluğu; -aqrar sektorun istehsal potensialından istifadənin aşağı olması; -kənd təsərrüfatı xammalı əsasında işləyən emal sənaye müəssisələrinin inhisarçılığı; -istehsal və bazar infrastrukturunun zəif inkişafı; -iqtisadiyyatın idarəedilməsinin təşkilatı strukturunun bazar prinsiplərinə adaptasiya edilməsi; -ərzaq məhsulları istehsal edən sahələrin maliyyə vəziyyətinin ağırlığı; -əsas istehsal fondlarının köhnəlmə səviyyəsinin yüksəkliyi, aqrar sahənin və yeyinti sənayesinin inkişafı üçün dövlət investisiya dəstəyinin olmaması; -istehsalçılardan istehlakçılara qədərki mərhələdə ərzaq məhsulları itkilərinə yol verilməsi; -əhalinin minimal gəlir səviyyəsinin aşağı olması; Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini çətinləşdirən xarici amillər aşağıdakılardan ibarətdir: -ölkənin ərzaq idxalından və istehsal amillərindən asılılıq səviyyəsi; -ölkənin idxal etdiyi qida məhsullarına dünya bazar qiymət konyukturunun təsiri; -coğrafi mövqedən asılı olaraq qonşu ölkələrdən daxil olan su ehtiyatlarından asılılıq; -xarici ölkələrlə ərzaq ticarətinin əlverişsiz şərtləri, bu sahədə beynəlxalq təşkilatlar və dünya birliyi tərəfindən diskriminasiya rejiminin saxlanması, qida
66
məhsulları istehsal edən stateji əhəmiyyətli obyektlərin əcnəbi investorların mülkiyyətinə keçməsi. Dövlətin əsas məqsədi bu təhlükələri minimuma endirməkdir. Hər bir qrup üzrə dövlətin tədbirlər paketi var ki, onların köməyi ilə ərzaqla bağlı problemləri bu və ya digər dərəcədə həll etmək mümkün olur. Ümumi və adambaşına düşən istehsalın həcminin mümkünsüzlüyü prizmasında deyil, ASK–da böhran vəziyyəti nöqteyi nəzərindən yanaşmaq lazımdır. Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin əsas şərti - özünütəminetmədir. Özünütə- minetmə dedikdə ərzaq məhsullarına olan tələbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi başa düşülür. Azərbaycanda adambaşına 0,55 ha kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız bu göstərici kənd təsərrüfatında istehsalın həcmini müəyyənləşdirən səbəblər sırasında əsas fondların yetərincə ödənilməməsi, kənd təsərrüfatı, ərzaq və emal sənayesini material-texniki avadanlıqla təmin edən istehsal sahələrinin qismən və ya tamamilə məhdudlaşdırılması və torpağın münbitliyinin azalması, toxumçuluq sisteminin deqredasiya və s. misal göstərmək olar. Eləcə də, sadə texnologiya kənd təsərrüfatı istehsalının iqtisadi səmərəliliyinin azalmasına, bu isə öz növbəsində yerli məhsulların rəqabət qabilyyətinin aşağı düşməsini şərtləndirir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərindəki disparitet, gəlirlərin elə bölgüsünə gətirib çıxarır ki, bu vəziyyət nəinki kənd təsərrüfatında genişlənmiş təkrar istehsal üçün əlverişli şə rait yaradır, hətta bu sahənin ixtisarına gətirib çıxarır. Bu baxımdan dövlətin kənd təsərrüfatının dəstəkləməsi (dotasiya və subsidiyalar şəklində) çox vacibdir. Bu dəstəyin genişləndirilməsi və ünvanlı şəkildə yönəldilməsi, bu vəsaitlər üzərində ciddi nəzarət (müəyyən proqramlar daxilində) ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həllində öz müsbət təsirini göstərə bilər. xtiyari ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının səviyyəsi istehsal faktorunun və dövlət tərəfindən ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi imkanlarının nəticəsi kimi səciyyələnir.
67
Ə rzaq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsi baxımından ölkənin potensial imkanlarının qiymətləndirilməsində əsas göstəricilər kimi istehsalın həcmi, adambaşına düşən istehlakın həcmi, ölkənin əsas məhsulları ilə özünütəminatı, import və eksportun səviyyəsini göstərmək olar. Ölkənin ərzaq məhsulları ilə özüntəminetmə səviyyəsi ümumi istehsalın istehlaka nisbəti, fizioloji qida norması ilə müqayisədə faiz göstəricisi ilə müəyyən olunur. Ə KTT dünyanın ərzaq təhlükəsizliyinin səviyyəsini qiymətləndirmək üçün xüsusi metodiki bazadan istifadə edir. Qeyd edək ki, ƏKTT - Beynəlxalq Ərzaq Təhlükəsizliyi Komitəsi qlobal səviyyədə ərzaq probleminin həlli üçün strateji və taktiki yanaşmalar üzərində işləyən bir təşkilatdır. Bu metodiki baza 7 göstəriciyə ə saslanır: I. Dünya taxıl ehtiyatlarının dünya səviyyəsində taxıl istehlakına olan nisbəti. II. Dünya ərzaq təhlükəsizliyi o zaman təmin edilmiş hesab edilir ki, dünya ə halisinin illik istehlakının 17% - i həcmində taxıl ehtiyatı mövcud olsun. Başqa sözlə. taxıl resursu illik istehlakdan əlavə dünya əhalisinin daha 60 günlük tələbatını təmin etmək imkanı versin. Digər 5 göstərici taxıl idxal və ixrac edən əsas ölkələrdə vəziyyəti xarakterizə edən göstəricilərdir. Taxıl ixrac edən ölkələr üçün aşağıdakı göstəricilər xarakterikdir: III. 5 əsas ixracatçı ölkənin (Argentina, Avstraliya, Kanada, ABŞ, AB) təklifinin tələbata olan nisbəti; IV. Bu ölkələrdə taxıl ehtiyatının ümumi istehlakın həcminə nisbəti-ümumi və növlər üzrə differensiallaşdırılmış göstəricilər: buğda (Argentina, Avstraliya, Kanada. ABŞ, AB) yemlik taxıl (Argentina, Avstraliya, Kanada, ABŞ, AB) və düyü (Çin, Pakistan, Tailand, ABŞ, Vyetnam). dxalçı ölkələr üçün: V.Taxıl istehsalında dəyişikliklər (Çin, Hindistan və MDB dövlətləri) VI.Çin və Hindistan istisna olmaqla, inkişaf edən ölkələrdə taxıl istehsalında dəyişikliklər ;
68
VII.Sonuncu göstərici buğda, qarğıdalı və düyünün orta illik eksport qiymətləridir . Tələbatın 60 günlük həcminə bərabər olan taxıl ehtiyatları ərzaq təhlükəsizliyinin kritik həddi hesab olunur: “ dxal təhlükəsi meyarı”. Bu hədd 0.3- ə bərabər götürülür. Araşdırmalar göstərir ki, iqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqli olaraq aqrar sahənin inkişafı təbii şəraitlə bağlı olduğuna görə bu sahədə məhsuldar qüvvələrin tam formalaşdırılmasında çətinliklər yaranır. Aqrar sahədə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi iqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqli olaraq zəif inkişaf edir. Aqrar sahədə əmək məhsuldarlığının səviyyəsi digər sahələrlə müqayisədə aşağı olur. Bunun da başlıca səbəblərindən biri aqrar sahənin inkişafının təbii amillərinin təsirinə məruz qalmasıdır. Elə buna görə də kənd təsərrüfatının inkişafının tənzimlənməsi bir tərəfdən dövlət himayəsinə ehtiyacı olan sahə olub bilavasitə dövlətin köməyi ilə inkişaf etdirilir və formalaşır. Digər tərəfdən sahibkarlığın maddi-texniki vasitələrə, infrastruktur maddələrinə, suvarma suyuna, məhsulların emalına, satışına, yeni məhsuldar sortların toxumuna, cins mal-qaraya, mütərəqqi texnologiyaların tətbiqinə, təşkilati işlərə, idarəetmə strukturunun bazar münasibətlərinin tələbləri əsasında yenidən qurulmasına, kadr hazırlığına və s. olan tələbatları əsasında yenidən qurulması nəticəsində aqrar sahədə maliyyə çətinlikləri yaranır ki, bu da nəticədə maliyyə asılılığına gətirib çıxarır. Dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələrin intensiv olaraq genişlənməsi dövlətlərarası əmtəə məhsulları mübadiləsinə və sərbəst fəaliyyətin həyata keçirilməsinə imkan yaranır, beynəlxalq aləmdə məhsulların, informasiyaların bolluğuna, azad ticarət və alqı-satqının genişlənməsinə səbəb olur. Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi problemi daxili və xarici mənbədən olan zərərli tendensiyaların təsiri nəticəsində yaranır. Daxili və xarici mənbədən olan zərərli təsirlər ölkənin ərzaq kompleksində destruktiv proseslərə gətirib çıxarır və dövlət paralel olaraq sosial qeyri-stabillik şəraitini yaşayır. Aqrar iqtisadiyyata, o cümlədən ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinə zərərli təsir göstərən daxili faktorlar daha çox mənfi təsirə malik olur. Problemə sırf Azərbaycan reallıqlarından yanaşdıqda
69
belə qənaətə gəlmək olar ki, ərzaq təhlükəsizliyi probleminin daxili amilləri respublika iqtisadiyyatında kifayət qədər fəal rol oynamışdır. Belə ki, 80 - ci illərin sonu 90 - cı illərin əvvəllərindən etibarən məhsul istehsalının ilbəil azalması, onilliklər ərzində mərkəzləşdirilmiş iqtisadi əlaqələr sisteminin dağılması, xammal və material resursları ilə təchizatın pisləşməsi. Qiymətlərin səviyyəsinin yüksəlməsi və iqtisadiyyatda inflyasiya təmayüllərinin genişlənməsi, maliyyə- kredit sektorunda deformasiyalar və nəhayət respublika daxilində etnik-milli, hərbi - siyasi münasibətlərin gərginləşməsi nəticəsində ölkə ərazisinin 20% - ə qədərinin işğala məruz qalması ərzaq təhlükəsizliyi problemində daxili amillərin daha qabarıq təsirinə əyani sübutdur. Ümumilikdə, yuxarıda göstərilmiş faktorlar və ərzaq təhlükəsizliyi istiqamətləri nəzərə alınaraq Azərbaycan dövləti məhz əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı surətdə təmin edilməsi üçün 2008 - 2015 - ci illərə dair proqram qəbul etmişdir. Dövlət Proqramının əsas məqsədi ölkənin hər bir vətəndaşının sağlam və məhsuldar həyat tərzi üçün onun qəbul edilmiş normalara uyğun ərzaq məhsulları ilə tam təmin edilməsinə nail olmaqdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün Dövlət Proqramı çərçivəsində aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur: - ölkədə ərzaq məhsulları istehsalının artırılması; - əhalinin təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi; - ərzaq təminatı sahəsində risklərin idarə olunmasının təmin edilməsi; - ərzaq təminatı sisteminin institusional inkişafını həyata keçirmək və sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması; Yuxarıda göstərilən başlıca və mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün həyata keçiriləcək tədbirlər ölkədə sabit və adekvat ərzaq təklifinin formalaşdırılmasına, səmərəli istehsal və satış infrastrukturunun yaradılmasına, ə rzaq məhsullarının keyfiyyətinə nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsinə və hər bir vətəndaşın ərzaq məhsullarına çıxışının təmin olunmasına yönəldilməsi. 70
Sabit və adekvat ərzaq təklifi, ilk növbədə aqrar sektorda intensiv geniş təkrar istehsalın, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının və emalının inkişaf etdirilməsi yolu ilə əldə olunacaqdır. Bununla yanaşı, tələbatın bir qismi xarici asılılığı nəzarətdə saxlamaq şərti ilə idxal hesabına ödənilməsi. Nəzərə alınmalıdır ki, iqtisadi qanunlara görə ölkədə istehlak olunan ərzaq məhsullarının 25% - dən çoxu xarici ölkələrdən gətirilirsə, həmin ölkənin ərzaq təminatı təhlükəli sayılır. Ə rzaq təminatı sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərinin 2015-ci ilə qədər yerinə yetirilməsi üçün konkret olaraq Tədbirlər Planında nəzərdə tutulmuşdur: Səmərəli istehsal, saxlanılma və satış infrastrukturunun yaradılması da ərzaq təminatı sisteminin ən vacib elementlərindəndir. Buna görə də bu sahələrə dövlət investisiyaları artırılacaq və özəl təşəbbüslərin hərtərəfli dəstəklənməsi; Ə rzaq təklifinin səmərəli bazar mexanizmi vasitəsilə adekvat tələblə qarşılaşması üçün ölkə vətəndaşlarının hər biri istənilən zaman ərzaqla təmin olunma imkanına malik olmalıdır. Bu həmin ictimai resursların aztəminatlı vətəndaşlara birbaşa yönəldilməsi, həm də ödəmə qabiliyyətli tələbin formalaşdırılması vasitəsilə həyata keçirilməsi; Ə rzaq təminatı dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də əhalinin nəinki kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə müasir tələblərə cavab verən, ekoloji təmiz məhsullarla təchiz edilməsidir. Bu məqsədlə, keyfiyyətə və təhlükəsizliyə səmərəli nəzarət sistemi qurulması; Ə rzaq təminatı sisteminin ən mühüm elementlərindən biri ehtimal olunan risklərin səmərəli şəkildə idarə edilməsidir. Bu məqsədlə, qarşıdakı illərdə zəruri həcmdə dövlət ərzaq ehtiyatının yaradılması və onun müasir tələblər səviyyəsində idarə edilməsidir. Bu məqsədlə qarşıdakı illərdə zəruri həcmdə dövlət ərzaq ehtiyatının yaradılması və onun müasir tələblər səviyyəsində idarə edilməsi təmin olunmalı, qabaqcıl sığorta mexanizmlərinin tətbiqinin genişləndirilməsi; Nəzərdə tutulmuşdur ki, ərzaq təminatı sisteminin institusional inkişafı diqqət mərkəzində saxlanılacaq, aqrar bölmənin elmi və kadr potensialı gücləndiriləcək,
71
sahibkarlığın inkişafı üçün qabaqcıl modellərin tətbiqi və dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi genişləndirilməsi. lk növbədə həyati zərurət olan torpaq və sudan istifadənin səmərəliliyinin artırılması tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. Həmin kompleks tədbirlər içərisində xüsusi əhəmiyyəti olan tədbirlər aşağıdakılardır: - torpaqların münbitliyinin və suvarılan torpaq sahələrinin artırılması; - çirklənmiş deqradasiyaya uğramış torpaqların əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsinin stimullaşdırılması; - əkinə yararlı torpaqlarda tikintilərin aparılmasının qarşısının alınması; - pay torpaqları əsasında formalaşmış xırda ailə və fermer təsərrüfatlarının könüllülük əsasında kooperasiyalarda birləşməsinin stimullaşdırılması; - kənd təsərrüfatı istehsalçılarına suvarma suyunun çatdırılması mexanizminin təkmilləşdirilməsi; - suvarmada mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi; - ətraf mühitin (torpaq və suyun) müntəzəm olaraq ekoloji monitorinqinin aparılması və müvafiq məlumatların istehsalçılara çatdırılması; Bitkiçiliyin inkişaf etdirilməsi tədbirləri: - bitkiçilik məhsullarının istehsalında növbəli əkin sisteminin yerli şəraitə uyğun aparılması üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi; - kənd təsərrüfatı bitkilərinin bölgələr üzrə optimal əkin strukturunun və istehsal həcminin müəyyənləşdirilməsi, müvafiq tövsiyələrin fermerlərə çatdırılması; - yeni məhsuldar sortların sınaqdan keçirilməsi və rayonlaşdırılması; - məhsuldar və keyfiyyətli buğda toxumlarının stimullaşdırılması və daxili tələbatın ödənilməsi; - taxılın vaxtında və itkisiz yığılması üçün müvafiq texniki və digər zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi; - taxıla olan dövlət ehtiyacının tənzimləmə mexanizminin işlənib hazırlanması; 72
- müasir aqrotexniki tədbirlərə əməl olunması, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi və
ə kinçilik mədəniyyətinin artırılmasının təşviq olunması; rayon dövlət toxum müfəttişinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və laboratoriyaların modernləşdirilməsi; - azot istehsal edən zavodun tikilməsi. Ölkədə inkişaf tədbirində faraş kartof və tərəvəzin, yaşıl çay yarpağının, meyvə bağlarının, üzümçülüyün, zeytun bağlarının, şəkər çuğunduru və yağlı bitkilərin, çəltikçiliyin və digər bitkilərin əkin sahələrinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Tədbirlər planında eyni zamanda heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində də kompleks tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur. Xüsusilə ölkədə damazlıq işinin genişləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi, yem bazasının intensiv texnologiyalar əsasında inkişafı, ətlik maldarlığın inkişaf etdirilməsi, quşçuluğun, ə t, süd, və digər ərzaq məhsulları istehsal edən müəssisələrin modenləşdirilməsi və yenilərinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Bundan başqa balıqçılığın, arıçılığın inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Tədbirlər planında həmçinin digər kompleks tədbirlər: - ərzaq məhsulları istehsalının infrastruktur təminatın yaxşılaşdırılması; - melorasiya və su təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi; - baytarlıq xidmətinin səmərəliliyinin artırılması; - ərzaq məhsullarının təhlükəsizliyi və keyfiyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi; - fövqəladə vəziyyətə hazırlıq və dövlət ərzaq ehtiyatının yaradılması; - ərzaq məhsulları istehsalına maliyyə dəstəyinin göstərilməsi; - sahibkarlıq fəaliyyətinin dəstəklənməsi; - aqrar sahənin elmi təminatının yaxşılaşdırılması və kadr potensialının yüksəldilməsi nəzərdə tutulmuşdur. - Ümumilikdə 2008 - 2015 - ci il üçün müəyyən olunmuş çoxsahəli və çoxşaxəli iqtisadi və siyasi təhlükəsizlik proqramı ölkə əhalisinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təmin edilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
73
Dövlət Proqramının 2015 - ci il üçün icra meyarlarını təşkil edən hədəf göstəriciləri aşağıdakılardır: - dənli bitkilərin əkin sahəsi - 900 min hektar; - taxıl istehsalı - 2,8 milyon ton; - məhsuldarlıq - 32 sentner; - ət istehsalı – 340 - min ton - süd istehsalı - 2,4 milyon; - quş əti istehsalı - 80 min ton.
Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|