Microsoft Word tajyor mahsulotlarni hisobga olish

 
 
Narxning franko-ombor haridor turida mol yetkazib beruvchi ko`rsatilgan harajatlardan tashqari 
haridorning stansiyadagi ortib tushirish ishlari, uning ombordagi va omboriga yetkazib berish 
ishlari bo`yicha harajatlani to`laydi (koplaydi). 
Bizning respublikamizda eng keng tarqalgan to`lov turi frankostansiya jo`natish 
hisoblanadi. 
Xo`jalik shartnomasi - bu korxonalarning xo`jalik munosabatlari o`rnatish xaqidagi o`zaro 
kelishuvidir. Shartnoma tomonlar majburiyati va huquqdarini belgilovchi asosiy hujjat 
hisoblanadi. Yuz bergan sharoitni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan shartnoma shartla-ri ko`rib 
chiqilishi va ularga o`zgartirishlar kiritilishi mumkin. Agar korxona belgilangan 
nomenklaturadagi mahsulot jo`natish yuzasidan shartnoma shartlarini buzsa, u xolda ushbu 
korxona raxbarla-riga nisbatan jazo choralari qo`llaniladi. Demak, shartnoma bilan 
rasmiylashtirilgan har bir rejali buyurtma korxona xodimlari uchun bajarilishi shart bo`lgan 
qonundir. Bunday tartib ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, yuqori ish unumdorligiga 
erishishni taominlaydi. 
Belgilangan muddatda mahsulot jo`natish rejasining bajarilmaganligi uchun jarima to`lash 
chorasi qo`llaniladi. Jarima miqdori mahsulot jo`natish shartlariga qarab aniqlanadi. 
Mahsulot ombordan haridor-korxona vakili ishonchnomasi asosida jo`natiladi va bunday 
tovar transport nakladnoy hujjati bilan rasmiylashtiriladi. Baho preyskurantida taralar qiymatini 
to`lash tartibi, molni tashish bilan bog`liq bo`lgan transport harajatlarining kancha summasi 
molning ulgurji bahosiga qo`shilganligi ko`rsatiladi. Transport uchun harajatlarning mol 
sotuvchi korxona uchyotidan qancha qismi to`lanishi kerakligini bilish uchun «franko» 
atamasidan foydalaniladi. Amalda «molni qabul qilib olish stansiya franko», «molni jo`natish 
stansiya franko» baxolari qullaniladi, «Molni qabul qilib olish stansiya franko» bahosi tovarlarni 
tashish bilan bog`liq transport harajatlari mol sotuvchi korxona tomonidan to`lanishini bildiradi, 
chunki bu harajatlar tovarning ulgurji bahosida hisobga olingan. «Molni jo`natish stansiya 
franko» bahosi belgilangan stansiyagacha to`langan temiryo`l harajatlari to`lov-talabnomasida 
ko`rsatilgan bo`ladi va u haridor korxonalardan undirib olinadi. Haridor korxonalarga jo`natilgan 
tovarlar buxgalteriya uchyoti schetlar rejasidagi 45-«Jo`natilgan tovarlar» schetida hisobga 
olinadi. 
Ombordan haridorlarga jo`natilgan tovar qiymatiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi 
tuziladi: 
D-t- 45-«Jo`natilgan tovarlar» scheti. 

---

19
K-t- 40-«Tayyor mahsulot» scheti. 
Jo`natilgan tovarlarning analitik uchyoti o`z vaqtida bank inkassasiga berilgan hisob-kitob 
hujjatlari bo`yicha, to`lash muddati yetgan va to`lash muddati yetmagan hisob-kitob hujjatlari 
bo`yicha aloxida hamda to`lashga qabul qilinmagan, masg`ul saqlashda bo`lgan jo`natilgan 
tovarlar aloxida hisobga olinadi.
Jo`natilgan tovarlar schetining debet tomonida jo`natilgan Tayyor mahsulotlar qiymatidan 
tashqari, chetga bajarilgan ish va xizmatlar qiymati, kapital qurilish bo`limi, ishlab chiqarishga 
taalluqli bo`lmagan ishlab chiqarish va xo`jaliklar uchun bajarilgan ish hamda xizmatlar qiymati, 
sotishga mo`ljallangan ortiqcha materiallar qiymati va boshqalar ham aks ettiriladi. Jo`natilgan 
tovarlar analitik uchyotida sanoat harakteridagi Tayyor mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar, 
yerdamchi qishloq, xo`jaligi mahsulotlari, sanoatga taalluqli bo`lmagan bajarilgan ish va 
xizmatlar, masg`ul saqlashga qabul qilingan mahsulotlar aloxida-aloxida hisob qilinadi. 
Mahsulot sotilgandan so`ng sotilgan mahsulot qiymati 45-schet kreditidan 46- schet debetiga 
yoziladi. Joriy hisobda jo`natilgan tovarlar reja tannarxi yeki ulgurji narxda baxolanishi mumkin. 
Korxona mablag`arining aylanish jarayoni mahsulot sotilishi bilan tugallanadi. Yuqorida 
ko`rsatib o`tilgandek, korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardan biri bu tovar 
mahsulotining sotilish ko`rsatkichidir. Hisobot oyda mahsulot sotilishi bilan bog`liq, 
operatsiyalar bo`yicha sotilgan mahsulot turlarining soni, mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va 
sotilgan olingan moliyaviy natijani aniqlash buxgalteriya uchyotining muhim vazifasi 
xisoblanadi. 
Respublika Oliy Majlisining 1997 yil 24 apreldagi sessiyasida tasdiqdlangan va 1998 yil 
1 yanvardan boshlab amalda qo`llash uchun tavsiya etilgan O`zbekiston Respublikasi Soliq, 
kodeksining 10- moddasiga va O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Soliq 
kumitasining 1998 yil 4 yanvardagi 1998 yilda korxona va tashkilotlarni soliqka tortish tartibida 
o`zgartirishlar kiritish to`g`risidagi xatiga binoan ham yuridik shaxslar daromadlaridan 
oliyadigan soliq hisoblash usuliga ko`ra amalga oshiriladi. Bunga ko`ra korxona va muassasalar 
jo`natilgan mahsulot, bajarilganish va xizmatlar yuzasidan, ushbu mahsulot, ish va xizmatlar 
qiymatini to`langan vaqti hamda xaqiqatan pul kelib tushishidan kathiy nazar, jo`natilgan 
mahsulot, ish va xizmatlar qiymatidan davlat byudjetiga soliq hisoblashlari va uni buxgalteriya 
uchyotida o`sha hisobot davrida aks ettirishlari lozim. Demak, yuqorida aytilganlar asosida 
shunday xulosa chiqarish mumkinki, xozirgi xo`jalik yuritish sharoitida, 1998 yil 1 yanvardan 
boshlab korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar 
pulning qachon kelib tushishidan katoiy nazar ular haridor korxonalarga jo`natilgan vaqtdan 
boshlab realizatsiya qilingan deb hisoblanadi. Mahsulot (ish, xizma) sotish shu nom bilan 
ataluvchi 46-schetda hisobga olinadi. 

---

20
«Mahsulot (ish, xizmat) sotish» schetining xususiyati shundan iboratki, uning debetida 
xaqiqiy harajatlar summasi, kreditida esa tushum summasi ko`rsatiladi va schet hisobot oyi 
oxirida «Foyda va zararlar» scheti bilan yepiladi, Bu xususiyat 46-schet oborotlari o`rtasidagi 
farq orqali korxona xo`jalik faoliyatining moliyaviy natijasini hisoblash imkonini beradi. Debet 
bo`yicha oborot summasining ko`pligi korxona faoliyati natijasidan zarar ko`rilganligini, kredit 
bo`yicha oborot summasining ko`pliga foyda olinganligini bildiradi. 
Agar mahsulot (ish, xizmat)ni topshirish (jo`natish) realizatsiya qilindi deb hisoblangan vaqt 
bo`lib hisoblansa, unda 62-«Haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar» schetidan 
foydalaniladi. U aktiv schet bo`lib, uning qoldig`i buyurtmachiga topshirilgan, lekin puli 
to`lanmagan mahsulot, ish va xizmatning sotish bahosini hamda debet bo`yicha oborot - hisobot 
oyidagi topshirilgan mahsulot, ish va xizmatlarning jo`natish qiymatini, kredit bo`yicha oborot - 
hisobot oyida haridorlar tomonidan to`langan summani bildiradi. 
Aloxida schetlarda asosiy vositalar (47-«Asosiy vositalarning sotish va boshqa ko`rinishdagi 
hisobdan chiqarishlar» scheti) hamda boshqa aktivlar (48-«Boshqa aktivlar sotish») sotish 
natijalari hisobga olinadi va aniqlanadi. 
40, 45, 46, 47, 48, 
62-
schetlarning krediti bo`yicha oborotlarni va 45, 46-schetlarning 
analitik maolumotlarini aks ettirish uchun mo`ljallangan 11-jurnal-orderning sintetik 
ko`rsatkichlari asosida ortib jo`natish va realizatsiya uchyoti tashkil qilinadi. 11-jurnal-order 15 
va 16-vedomostlarning analitik maolumotlari asosida to`ldiriladi. Shuni bilish muhimki, 45 va 
4b-schetlarning analitik maolumotlari 11-jurnal-orderda haqjiy tannarx, hisob narxlari, takdim 
etilgan schet summalari bo`yicha va qo`shilgan qiymat solig`ini aks ettirish bilan oborotda 
nafaqat hisobot oyi uchun, balki yil boshidan bo`lgan xolda keltiriladi. 
11-jurnal-orderning analitik maolumotlari bo`yicha foyda summasiga quyidagicha 
buxgalteriya provodkasi tuziladi: 
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish. 
K-80-«Foyda va zararlar» 
D-40 «Tayyor mahsulot» 
K-20 «Asosiy ishlab chiqarish» 
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish» 
K-40 «Tayyor mahsulot» 
D-62 «Haridor va byurtmachiliar bilan hisob kitoblar» 
K-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish. 
D-51-«Hisob kitob scheti»
K-62 «Haridor va byurtmachiliar bilan hisob kitoblar» 
D-80-«Foyda va zararlar»

---

21
K-26 «Davr harajatlari» 
D-46 «Mahsulot (ish xizmat) sotish. 
K-80-«Foyda va zararlar»
Dastgox ishlab chiqaradigan zavod bo`yicha 199 yilning dekabr oyi uchun 11-jurnal-order 
Schet krediti 
Schet debeti 
40 
45 
46 
68 
Jami 
45-«Jo`natilgan tovarlar» 
4b-«Mahsulot (ish, xizmat) sotish» 
51-«Hisob-kitob scheti» 
432800 
442940 
9600 
565300 
160972 
432800 
442940 
735872 
Jami 
432800 
452540 
565300 
160972 
1611612