Microsoft Word Toplu 17 hazir cap doc
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Filologiya məsələləri, № 17, 2019 1 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 17 Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşr- lərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2019 Filologiya məsələləri, № 17, 2019 2 РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф. ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф. ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф. ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Əsgər Rəsulov, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф. ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф. ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Həbib Zərbəliyev, ф. ü.е.д., проф. İlham Tahirov, ф.ü.е.д., проф. Tofiq Hacıyev, ф.ü.е.д., проф. Sevil Mehdiyeva, ф. ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф. ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф. ü.e.d. Paşa Kərimov, f.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли Redaktor: академик Теймур Кяримли Burax ılışa məsul: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2019, № 17 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2019 www. filologiyameseleleri.net Filologiya məsələləri, № 17, 2019 3 DİLÇİLİK AFAQ AĞAYEVA filologiya elmləri doktoru, professor e-mail: afag.agayeva 58@ gmail.com Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti MÜHƏNDİSİN NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ Xülasə Mühəndis və nitq mədəniyyəti. Bu iki anlayış bir-biri ilə nə dərəcədə yaxındır? Məqalə- də bu problemi həll etmək, mülahizələr yürütmək qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdur. İşə qəbul olunarkən müsahibə aparılır. Bu müsahibə işə qəbul olunmanın ən mühüm mərhələsidir. Digər tərəfdən, nitq mədəniyyəti ziyalının bütün ömrü boyu onunla yanaşı addımlamalı- dır. Bunun üçün biz müəllimlər gələcək mühəndislərə tədrisi necə aparmalıyıq? “Fonetik for- ma”, “Sait və samitlərin tələffüzü” mövzularını keçərkən texniki terminlərin orfoqrafiyasına diqqət etmək lazımdır. Texniki terminlərin orfoepiyasını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Texniki terminlərdə vur- ğu haqqında məlumat vermək lazımdır. Tapşırıqlarda yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirmək vacib- dir. Tələbələrin diskussiyalarda iştirakını təmin etmək lazımdır. “Şifahi və yazılı nitq”, “Na- tiqlik sənətinin sahələri” mövzularını tədris edərkən onlara elmi-texniki nitqi mənimsətmək - qarşıya bir məqsəd kimi qoyulmalıdır. Nitqin inandırıcı olması xüsusi vurğulanmalıdır. Çünki gələcək mühəndislər üçün bu çox vacibdir. Elmi üslubun elmi-texniki qoluna diqqəti artırmaq lazımdır: 1) Elmi-texniki üslubun leksik xüsusiyyətlərini şərh etmək. 2) Elmi-texniki üslubun morfoloji xüsusiyyətlərini izah etmək. 3) Elmi-texniki üslubun sintaktik özəlliklərindən söhbət açmaq və s.. Tələbələrlə debatlar keçirmək faydalıdır. Rəsmi-işguzar üslubu tədris edərkən elmi-texniki sənədlərin (məsələn, “Defektasiya ak- tı”nın) hazırlanması, mühəndisin anketinin doldurulması haqda məlumatlar verilməlidir. Açar sözlər: nitq, mühəndis, texnika, dil, ünsiyyət. Texniki universitetimizdə artıq 5 ildən çoxdur ki, Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənni tədris edilir. Nisbətən gənc olan bu sahədə təhsilin keyfiyyəti uğrunda atacağımız addım- lar haqqında düşüncələrimi, təkliflərimi, hörmətli oxucum, Sizinlə bölüşmək istərdim. Prezident İlham Əliyevin 2013-cü ildə Azərbaycan dili haqqında verdiyi qərarın məntiqi nəticəsi olaraq, Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri M.Cabbarov texniki ali məktəblərdə Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənninin tədrisi ilə bağlı sərəncam imzaladı. Sözü gedən qərar ədəbi ictimaiyyətdə də böyük əks-səda doğurdu. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 4 Akad. Nizami Cəfərov televiziya ilə çıxışında nəinki müəllimlərin, həkimlərin, hətta di- gər sənət sahiblərinin də işə qəbul olunarkən nitq mədəniyyətindən imtahan vermələri, sual-ca- vab edilmələrinin labüdlüyü təklifini irəli sürdü. Ziyalılar ordusunun, demək olar ki, çoxsaylı hissəsini təşkil edən mühəndislər də, şübhə- siz, bu prosesdən kənarda qala bilməzlər. Təsadüfi deyil ki, özəl və qeyri-özəl sektorlara dövlət qulluqçusu vəzifəsinə qəbul olunmaq istəyən şəxslər üçün ən mühüm və məsuliyyətli mərhələ - müsahibədir. Bəs gələcək mühəndislərin modeli olan tələbələrimizi nitq mədəniyyətinə yiyələndirmək məqsədilə biz – müəllimlər tədris etdiyimiz fənnə hansı mövqedən yanaşmalıyıq? Daha obrazlı desək, “texniki” təmayüllü nitq mədəniyyətində hansı cəhətlərə də diqqət yetirməliyik? Bəzən tələbələrdə belə bir sual yaranır: Axı biz mühəndis, texniki işçilər olacağıq. Nitq mədəniyyətinin bizə faydası nə ola bilər? Bütün bu suallara cavab verməzdən əvvəl mühəndis- lik ixtisasının spesifik cəhətlərinə nəzər salaq. Hələ dahi Sokrat mühəndisliyi incəsənətin bir növü adlandırmışdır. Çünki mühəndislik, doğrudan da, yaradıcı sənətdir: salınan körpülərdən tutmuş, biotibbi cihazlaradək gündəlik hə- yatımızda istifadə olunan qurğuların layihəsi, cizgisi mühəndislərin yaradıcı əməyinin məhsulu- dur. Mühəndislik – həkimlik, müəllimlik ixtisaslarına nisbətən, insanlarla az ünsiyyətdə olan sahədir, yəni onların “tərəf müqabili” maşınlar, cihazlar, aparatlar və s.-dir. İnstitutu bitirdikdən sonra gənclər elə situasiyalarla qarşılaşırlar ki, orda yalnız professional sahədə əldə etdikləri bi- lik və bacarıqlarla kifayətlənmək olmur. Möhkəm iradə, prinsipiallıq, təşkilatçılıq, məsələlərin öhdəsindən gəlmək üçün insanları öz ərtafında toplamaq, başqalarının, özünün fəaliyyətinə qiy- mət vermək və s. bacarıqlara yiyələnmək lazım olur ki, bunların da təməli məhz ali məktəbdə qoyulmalıdır. Digər tərəfdən, onların düşüncəsi, təfəkkür tərzi - qrafik təsəvvürə əsaslanır. Buna görə də, gələcək mühəndislərə, elmi-texniki sferada çalışacaq işçilərə nitq mədəniyyətindən kifayət qədər zəngin “bilik baqaj”ı verməklə yanaşı, dil fondunun, ümumi mədəniyyətinin, yaradıcı tə- fəkkürünün inkişafı üçün ixtisas fənni, bədii ədəbiyyat, həyatın müxtəlif sahələrinə aid oxu mətnlərindən istifadə etmək lazımdır. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənni ilə texniki fənlər vahid təhsil mexanizminin ayrılmaz tərkib hissələridir. Bu səbəbdən, tələbələrə “Nitq mədəniyyəti fənninin digər elmlərlə əlaqəsi” mövzusunu izah edərkən texniki fənlərlə riyaziyyat, fizika, kibernetika, eləcə də, geo- loqlar üçün maraqlı ola biləcək coğrafiya ilə əlaqə haqqında da məlumat vermək lazımdır. Burada Lui de Broyldan sitat gətirmək yerinə düşərdi: Bəşəri kəşfləri də, əldə olunan bil- giləri də riyazi formullarla ifadə etmək mümkündür. Lakin bütün bunları inkişaf etdirmək, nəti- cələrindən faydalanmaq üçün ilk baxışdan çox adi təsir bağışlayan ədəbi dil lazımdır. Adi gö- rünməsinə baxmayaraq, dilin dəqiqliyi formulların dəqiqliyindən qat-qat güclüdür (bax: 2, s.15). Müasir dövrdə gənclərimiz hesablama texnikası, informatika, kibernetika elmlərinin prinsiplərinə uyğun təhsil alırlar. Humanitar elmlər zəncirinin bir həlqəsi olan nitq mədəniyyəti isə Texniki Ali Məktəb məzunlarını “təfəkkürün mühəndis üslubu”nun dar texniki çərçivəsin- dən azad olmaq, inkişaf etməkdə olan cəmiyyətimizin sosial sferadakı tələblərinə cavab vermə- yi bacarmaq ruhunda tərbiyə edir. Çalışmalıyıq ki, istər kollektivlə rəftarında, istərsə də, işlədiyi idarədə menecerlə ünsiy- yət quranda – çünki menecer, adətən, humanitar ixtisaslı olur – burda əxz etdiyi bilik və vərdiş- lər onların köməyinə gəlsin. Məzunlarımız “karyera nərdivanı”nın “briqadir”, “usta”, “sahə rəisi”, “sex müdiri”, “di- rektor” adlanan pillələri ilə irəlilədikcə, artıq “insan+maşın” çərçivəsindən çıxaraq, “insan+in- san” amili ilə qarşılaşırlar. Bu vəzifələr mühəndisdən insanlarla işləmək qabiliyyəti tələb edir. Onların idarə rəhbəri kimi elmi-texniki müşavirələr, işgüzar danışıqlar aparanda, tərif və tənqid edəndə yaxud tərif və tənqid ediləndə nitqin etik normalarına riayət etməklə fikrini qarşı- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 5 sındakına çatdıra, həmçinin nitqini qrammatik cəhətdən düzgün qura bilmək üçün yenə də nitq mədəniyyətinin incəliklərindən xəbərdar olması lazımdır. “Fonetik norma”, “Sait və samitlərin tələffüzü” bəhslərində texniki terminlərin orfoqrafi- yası, texniki terminlərin orfoepiyası, texniki terminlərdə vurğu haqqında da məlumat verilməli- dir. Çalışmalar və tapşırıqlar fərdiliyin cilalanmasına xidmət etməklə yanaşı, həm də formal məntiqi analizdən, texniki təfəkkür tərzindən yaxşı mənada uzaqlaşmağa, yaradıcı təfəkkürün inkişafına yönəldilməlidir. Bəzən təklif edirlər ki, mühəndis kadrları hazırlayan ali məktəblərdə “tədrisin möcüzəsi” sayılan dialoqları EHM-lərlə (Elektron Hesablayıcı Maşınlarla) aparmaq lazımdır. Amma fikri- mizcə, dialoq canlı ünsiyyət vasitəsi kimi daha çox səmərə verər. Fənlə bağlı “Şifahi və yazılı nitq”, “Nitqə verilən tələblər”, “Natiqlik sənətinin sahələri” mövzularını tədris edərkən elmi-texniki aspektdə keçirilən tələbə elmi konfranslarında, diskus- siyalarda, debatlarda uğurlu iştirakı təmin etmək məqsədilə elmi-texniki nitqin öyrədilməsinə diqqət artırılmalıdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev AMEA-da olarkən orda Prezidentin qarşısında nitq söyləyən (sabiq) təhsil naziri M.Cabbarov öz çıxışında qeyd et- mişdi ki, ali məktəblərdə elmi-tədqiqat işlərinin aparılması gücləndirilməlidir. Gələcəyin mühəndislərinə öz fikirlərinin, ideyalarının, təklif etdikləri yeniliklərin üzərin- də dayanmaq, etik normalar çərçivəsində israrlı olmaq, qarşısındakını inandırmaq vərdişləri də aşılanmalıdır. Bu məqsədlə, texniki ali məktəblərdə elmi üslubun elmi-texniki qolu elmi və elmi-tədris nöqteyi-nəzərindən xüsusi olaraq işıqlandırılmalıdır. Elmi üslub haqqında məlumat verərkən el- mi-texniki üslubun özəlliklərinə, elmi-texniki üslubun leksik-qrammatik xüsusiyyətlərinə də to- xunulmalıdır. Nitqi inkişaf etdirmək məqsədilə verilən, klassik və müasir ədəbiyyatdan götürülən söz inciləri ilə yanaşı, “bədii üslubun elmi-texniki qolu” olan elmi-fantastik əsərlər gələcək mühən- dislərin nitqinin inkişaf etdirilməsinə, zəkasının, dünyagörüşünün zənginləşməsinə xidmət et- məlidir. Çünki düzgün seçilmiş elmi-fantastik əsərlərdəki terminlər elmi-texniki dilə (məsələn: kibernetika, robototexnika) çox yaxındır. “Rəsmi sənədlərin yazılış qaydaları”nı tədris edərkən ənənəvi üsulla yanaşı, işə qəbul olunanda tələb edilən "SİVİ"lərin, əmək müqavilələrinin, əmək təcrübəsi müddətində lazım ola biləcək elmi-texniki sənədlərin: hüquqi şəxslərlə bağlanan işgüzar müqavilələrin, sazişlərin düz- gün cəhətdən tərtibi prinsipləri, əmək təhlükəsizliyi jurnallarının doldurulmasına aid nümunələr, əmək təcrübəsində lazım olan digər sənədlərin, aktların (məsələn, “defektasiya aktı”nın) hazır- lanması, mühəndisin anketinin doldurulması haqqında, yeri gəldikcə, məlumatlar verilməlidir. Nitq mədəniyyətinin texniki təmayüllü olması heç də bu fənnin texniki elmlərlə bərabər- ləşməsi demək deyil, əksinə, texniki təhsilin humanitarlaşdırılmasıdır. Bu konsepsiya institutu- muzun korifeylərindən olan akad. Azad Mirzəcanzadənin “Təhsilin humanitarlaşdırılması haq- qında etüdlər” əsərində də, yeri gəldikcə, öz əksini tapmışdır. Bir sözlə, təhsil prosesində konkret elmlərlə humanitar elmlərin elə bir vəhdətini yarat- maq lazımdır ki, texniki elmlərdə fərdi xüsusiyyətlərin inkişafını buxovlayan “zəncirlər” huma- nitar elmlər vasitəsilə açılsın. Gələcək məzunlarımızın aydın, səlis, yığcam, düzgün nitqə malik olmaları, linqvistika sahəsində verdiyimiz bilikləri istehsalatda müvəffəqiyyətlə tətbiq edə bilmələri üçün əlimizdən gələni etməliyik. Düşüncələrimi dahi Sokratın MÜƏLLİMİN VƏZİFƏSİ haqqında dediyi söz- lərlə yekunlaşdırmaq istəyirəm: “Müəllimin vəzifəsi tələbənin başına bilikləri yerləşdirməklə bitmir. Çalışmaq lazımdır ki, onun başında yeni ideyaların formalaşmasına zəmin yaransın”. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 6 Ədəbiyyat 1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, ADPU, 2014, 278 s.. 2. Cəfərov V. Diplomatik etiket və nitq mədəniyyəti (dərs vəsaiti). Bakı, 2009. 3. Əliyev İ. İnkişaf – məqsədimizdir. Bakı, 2018, Azərnəşr, 400 s.. 4.Алиева С. Жизненный путь молодого специалиста как объект социально-философского анализа / дисс… канд. филос. наук. Баку, 2002, 115 с.. 5. Мирзаджанзаде А.Х. Этюды о гуманитаризации образования. Баку, Азернешр, 1993, 416 с.. А.Агаева Культура речи инженера Резюме Инженер и культура речи. Как согласуются эти два понятия между собой? В предлагаемой статье автор отвечает на эти вопросы.При принятии на работу проводится собеседование. Собеседование является самым важным звеном этой процедуры. Кроме того, культура речи должна всю жизнь сопровождать интеллигентного человека. А что мы, учителя, должны делать для достижения вышеуказанных результатов? Обучая студентов фонетическим нормам, произношению гласных и согласных нужно уделить особое внимание орфографии технических терминов. Между тем, нельзя и пренебрегать орфоэпией технических терминов. Наряду с этим, надо давать советы и знания об ударениях. Составляя упражнения, было бы хорошо иметь ввиду повысить сообразительность слушателей, их творческий уровень. Проведение дискуссий даёт внушительный эффект. На занятиях «Устная и письменная речь», «Области риторики» и т.д. опять цель освоения научно-технической речи должна доминировать. Речь обязана внушать доверие. Эта черта очень важна для инженера. К научно-технической области научного стиля следует относиться с особой бдительностью: 1) Надо объяснять лексические черты. 2) Надо разъяснять морфологические особенности. 3) Давать информацию о синтактической приватности данного стиля. Очень полезно проводит дебаты. Официально-деловой стиль, составление технических актов (например: Акт дефектации), заполнение анкеты инженера – все это тоже должен знать Инженер! Ключевые слова: речь, инженер, техника, язык, общение. A.R.Agayeva Speech culture and engineer Summary Engineer and speech culture. How do these conceptions agree with each other? The author answers all questions in the presented article. When hiring a person an interview is carried out. An interview is the main chain of this procedure. Furthermore, speech culture must follow an intelligent man all his life. And what do we – teachers have to do for achieving abovementioned results? Filologiya məsələləri, № 17, 2019 7 When teaching students phonetic norms, pronunciation of vowels and consonants ort- hography of technical terms should be paid special attention. Nevertheless, orphoepy of techni- cal terms should also be taken into the consideration. Side by side with it, advice and knowled- ge on the stress must be given. Working out exercises it should be better to increase listenersʼ quickness of wit, their creative level. Carrying out discussions gives imposing effect. At the lessons “Oral and written speech”, “Fields of rheotoric” and etc. the goal of mastering scientific – technical speech should dominate. Speech should inspire confidence. It is the peculiar feature for an engineer. Scientific- technical field of scientific style should be regarded with special vigilance: 1) Lecsical features should be explained. 2) Morphological peculiarites should be elucidated. 3) Information of syntactical privacy of the presented style should be given. It is very useful to conduct debates. Engineer has also to know official-business style, working out technical statements (for example: Defect report). Key words: speech, engineer, technics, language, communication. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 09.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Yusif Yusifov tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 8 МАФКЮРА ГУСЕЙНОВА АМУ, доктор философии по филологии, доцент С.Вургун, 167 huseynova.10@mail.ru ЭЛЛИПСИС В СФЕРЕ СКАЗУЕМОСТИ Резюме Особенности употребления показателей глагольной сказуемости II лица единствен- ного числа заключается в следующем: 1. После показателей категорического и некатего- рического будущего, настоящего и прошедшего повествовательного времени, долженст- вовательного, необходимого, желательного наклонения употребляется аффикс -san, -sən. 2. В формах прошедшего времени и условного наклонения употребляется аффикс -n. Аффикс глагольной сказуемости II лица множественного числа представлен в азербайджанском языке в следующих вариантах: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -nız, -niz, - nuz, -nüz, -ın, -in, -un, -ün. Вариант аффикса глагольной сказуемости II лица множественного числа упот- ребляется в следующих позициях: 1. После показателей настоящего, будущего категорического, будущего некатегори- ческого, прошедшего повествовательного, времен, долженствовательного, необходимого, желательного, наклонений выступает аффикс -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz. 2. После показателей прошедшего очевидного времени и условного наклонения употребляется аффикс -nız, -niz, -nuz, -nüz. 3. В форме повелительного наклонения употребляется аффикс -ın, -in, -un, -ün, -yın, -yin, -yun, -yün В качестве паказателей глагольной сказуемости III лица единственного числа выступают аффиксы -dır, -dir, -dur, -dür, -sın, -sin, -sun, -sün. "Эллипсис в сфере сказуемости" посвящена анализу случаев опущения грамматических средств выражения сказуемости. К эллипсису здесь относится стилисти- чески маркированное сокращение показателей сказуемостей, наблюдаемое в определен- ных контекстных условиях и выполняющее эмоционально-экспрессивную функцию. Можно выделить следующие случаи эллипсиса аффиксов сказуемости: 1. Эллипсис в паралельных компонентах. 2. Эллипсис в повторяющихся компонентах. 3. Эллипсис в однородных членах. 4. Эллипсис в присоединительных конструкциях. 5. Эллипсис в альтернативных конструкциях 6. Эллипсис в вопросно-ответных диалогах. Ключевые слова: категория, время, эллипс, аффикс, лица Особенности употребления показателей глагольной сказуемости II лица единственного числа заключается в следующем: 1. После показателей категорического и некатегорического будущего, настоящего и прошедшего повествовательного времени, долженствовательного, необходимого, желательного наклонения употребляется аффикс -san, -sən: alacaqsan "возьмешь", alarsan " возьмешь ", gedirsən "идешь", tökürsən "льешь", oturmalısan "/ты/ должен сесть", alasısan "тебе необходимо взять", alasan "взять бы тебе" и. д. т. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 9 2. В формах прошедшего времени и условного наклонения употребляется аффикс-n: aldın "/ты/ взял", getsən"если пойдешь" и. д. т. Аффикс глагольной сказуемости II лица множественного числа представлен в азербайджанском языке в следующих вариантах: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -sın, -sin, -sun, - sün ,-ın, -in, -un, -ün. Вариант -sınız состоит из двух компонентов, первый из которых -sın восходит к личному местоимения II лица единственного числа, а второй -ız является рудиментом местоимения множественного числа. В аффиксе -nız сохранился только последний элемент - n пепрвого компонента, а вариант -ın содержит две последние фонемы местоимения единственного числа, причем показатель множественности отсутствует вообще. Все это свидетельствует о тенденции к устранению в некоторых вариантах рассматриваемого аффикса сказуемости следов древнего аналитизма, которые все еще сохраняются в форме -sınız. Однако и этот вариант в живой разговорной речи подвергается сокращению и выступает в форме -sız, -siz, -suz, -süz . Ср.: alırsız/ alırsınız, gedəcəksiz/ gedəcəksiniz, oturacaqsız/ oturacaqsınız и. д. т. - Sabah gələrsiz bazara görərsiz ki, papaq altda necə oğlanlar yatırmış (S. Azəri). -Sizə deyilən vaxtda da gətirməlisiz, bu vacib tapşırıqdır (C. Gözəlov). Gərək gələsiz, çünki bu yığıncaq sizsiz keçmə- yəcəkdir. В разгаворной рейи имеет место также сокращение аффикса -nız, употребляемого в форме -z: aldız, getdiz, oturduz и. д. т. Эти формы иногда получают отражение в речи персонажей произведений художественной литературы: -Nədən bildiz (A.Abdullazadə), -Onun nəyindən nigaran qaldız?(C.Əhmədov), -Əgər papağımı götürtsə, qışqıracağam. Вариант аффикса глагольной сказуемости II лица множественного числа употребляется в следующих позициях: 1. После показателей настоящего, будущего категорического, будущего некатегорического, прошедшего повествовательного, времен, долженствовательного, необходимого, желательного, наклонений выступает аффикс -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz: alırsınız "берете", gedəcəksiniz "пойдете", oturarsınız "сядете", tökmüsünüz "/вы/ налили", yazmalısınız "/вы/ должны написать", gələsisiniz "/вам/ нужно прийти", alasınız "взять бы вам" и другие. 2. После показателей прошедшего очевидного времени и условного наклонения употребляется аффикс -nız, -niz, -nuz, -nüz; aldınız"/вы/ взяли", getdiniz"/вы/ ушли", otursanız "если вы сядете" и. д. т. 3. В форме повелительного наклонения употребляется аффикс -ın, -in, -un, -ün, -yın, -yin, - yun, -yün: alın "возьмите", gedin "идите", oturun "сядьте", tökün "лейте", oxuyun "читайте" и. д. т. В качестве паказателей глагольной сказуемости III лица единственного числа выступают аффиксы -dır, -dir, -dur, -dür, -sın, -sin, -sun, -sun, -sün . В отличие от именных сказуемых, глагольных сказуемых аффикс -dır нередко сокращается, а в формах некоторых времен и наклонений вообще не употребляется. Аффикс -dır характеризуется следующими особенностями употребляется: 1. Аффикс -dır выступает в формах, будущего категорического и прошедшего повествовательного времен, необходимого и долженствовательного наклонений, выражая наряду с семантикой III лица единственного числа также определенную категоричность. Ср.: Ərizə verən hər beş adamdan dördü kənarda qalacaqdır (M. Cəlal); Mərhəmət dağ kəndində dünya- ya göz açmış, atasını vaxtsız itirmişdir (Ə. Vəliyev); Heyif ki, amansız müharibə sizin sənətə doğru gedən yolunuzu kəsibdir (S. Azəri); Qayıdanda özü imzalamalıdır (B.Bayramov). При отсутствии необходимости в выражении категоричности аффикс -dır после показателей категорического будущего и прошедшего повествовательного на-ıb не употребляется. Ср.: Ürəyi tez yumşalar, hamıdan çox bizi istəyəcəkdir (M. Qocayev); Qorxuram, ay dədə, bir vaxt xəbər tutaq ki, iş işdən keçib (M. İbrahimov). 2. В формах прошедшего очевидного, настоящего, некатегорического будущего времен, условного и желательного наклонений аффикс -dır вообще не употребляется. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 10 Сказуемость III лица единственного числа передается здесь "нулевым" показателем: alır "берет", alar "возьмет", getdi "ушел", otursa "если сядет", tökə "лит бы ему" и. д. т. 3. Показателей -sın, -sin, -sun, -sun, -sün выражает III лица единственного числа в формах повелительного наклонения передается: alsın "пусть возьмет", getsin " пусть идет", otursun " пусть сядет", töksün " пусть льет" и. д. т. III лица множественного числа выражается аффиксами -dırlar,- dirlər, -durlar,-dürlər,/ - sınlar, -sinlər, -sunlar, -sünlər. Употребление этих аффиксов имеет следующие особенности: 1. Аффикс -dırlar,- dirlər, -durlar,-dürlər употребляется в качестве грамматической нормы после показателей будущего категорического и прошедшего повествовательного времени, необходимого и долженствовательного наклонений. Однако довольно часто под влиянием разговорного языка компонент -dır сокращается, и даже в произведениях художественной литературы наблюдается параллельное форм -dırlar и -lar. Следует отметить, что наличие аффикса -dır особо акцентирует категоричность высказывания. Ср.: Özləri eşidəcəklər, bəlkə artıq eşitmişdilər (S.Əhmədov); - Yox edəcəklər. - Edəcəklər, - de- yə Bəhram kişi hiddətlə bağırdı, -Toy edəcəklər. Lap tez edəcəklər (Əfqan). В прошедшем повествовательном времени наблюдается тенденция к сокращению аффикса -dır как после показателя -ıb, так и после -mış: -Kənd sovetinə gəl, qaçaqlardan birini tutublar (Q. İlkin); - Dedilər ki, guya nəsə onu mək- təbdən qovmuşlar (Ə.Vəliyev). 2. Аффикс -lar,- lər употребляется в качестве показателя III лица множественного числа в формах настоящего, некатегорического будущего, очевидного прошедшего времен, а также условного и желательного наклонений: alırlar "берут", getdilər "/они/ ушли", otursalar "если они сядут", tökələr "лит бы им" и. д. т. В выражении сказуемости важное место занимают глагольные связки прошедшего времени idi и imiş. В качестве общих элементов сказуемости они присоединяются как к именам, так и к глаголам. Пишутся связки idi и imiş как раздельно, так и слитно, причем в последнем случае находят отражение орфоэпические нормы. Связка idi в слитном написании -dı, -di, -du, -dü относит содержание предшествующей части сказуемого в сферу прошедшего времени, выражая при этом модальность достоверности: Təkcə Eyvaz qalmışdı.Səməndər ona bəzi tapşırıqlar verirdi (Q. İlkin). Связка imiş в слитном написании -mış, -miş, -muş, -müş наряду с прошедшим временем выражает факт передачи информации с чужих слов пересказательность, а также оттенки удивления, сомнения и. д. т. Qadın çox güclü imiş. Tufan onun əlindən çıxa bilmirdi (S. Azəri). Məsim indi bildi ki, Mə- miş oxumağa gəlibmiş (B.Nəsib) "Эллипсис в сфере сказуемости" посвящена анализу случаев опущения грамматических средств выражения сказуемости. К эллипсису здесь относится стилистически маркированное сокращение показателей сказуемостей, наблюдаемое в определенных контекстных условиях и выполняющее эмоционально-экспрессивную функцию. Можно выделить следующие случаи эллипсиса аффиксов сказуемости: I. Эллипсис в паралельных компонентах. а/ Сокращению подвергаются аффиксы сказуемости во всех параллельных компонентах, что придает высказыванию особую экспрессивности: Yavaş-yavaş yaxımlaşdı, düz Rəsulun önündə dayandı. Üzündə nə sevinc, nə təbəssüm, nə də heyrət (T.Mahmud). Yaranışdan tək idi Əbiş. Nənə yox, dədə yox. qardaş-bacı yox, arvad yox, uşaq yox (Ə. Əmirov). В приведенных примерах легко восстанавливается опущенный аффикс сказуемости III лица единственного числа. Однако его использование в значительной мере ослабляет эмоционально-экспрессивный заряд высказывания. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 11 б/ Сокращению подвергаются аффиксы сказуемости в одном из параллельных компонентов, чаще всего во втором, на который приходится основная экспрессивная нагрузка: Bahar qızdır, yaz oğlan (F.Sadıq); Siz hələ cavansız, mən isə yaşlı (M.Dilbazi). İndi o ya məşhur jurnalistdir, ya da məşhur yazıçı (A. Abdullazadə). 2. Эллипсис в повторяющихся компонентах: Uşaqlar bayırda çığıra-çığıra deyirdilər: - On nəfərdilər, on nəfər... (Q.İlkin); Adam döyül ki, divdi, div... (Afaq). 3. Эллипсис в однородных членах. В случае однородных членов предложения аффикс сказуемостим может сокращаться как в предыдущих членах: Doğrudur, indiki günün hərarəti o günlərin hərarəti qədər deyildi, lakin Qəndab yenə də gö- zəl, qaməti düz, ayaqları süd kimi ağ idi (T. Əfəndiyev). Yadigarda Zahid Məftuna qarşı yaranan qan istəyinin mənbəyi, kökü, hardan başlamış, necə əmələ gəlmişdir (T.Əfəndiyev). 4. Эллипсис в присоединительных конструкциях. Присоединительные конструкции с опущенным аффиксом сказуемости могут состоять из одного или нескольких однородных компонентов: O bir yaxşı, ağıllı oğlandır, özüv də subay (T. Bayramov); Anam, bacım olsun olsun, əsil mən deyən adamdır, təmizkar, işlək, qayğıkeş (Ə. Vəliyev). 5. Эллипсис в альтернативных конструкциях. Сокращение аффиксов сказуемости может происходить в обоих компонентах альтернативной конструкции только во втором: Otaqlardan ikisindən birindədir, ya sağdakında, ya soldakında (S.Salahov); Onu da heç bil- mək olmur, gah elədir, gah belə (B. Nəsib). 6. Эллипсис в вопросно-ответных диалогах. В диалогической речи аффикс сказуемости, наличествуя в вопросительном предложении обычно опускается в ответной реплике: Mən kiməm? Mən sənin arvadın (T. Əfəndiyev); - Ay oğlan, bu öküzlər kimindir?- soruş- dum. - Babamın. -Baban kimdir? - Bədəl (Q. İlkin). Данная статья будет полезным в решениях некоторых проблем Азербайджанской лингвистики. Источники 1. Кунаев А. Ч. Простое предложение современного тувинского языка: Автореф. дис.... докт. филол. наук /далее - АДД/. Алма-Ата, 1970. 2. Дмитриев Н.К. К истории аффиксов сказуемости. – В кн.: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Часть II. Морфология /далее - ИСГТЯ/. М.,1955. 2 3. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960. 3 4. Закиев М.З. Татарский язык. _ в кн. : Языки народов СССР, т.п. Тюркские языки. М., 1966. 5 5. Велиев И.Д. Формы прошедшего времени в письменных памятниках азербайджанского языка XIV-XIX вв.: АКД. Баку, 1969. 7 Filologiya məsələləri, № 17, 2019 12 M Hüseynova. Xəbərlik kateqoriyasında ellips Xülasə Adların şəxsə görə dəyişərək qəbul etdiyi şəkilçilər xəbərlik şəkilçiləri adlanır. Xəbərlik ka- teqoriyasında ikinci şəxsin şəxs sonluğundan istifadə xüsusiyyətləri aşağıdakı kimidir: 1. Qəti və qeyri-qəti gələcəyin göstəricilərindən sonra, indiki və keçmiş zamanı müəyyənləşdirmə vaxtı, məc- buri, lazım, arzu olunan -san, -sən şəkilçiləridən istifadə edilir. 2. Keçmiş zamanda və şərt forma- sında -n şəkilçisindən istifadə edilir. II şəxsin cəminin şəkilçiləri Azərbaycan dilində aşağıdakı variantlarda təqdim olunur: -siniz, - siniz, -sunuz, -süz, -sın, -sin, -sun, -sün, -ın, -in, -un, -ün II şəxsin cəmində xəbərlik kateqoriyası aşağıdakı kimi istifadə olunur: 1. İndiki, gələcək kateqoriyalı, qeyri-qəti gələcək kateqoriyalı, keçmiş müəyyən, məcburi, zə- ruri, arzu olunan hallarda şəkilçilər: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz 2. Keçmiş zamanın və şərtin göstəricilərindən sonra -nız, -niz, -nuz, -nüz affiksi istifadə olu- nur; 3. Əmr formasında aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə edilir: -ın, -in, -un, -ün, -yın, -yin, -yun, - yün III şəxsin xəbərliyinin göstəriciləri kimi aşağıdakı şəkilçilər çıxış edir: -dır, -dir, -dur, -dür, - sın, -sin, -sun, -sün. "Xəbərlik kateqoriyasında ellips" mövzusunda araşdırma xəbərliyin ifadəsinin qrammatik vasi- tələrinin təhlilinə həsr edilmişdir. Burada göstərilir ki, müəyyən edilmiş kontekst şəraitində (şərtlə- rində) müşahidə edilən və emosional-ekspressiv funksiyanı yerinə yetirən xəbərliklərin göstəricilə- rinin ixtisarı ellipsə aiddir. Ellipsi aşağıdakı növlərə bölmək olar: 1. Paralel komponentlərdə elips. 2. Təkrarlanan komponentlərdə ellips. 3. Həmcins üzvlərdə ellips. 4. Birləşdirici konstruksiyalarda ellips. 5. Alternativ konstruksiyalarda ellips. 6. Sual-cavab dialoqlarında ellips. Qeyd edək ki, məqalə Azərbaycan dilçiliyində bir sıra problemlərin həlli məsələlərində fay- dalı ola bilər. Açar sözlər: kateqoriya, şəxs, xəbərlik, zaman, ellips, affiks M.Huseynova Ellipses in the category of predicative Summary The sufixes that names’ accept by changing according to the person named predicative affi- xes.In the second person the features of the use of pre-alert indicators of verbs are the following: 1. After indications of certain and uncertain future, present (true) and past identification ti- mes, forced, necessary, desirable affixes are used “-san”, “-sən”. 2. Affixe “-n” uses in past and conventional forms. The subject of second plural verb’s affix is presented in the following options in Azerbai- jani: “-siniz, -siniz, -sunuz, -süz, -sın, -sin, -sun, -sün, -ın, -in, -un, -ün” Second plural suffix’s change in verb predicative affix is used in the following tasks: 1. The affix of present, future category, future non-category, past determination, tension, compulsory, necessary, desirable, inclination “-siniz, -siz, -sunuz, -üz” 2. After indications of past clear time and contingent mood the affixes of “-nız, -niz, -nuz, - nüz” are used Filologiya məsələləri, № 17, 2019 13 3. In the imperative mood of the verb affix is used : “- ın, - in, - un, - ün, - yın, - yin, - yun, - yün” As an indicator of third person’s prdicative following suffixes are uses: “-dır, -dir, -dur, -dür, - sın, - sin, -sun, -sün”. The research on the subject of “Ellipses in the category of predicative” is dedicated to the analyses of grammatical means of predicative’s expression. It shows that it is observed in the con- text of a given context and the indicators that performing emotional and expressive functions of pre- dicativ’s reduction belongs to ellipse. Ellipse can be divided into the following types: 1. Ellipses in in parallel components 2. Ellipses in recurring components 3. Ellipses in homogeneous members 4. Ellipses In the connecting structures 5. Ellipses in alternative designs 6. Ellipses in question and answer dialogues Key words: category, person, predicative, time, ellipses, affix. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.06.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :14.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zərifə Məmmədova tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 14 NAİLƏ ƏLİZADƏ ADPU Üzeyir Hcıbəyov naila@mil.ru BİBLIİYADAN GÖTÜRÜLMÜŞ FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏR Xülasə Hər bir dilin leksik sistemində külli miqdarda funksiyaca tək-tək sözlərə uyğyn olan "ayrı- ca formalaşan" müstəqil dil vahidləri vardır. Belə leksikləşmiş söz birləşmələri dilçilik ədəbiy- yatında frazeoloji vahidlər yaxud frazeoligizmlər, məcmusu isə frazeologiya adlanır. İngilis dilinin lüğət tərkibi sabit söz birləşmələri ilə zəngindir. Sözlər kimi, bütövlükdə bir məna ifadə edən sabit birləşmələr dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində, artımında böyük rol oynayır. Belə ifadələr daha çox milli səciyyəlidir. Hət dilin özünə məxsus milli ifadəsi vardır. Frazeologizmlərdə xalqın ağıl və biliyi, sevinci və kədəri, məhəbbəti və nifrəti, gülüşü və göz yaşları, düzlüyü və əyriliyi, zəhmətkeşliyi və tənbəlliyi, mübarizəsi, bir sözlə, hər şeyə qadir gü- cü əks olunmuşdur. Frazeoloji vahidlərin üslubi əhəmiyyəti ondadır ki, onlar sözlərə sinonim olaraq dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində xüsusi rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir-birinin eyni olan frazeoloji ifadələri hər xalq bir-birindən xə- bərsiz olaraq özü yaratmışdır. Lakin bu heç də o demək deyil ki, frazeoloji ifadələr bir dildən başqasına keçmir. Müəyyən ictimai, tarixi, mədəni və başqa səbəblərdən asılı olaraq yalnız ayrı- ayrı sözlər deyil, bütöv ifadələr də bir dildən başqa dilə kalka edilir. Frazeoloji ifadə leksik məna daşıdığı üçün sözün ekvivalenti ola bilər, çünki frazeoloji va- hid həm mənşə, həm də funksiya cəhətdən sözlə bağlıdır. Frazeoloji vahidlər ayrı-ayrı nitq his- sələrinə aid sözlərə ekvivalent ola bilər. Hər bir dilin lüğət tərkibinin bir hissəsi olan frazeologizmlər təsnif olunarkən onların necə yaranmalarına nəzər salmaq lazımdır. İngilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində Bibliyadan götürülmüş frazeoloji birləş- mələr xüsusi yer tutur. Bibliya frazeoloji birləşmələrin əsas ədəbi mənbəyidir. Bu dahi əsər (Bibliya) dünyanın bir çox dillərini frazeologizmlərlə zənginləşdirdi. Bibliyadan götürülmüş söz, ifadə və sitatlar dil sistemində özünə möhkəm yer tutmuş və frazeologiya bölməsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Hr bir lüğət tərkibinin artımında böyük rol oynayan sabit söz birləşmələri ingilis dilinin zənginləşməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli səciyyə daşıyan bu frazeologizmlər V. Q. Belinskinin qeyd etdiyi kimi, "dilin xalq fizionomiyası, onun orijinal vasitəsi, varlıq və zəka zənginliyidir". Frazeoloji vahidlər etimoloji cəhətdən təsnif olunarkən onların necə yaranmalarına nəzər salmaq lazımdır. Bibliyanı tədqiq edərkən tarixçilər və ədəbiyyatşünaslar oradakı frazeologizm adlandırıla bilən sabit birləşmələrə diqqəti cəlb edirlər və bunlar insanların gündəlik nitqində tez-tez işlənən ifadələrdir. Bibliyadan götürülən frazeologizmlərin bəzilərinin çox maraqlı tarix- çələri var. Bibliyadakı frazeoloji birləşmələrin bir qismi Azərbaycan dilində də eyni səslənir, yəni olduğu kimi tərcümə olunur və Azərbaycan variantı ilə üst-üstə düşür. Bu cür frazeologizmlər təkcə danışıq dilində deyil, bədii əsərlərdə, filmlərdə, görkəmli adamların nitqlərində, mətnlərdə, mətbuatda (bəzən məqalələrin başlıqları kimi) və s. işlənir. Bibliyadan götürülmüş frazeologizmlər - bibleizmlər leksikanın xüsusi bir qatı olaraq dil- də mühüm rol oynayır. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 15 Açar sözlər: frazeoloji birləşmə, bibleizmlər, söz, lüğət tərkibi, tərcümə, dövr, ifadə, hal- hazırda Nitqin dəqiqliyi və ifadəliliyi sözlərin, ifadələrin qanunauyğun şəkildə cümlələrdə işlədil- məsindən asılıdır. Biz nitqimizi, həqiqətən, müəyyən qrammatik qaydalar əsasında formalaşan söz və ifadələr üzərində qururuq. Leksikanın inkişafında xalqın həyatında baş vermiş ictimai, siyasi, iqtisadi dəyişikliklər, xalqlar arasında müxtəlif əlaqələrin yaranması, elm və texnikanın inkişafı, məişətdə olan bir sıra dəyişikliklər əsas amillərdəndir. Leksikada dilin lüğət tərkibi öyrənilir. Lüğət tərkibinin vahidi isə sözdür. Söz, ümumiyyət- lə, dil sisteminin əsas, müstəqil və ayrıca işarə vahididir. Mənalandırılma və işarələndirilmə və- zifələrini daşıyan bu mərkəzi dil vahidi səslənmənin, mənanın və real varlığa münasibətin üzvi surətdə bir-birinə bağlılığı nəticəsində meydana çıxır. Qrammatikada sözün forması ilə mənası bir-biri ilə üzvi surətdə vəhdət təşkil edir və sözlər müəyyən quruluşa malik mənalı vahidlər ki- mi tədqiq olunur. Lakin qrammatik münasibətlər konkret, fərdi əşya və hadisələri nəzərdə tut- mur. Leksikada cismi, maddi aləmin işarələnmiş inikası diqqət mərkəzində olur. Sözdə üç cəhə- ti- səslənmə, məna və maddi aidiyyəti birlikdə götürdükdə leksikologiya elminin sahələri, onla- rın vəzifələri aydınlaşır. Sözün lüğət tərkibi müxtəlif nöqteyi -nəzərdən tədqiq edilir; leksik-se- mantik söz qrupları, sözlərin çoxmənalılığı, sinonimliyi, omonimliyi, antonimliyi; leksikanın mənşəcə tərkibi; sözlərin işlənmə tezliyi ilə fəallığı, köhnəlmiş və yeni sözlər; sözlərin işlənmə dairəsi; leksikanın üslubi təsirlilik cəhətdən təbəqələşməsi; söz haqqında çıxış edən sabit söz birləşmələri yəni, frazeologizmlər və s. Leksika anlayışını şərh edərkən, dilin müəyyən quruluşa malik olduğunu yada salmaq lazımdır. Dilçiliyin başqa şöbələrində olduğu kimi, leksikologiya- da da sözlər ayrı-ayrılıqda deyil, bir-biri ilə əlaqəli şəkildə, həm paradiqmatik, həm də sintaq- matik münasibətlərin nəzərə alınması şərtilə öyrənilir. N.M.Şanski bu haqda tamamilə haqlı ola- raq yazır: "Leksika bu və ya başqa dildə sözlərin sadəcə məcmusu yox, qarşılıqlı münasibət və əlaqəli faktların müəyyən sistemi olduğundan, leksikologiya ayrı-ayrı sözlər haqqında deyil, di- lin bütövlükdə leksik sistemi haqqında elm kimi qarşımızda durmaqdadır". Dil vahidləri, onla- rın dəyişmə və birləşmələri nitqdə konkretləşir, reallaşır. Müasir ingilis ədəbi dilinin leksikası uzunmüddətli tarixi bir inkişafın nəticəsidir.Müasir ingilis ədəbi dilinin leksikasının inkişafını dürüst göstərmək üçün mütləq həmin xalqın tarixinə nəzər yetirmək lazımdır. Əvvəlki əsrlərdə dilin leksikasında fəal surətdə istifadə olunan müəy- yən qrup sözlər bu gün üçün ya arxaikləşmişdir, ya da tamamilə dildən çıxmışdır. Eyni ilə bu- nun əksini də söyləmək olar. Müasir dilin leksikasında fəal bir yer tutan müəyyən qrup sözlər, hətta XX əsrdə ədəbi dildə heç mövcud deyildi. Bunlar müəyyən tarixi inkişaf nəticəsi olaraq bugünkü dildə çox işlənən sözlər sırasına daxil olmuşdur. Deməli, dilin leksikasını mənşəcə təd- qiq edərkən onu inkişafda götürmək lazımdır. Leksik cəhətdən bu inkişaf yeni sözlərin yaran- ması və ya alınması yolu ilə lüğət tərkibinin zənginləşməsi kimi başa düşülməlidir. Ümumiyyət- lə, hər hansı bir dilin leksikasına mənşəcə tərkibi nöqteyi nəzərindən yanaşdıqda çox mürəkkəb və rəngarəng bir mənzərəyə rast gəlirik: burada həmin dilin xalis sözləri ilə bərabər başqa dillər- dən alınma sözlər də mövcuddur. Dilin leksikasını təşkil edən müxtəlif mənşəli sözlərin əksə- riyyəti bir-birinə elə qarışmış, elə bir vahidlik təşkil etmişdir ki, bunları ilk baxışda mənşəcə müəyyənləşdirmək çətindir. Başqa dillərdən sözlərin alınması əsasən iki qayda üzrə aparılır. Bi- rinci qayda belədir ki, söz ilk mənbədən alınır. Bu, birbaşa söz almaq qaydasıdır. Başqa dillərdən sözlərin alınmasında ikinci qayda sözlərin dolayı yolla alınmasıdır. Bu qayda ilə sözlər ilk mənbədən deyil, ikinci, üçüncü mənbədən alınır. Əlbəttə, biz alınma sözlər- dən danışarkən qeyd eyməliyik ki, başqa dillərdən frazeoloji ifadələr də ya birinci, yaxud da ikinci yolla ingilis dilinin lüğət tərkibinə daxıl olmuşdur. Deməli, dildə olan bütün sözlər kimi, frazeoloji ifadələr də dilin özünə məxsus (xalis) və alınma ola bilər. Frazeologiya haqqında da- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 16 nışarkən, demək olar ki, bu bölmə dilçiliyin müstəqil sahələrindən biri olub, dilin frazeoloji sa- həsini öyrənir. Hər bir dilin leksik sistemində külli miqdarda funksiyaca tək-tək sözlərə uyğyn olan "ayrı- ca formalaşan" müstəqil dil vahidləri vardır. Belə leksikləşmiş söz birləşmələri dilçilik ədəbiy- yatında frazeoloji vahidlər yaxud frazeoligizmlər, məcmusu isə frazeologiya adlanır. İngilis dilinin lüğət tərkibi sabit söz birləşmələri ilə zəngindir. Sözlər kimi, bütövlükdə bir məna ifadə edən sabit birləşmələr dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində, artımında böyük rol oynayır. Belə ifadələr daha çox milli səciyyəlidir. Hət dilin özünə məxsus milli ifadəsi vardır. Frazeologizmlərdə xalqın ağıl və biliyi, sevinci və kədəri, məhəbbəti və nifrəti, gülüşü və göz yaşları, düzlüyü və əyriliyi, zəhmətkeşliyi və tənbəlliyi, mübarizəsi, bir sözlə, hər şeyə qadir gü- cü əks olunmuşdur. Dilin belə zəngin xəzinəsinin tədqiqata böyük ehtiyacı vardır. İfadələrlə tanışlıq xalqın ta- rixini və xarakterini dərindən başa düşməyə imkan verir. Frazeoligiya frazeologizmlərin qanunauyğun inkişafının mənşəyini və yaranmasını, xüsu- siyyətlərini, forma və məzmun zənginliyini, işlədilmə imkanını, semantik və qrammatik struktu- runu, söz və sərbəst birləşmələrlə əlaqəsini və s. tədqiq edir. Onun tədqiq obyekti məna, quruluş və funksiyaca rəngarəngdir. Dilçilikdə dil haqqında elmin başqa sahələri kimi, frazeologiya da iki hissəyə ayrılır: ümu- mi frazeoligiya, xüsusi frazeologiya. Ümumi frazeologiyada bir sıra inkişaf etmiş dillərin fra- zeoloji materialının tədqiqindən alınan nəticələr ümumiləşdirilir, bunun əsasında frazeologiya- nın ümumi problem məsələləri müəyyənləşdirilir. Xüsusi frazeologiyada isə hər bir konkret di- lin faktları əsasında həmin dilin frazeoloji sistemi semantik, struktur və sair cəhətdən təsvir edi- lir. Hər bir konkret dilin frazeoliji vahidləri də zəruri ehtiyac nəticəsində tədricən formalaşaraq zənginləşmə prosesi keçirib bir sistem halına düşmüşdür. Bununla əlaqədar olaraq hər bir konk- ret dilin frazeologiyası da dioxronik və sinxronik olmaqla iki planda tədqiq edilir. Dioxronik planda dilin frazeologiyasının tarixən formalaşması və müasir dövrə doğru semantik və struktur cəhətdən inkişafı öyrənilir. Sinxronik planda isə dilin frazeologiyasının müasir vəziyyətinin se- mantik və struktur təsviri verilir. Frazeoloji vahidlərin müxtəlif dövrlərdəki formalarını, zaman keçdikcə onların yeni tip- lərinin müəyyənləşdirilməsi, ədəbi dildə sabitləşməsi prosesini tədqiq etmək dilçilik üçün əhə- miyyətli məsələlərdən biridir. Ona görə də canlı dildə, həmçinin klassik və müasir ədəbi əsərlə- rin dilində işlənən külli miqdarda ifadələrin meydana gəlməsini, inkişafını və zaman keçdikcə hansı dəyişikliklərə uğradığını, yaxud sabit qaldığını müəyyən etmək lazım gəlir. Frazeoloji vahidlərin üslubi əhəmiyyəti ondadır ki, onlar sözlərə sinonim olaraq dilin lü- ğət tərkibinin zənginləşməsində xüsusi rol oynayır. Dilin frazeologiyasını təşkil edən söz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən məhz onunla fərqlənir ki, onların bütöv tərkibi ilə hissələri arasındakı əlaqə sabitdir. Halbuki sərbəst söz birləş- mələrinin tərkibinə daxil olan sözlər sabit deyil, çünki onlar ən müxtəlif sözlərlə birləşə bilər. Ferdinant de Sossyur dildəki sabit ifadələri sərbəst söz birləşmələrindən belə fərqləndirir: "Biz hər şeydən əvvəl, külli miqdarda ifadələrə rast gəlirik ki, bunları dilə aid etmək la- zımdır. Bunlar dildə elə hazır nitq parçalarıdır ki, adətən, daxilindəki ayrı-ayrı mənalara malik olan sözləri dəyişmək mümkün olduğu halda, bu, məqbul sayılmır..... Bunların ənənəyə görə daşıdığı məna, komponentlərinin bütövlükdəki mənasından və sintaktik quruluşundan asılıdır. Belə ifadələr düzəldilmir, bunlardan dildə hazır şəkildə istifadə edilir". Frazeologizmlər dilin leksikasının ən canlı, ən zəngin, çox işlənən, ən təsirli qismini təşkil edir. Frazeologizmlərin bir qismi ədəbi dil normalarına uyğun gəlir və onun tələblərinə cavab verir, bir qismi isə loru, kobud xarakterlidir və bunların işlədilmə dairəsi məhduddur. Frazeologizmlərdə məna bütövlüyü onların bir məfhum ifadə etməsi ilə əlaqədardır, məna- ca sözə bərabərdir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 17 Qeyd etmək lazımdır ki, bir-birinin eyni olan frazeoloji ifadələri hər xalq bir-birindən xə- bərsiz olaraq özü yaratmışdır. Lakin bu heç də o demək deyil ki, frazeoloji ifadələr bir dildən başqasına keçmir. Müəyyən ictimai, tarixi, mədəni və başqa səbəblərdən asılı olaraq yalnız ayrı- ayrı sözlər deyil, bütöv ifadələr də bir dildən başqa dilə kalka edilir. Müxtəlif dillərdə eyni səs- lənən bir neçə frazeologizmlərə nəzər salaq. As cold as ice- buz kimi soyuq No smoke without fire- od olmasa, tüstü çıxmaz Cold arms-soyuq silah A wolf in sheep’s clothing-qoyun dərisi geyinmiş qurd Look one’s age-yaşına uyğun görünmək Attract attention-diqqəti cəlb etmək Suck one’s blood-kiminsə qanını sormaq The day of doom (judgement)-qiyamət günü Worse than death-ölümdən betər It’s written all over his face-sifətində yazılıb Without turning an eyelash-gözünü qırpmadan Open somebody’s eyes to something-gözünü (kiminsə) açmaq, yəni ayıltmaq A matter of life and death-ölüm-dirim məsələsi All is not gold that glitters- hər parıldayan qızıl deyil. Frazeologiyanın bu cür bir-birinə uyğun gəlməsi, şübhəsiz, insan təfəkkürünün eyni isti- qamətdə inkişaf etməsini göstərən əlamətlərdən biridir. Bəzi frazeologizmlər eyni məna verərək müxtəlif dillərdə fərqli sözlərlə ifadə olunur: One swallow does not make a summer- Bir gül ilə bahar olmaz Crows do not pick crow's eye-İt itin ayağını basmaz Green wound- təzə, sağalmamış yara Small years- uşaqlıq illəri The New World-Amerika A better world-axirət dünyası A word to the wise- arifə bir işarə Touch wood- göz dəyməsin Break one's promise- vədinə əməl etməmək As safe as the Bank of England- tamamilə təhlükəsiz Be a bag of bones- çox arıq olmaq Be as poor as a church mouse (rat)- çox kasıb olmaq Pay the debt of nature- ölmək Cut short- sözünü kəsmək For weal or (and) woe- nə olursa, olsun Before you can (could) say Jack Robinson- bir anda, dərhal A woman of honour- ləyaqətli qadın April weather- əhval ruhiyyənin tez-tez dəyişməsi-gah gülür, gah ağlayır. İtalyan dilində belə bir ifadə var: Aprile, quando si plange e si brile- Aprel gah ağlayır, gah gülür One's weak point (spot)- bir kəsin zəif damarı Oil one's tongue- yalandan tərif etmək Unbutton one's tongue- səmimi söhbət etmək, ürəyini boşaltmaq (açmaq) Sit tight- güzəştə getməmək, dediyinin üstündə durmaq Without a reel or a stagger- tərəddüd etmədən The Red, White and Blue- İngiltərənin dövlət bayrağı Ready cash (money) -nəğd pul As changeable as the moon (weathercock)- hərdəmxəyal Filologiya məsələləri, № 17, 2019 18 Dilin frazeoloji tərkibi ilə leksik tərkibi arasında ümumi cəhətlər çoxdur. Frazeoloji ifa- dələr sözlər kimi insan fəaliyyətində baş verən müxtəlif hadisələri ifadə etmək üçün işlənir. Frazeoloji ifadə leksik məna daşıdığı üçün sözün ekvivalenti ola bilər, çünki frazeoloji vahid həm mənşə, həm də funksiya cəhətdən sözlə bağlıdır. Frazeoloji vahidlər ayrı-ayrı nitq hissələ- rinə aid sözlərə ekvivalent ola bilər. İsim Adam's ale-water-su The rank and fashion-aristocracy-kübarlıq The upper regions -sky-səma One's last rest-death-ölüm The rock of ages -Christianity-xristianlıq The staff of life-bread-çörək A man of office-clerk-məmur The first man- Adam-ilk insan(adam) The green -eyed monster-jeolousy-qısqanclıq Lord Harry Old Nick (Harry) Prince of Darkness Satan-şeytan, iblis The Evil One The old gentleman Feil To catch a glimpse of -to notice-görmək To join the great majotiry-to die -ölmək To put one's best foot (leg) forward-to hurry-tələsmək To put an end to something -to finish-bitirmək To make a match of it-to marry-evlənmək To bring back to memory-to remember-xatırlamaq To play the merchant with somebody- to deceive-aldatmaq To beat one with somebody, to fall into line with something -to agree-razılaşmaq Zərf Bit by bit İnch by inch By (slow) degrees gradually-tədricən, yavaş-yavaş Step by step Notch by notch For keeps permamently-daima For good and all Under one's very nose at the elbow close by-yaxınlıqda At hand Filologiya məsələləri, № 17, 2019 19 In a tick In a jiffy In a flash In less than a pig's whisper in a moment-bir göz qırpımında, bir anda In the twinkling of an eye In less than no time Under the rose On the sly secretli-gizli On the quiet To a hair's breadth To a nicety exactly-dəqiqliklə To the letter To the life Sifət White as death- pale- solğun Black as thunder Hot under the collar angry-qəzəbli ln a black rage Beside oneself with anger Crazy as a loon- mad, insane-dəli, ağılsız Melancholy as a cat- sad- qəmli Safe and sound Fit as a fiddle Right as rain(mail) Sound in wind and limb healthy-sağlam Hale and hearty Fit as a flea Sound as a bell Alive and kicking Hər bir dilin lüğət tərkibinin artımında böyük rol oynayan sabit söz birləşmələri ingilis dilinin zənginləşməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli səciyyə daşıyan bu frazeologizmlər V. Q. Be- linskinin qeyd etdiyi kimi, "dilin xalq fizionomiyası, onun orijinal vasitəsi, varlıq və zəka zənginli- yidir". Bunlar da xalqın ağıl və biliyi, sevinc və kədəri, məhəbbət və nifrəti, gülüş və göz yaşları, düzlüyü və əyriliyi, zəhmətkeşliyi və tənbəlliyi, mübarizəsi, cəsarəti və mərdliyidir. Frazeoloji vahidlər etimoloji cəhətdən təsnif olunarkən onların necə yaranmalarına nəzər salmaq lazımdır. Adətən frazeologizmlər milli xarakter daşıyır. İngilis frazeoloji fonduna yerli və alınma frazeologizmlər daxildir ki, bunların arasında birinci üstünlük təşkil edir. Yerli fra- zeologizmlər xalqın adət-ənənələri, inamları, eyni zamanda real tarixi faktlar, əfsanə, rəvayət- lərlə bağlıdır. Xalq tərəfindən yaradılmış və geniş yayılmış bu cür ifadələrdən bir neçəsinə nə- zər salaq: Filologiya məsələləri, № 17, 2019 20 Bite off more than one can chew – gücü çatmayan işdən yapışmaq. Have a bee in one’s bonnet-bir fikri daima başında hərlətmək. Pay through the nose-üç qat artıq (həddindən çox) ödəmək Baker’s dozen- on üç (zarafatla); (qədim ingilis adətinə görə çörək satanlar çörək bişirib onlara verənlərdən on ki əvəzinə on üç çörək alırdılar və bu bir çörək onların gəliri hesab olu- nurdu). Good wine needs no bush-yaxşı malı tərifləməyə ehtiyac yoxdur (qədim adətə görə satış- da yaxşı çaxır olduğunu göstərmək üçün traktır sahibi oradan sarmaşıq budağı asırdı). Din insan şəxsiyyətinə və onun dünyagörüşünün formalaşmasına, ümumiyyətlə, cəmiyyət və mədəniyyətə böyük təsir göstərir. Ola bilsin ki, bu əcdadlarımızın fövqaltəbii qüvvələrə inan- masından irəli gəlir. İbtidai icma quruluşundan başlamış dövrümüzə qədər insanlar aparıcı bir qüvvəyə-allaha inanırlar, hər bir işdə onun varlığını duyurlar və bu inamları müxtəlif tərzdə ifadə edirlər ki, bunların arasında frazeologizmlər mühüm yer tutur. İngilis dilinin lüğət tərkibinin zən- ginləşməsində Bibliyadan götürülmüş frazeoloji birləşmələr xüsusi yer tutur. Əvvəllər bütün Av- ropa üçün Bibliya dili latın dili idi, lakin İngiltərənin ayrca bir dövlət kimi inkişafından sonra Bib- liyanı öz ana dilində oxumaq tələbatı yarandığı üçün Bibliya ingilis dilinə daha çox tərcümə olu- nurdu və bu tərcümələr də xristianlığın mənsub olduğu istiqamətlərə görə bir-birindən fərqlənirdi. Bibliyanın ingilis dilinə tərcümə tarixi 2 dövrə bölünür: Orta əsr və Yeni dövr. Nəzərə almaq la- zımdır ki, XX əsrə qədər hamı tərəfindən qəbul olunmuş tərcümələrdən biri kral Yakov tərəfindən edilmişdi. Yeni dövr müasir insanlara daha yaxşı, dəqiqliklə aydın olan tərcümələrin yaranmasına sanki təkan verdi. İngilislər xristianlığı qəbul edəndən sonra Britaniyada ən nüfuzlu sayılan yega- nə Bibliya, Vulqatın idi. Əslində, Bibliyanın anqlo-sakson dilinə tərcüməsinin ilk cəhdlərini tər- cümə adlandırmaq olmaz. Bunlar Bibliyada deyilənlərin şer şəklində sərbəst nəqli idi. X əsrdə görkəmli alim hesab olunan Elfrikin tərcüməsi də tam deyildi. Beləliklə, qədim ingilis dili döv- ründə Bibliyanın tərcüməsi belə bir vəziyyətdə idi. Orta ingilis dili dövründə protestantlar ilk mənbə kimi Vulqatın tərcüməsindən imtina etdi- lər. Bibliyanın qədim yəhudi və yunan mətnləri ilə Vulqatın tərcüməsini müqayisə edəndə tərcü- mədə qeyri-dəqiqlik aşkar görünürdü. Bundan əlavə Roma katolik kilsəsi ilə əlaqəni kəsmiş isla- hatçı-reformatorlar öz tərcümələrində latın dilində olan Bibliyaya istinad etmək istəmirdilər. Bib- liyanın ilk protestant tərcüməçisi Vilyam Tindal olub. (təxminən 1490-1536). Tərcümənin xüsu- siyyəti ondan ibarət idi ki, burada katoliklərin ibadət zamanı işlətdikləri bəzi terminlərin də yazıl- ması nəzərdə tutulurdu. Kilsə sözü icma; keşiş-ağsaqqal, başçı; peşman olmaq- təəssüf etmək və s. Tindal tərcümə zamanı nümunə olaraq Martin Lyuterin Əhdi-Cədidin alman dilində olan tərcü- məsinə istinad edir. Bibliyadan informasiya mənbəyi kimi istifadə prosesində -daima moizələr, müxtəlif messalar, ibadətlər hətta təbliğat zamanı bibleizmlər yaranmağa başlayıb. Bazar günləri ibadətdən sonra insanlar çox vaxt bir yerə yığışıb allah kəlamlarıını müzakirə edirdilər və bunun nəticəsində onlar leksikonlarında müəyyən söz və ifadələr, bəzən də bütöv sitatlar işlətməyə baş- ladılar. Bibliya frazeoloji birləşmələrin əsas ədəbi mənbəyidir. Bu dahi əsər (Bibliya) dünyanın bir çox dillərini frazeologizmlərlə zənginləşdirdi. S. Bulqakov qeyd etmişdi ki, “Bibliya təkcə müqəddəs dini kitab (Əhdi-əqiq, Əhdi-cədid), xristianlığın bayrağı, həyatın qanunlarının külliyya- tı, ən yüksək ənənəvi dəyərlərin təzahürü deyil, eyni zamanda tarixi salnamə, ədəbiyyatın möhtə- şəm abidəsidir”. Beləliklə, Bibliya ən mühüm mətnlər nümunəsidir və bu mətnlər cəmiyyətin və ayrı-ayrı insanların şüurunun formalaşmasında fövqalədə rola malikdir. Bibliyadan götürülmüş söz, ifadə və sitatlar dil sistemində özünə möhkəm yer tutmuş və frazeologiya bölməsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Uzun müddət ingilis dilli ölkələrin əsasən istinad etdikləri Bibliya mətnləri dilin leksikologiya- sında öz izini buraxmışdır. Düzdür, müasir dövrə gələn billeizmlər müəyyən dəyişikliklərə uğ- ramlşlar. Bibliya mətnləri vasitəsilə dilə daxil olmuş bibleizmlər öz xarakteri və işlənmə fəallı- ğına görə fərqlənirlər. Onlardan bəziləri daha çox istifadə olunduğu halda, digərləri bir növ ar- xaik xarakter alaraq arxeizmlərə çevrilirlər. Bu frazeologizmlərin bəziləri başqa dillərə tərcümə Filologiya məsələləri, № 17, 2019 21 olunaraq elə işlənir ki, onların çox vaxt alınma ifadə olduğuna şübhə yaranır, sanki həmin dilin öz frazeologizmdir və bəzən həmin alınmalar öz üslubi rəngini (xüsusiyyətini) itirirlər. Bibliyanı tədqiq edərkən tarixçilər və ədəbiyyatşünaslar oradakı frazeologizm adlandırıla bilən sabit birləşmələrə diqqəti cəlb edirlər və bunlar insanların gündəlik nitqində tez-tez işlə- nən ifadələrdir. Bibliyadan götürülən frazeologizmlərin bəzilərinin çox maraqlı tarixçələri var. Nabot’s vineyard-Navufeyin üzüm tarlası-həsəd obyekti, şərin böhtanın, tamahın qurbanı. Eramızdan əvvəl 871-ci ilə qədər Bibliya personajı yəhudi Navufeyin çar Axavın sarayı yanında üzüm tarlası var idi. Axav oranı almaq istəsə də, Navufey oranı satmaqdan imtina et- di.Belə olan təqdirdə İzrail çarı İzabel məhkəımə qurur və Navufeyi şərləyərək onu guya Allaha qarşı çıxmaqda günahlandıraraq ölümə məhkum edir və o daş-qalağa basılaraq qətlə yetirilir. İlya peyğəmbər çarın yanına gələrək bütün çar sülalısini lənətləyir. Axav özündə güc taparaq peşiman olduğunu etiraf edir və onda İlya peyğəmbərə Allahdan səs gəlir ki, Axavın ölümündən sonra onun nəsli məhv olacaq və bu doğrudan da belə olur. To select a good part- faydalı, xeyirli şeyi seçmək. Bu frazanı İsa Peyğəmbər monastrda qonaqlar üçün süfrə açmaqda ona kömək etməyən bacısını təqsirləndirən Marfanı ifşa etmək ( bir möv onun haqsız olduğunu üzə çıxarmsq) üçün işlətmişdi. Orijinalda bu belə səslənir. "O (İsa Peyğəmbər) bir kəndə gəlir. Burada Marfa adlı bir qadın onu öz evində qəbul edir; Marfanın Mariya adlı bacısı İsa Peyğəmbərin yanında otu- raraq ona qulaq asır. Marfa isə möhtəşəm qonaqlıq haqqında düşünərək peyğəmbərə yaxınlaşır və deyir: " Ona (Mariyaya) deyin ki, mənə kömək etsin”. Peyğəmbər isə cavabında ona deyir: "Sən çox şey haqqında düşünürsən, çox vurnuxursan, ancaq yalnız bir şey lazımdır. Mariya isə xeyirli bir iş seçib və bu heç vaxt onun əlindən alınmayacaqdır". Müasir dövrümüzdə bu ifadə "özü üçün daha yaxşısını (faydalısını, xeyirlisini) seçmək mənasında işlənir. To hide one's light under a bushel -istedadını gizlətmək (üzə çıxartmamaq). Hal-hazırda bu ifadə öz fitri istedadını inkişaf etdirməyən şəxslər haqqında işlənir. Lakin İsa Peyğəmbərin döv- ründə yüksək dəyərə malik olan qədim Roma pul vahidi talant (istedad) adlanırdı. İsa Peyğəmbərin şagirdinin söylədiyi İncildən götürülmüş bir ibrətamiz hekayədə deyilir: "O, insan kimi hərəkət edə- rək başqa ölkəyə gedəndə öz qul t ə bəələrini yığaraq öz mülkünü onlara tapşırdı və hər birinin güc və bacarığını nəzərə alaraq birinə beş, digərinə iki, başqa birisinə isə bir talant verdi. Beş talant alan şəxs bu pulu işə qoyaraq ikiqat qazandı və iki talant alan da eyni hərəkət etdi; lakin bir talant alan adam o pulu yerə (torpağa) basdırdı və öz ağasının verdiyi gümüş pul vahidini gizlətdi. Pulu yerə basdıran qulu cəza, o birilərini isə mükafat gözləyirdi. A house built in shifting sand- qumluq yerdə (qum üzərində ev tikmək) Bu ifadə özülü, bünövrəsi olmayan, davamsız bir şey haqqında danışılanda işlənir və mənbəyi Bibliyadır. Adamlara tövsiyə verərkən İsa Peyğəmbər bu sözləri demişdi: "Mənim sözlərimi eşidib onlara əməl etməyənlər qumsal yerdə ev tikən insanlara bənzəyirlər, çünki yağış yağdı, çaylar daşdı, külək əsdi və ev dağıldı. Onun çökməsi isə çox əzəmətli oldu. To make things go back to the way they were- Öz yerinə, əvvəlki vəziyyətinə qayıt- maq. Bibliyadan götürülmüş bu ifadəni ilk dəfə çar Solomon işlətmişdir. "Külək cənub istiqa- mətində əsir və şimala keçir, fırlanır, fırlanır və öz yerinə qayıdır". Manna from Heaven-zəruri, arzu olunan, nadir bir şey. Bu izraillilərin səhrada qırx illik səyahətləri zamanı Allahın onlara verdiyi qidadır. Bibli- yada belə yazılıb: "Və səhrada xırda, yarma kimi görünən, yerdə qırov kimi bir şey peyda oldu. Bunu izraillilər gördülər və bir-birlərindən soruşdular: "Bu nədir?" Moisey onlara dedi: "Bu Al- lahın sizə qida kimi göndərdiyi çörəkdir". Və izraillilər bu çörəyə belə bir ad verdilər. Manna. To cast a stone at smb- bir kəsə daş atmaq. İnsanlar bu ifadəni kimisə günahlandırmaq, ləkələmək, pisləmək, qınamaq, mühakimə etmək mənasında işlədirlər. İlk dəfə bu ifadəni faraseylərə (qədim yəhudi dövlətində öz fantaziya və riyakarlığı ilə məşhur dini-siyasi cəmiyyətin üzvləri) müraciətində İsa Peyğəmbər işlətmişdir. Onun yanına Filologiya məsələləri, № 17, 2019 22 ərinə xəyanət edən əxlaqsız qadını gətirən bu adamlar qadını daş-qalağa basmaq istəyirdilər. İsa Peyğəmbər onlara dedi: “Sizdən kimsə günahsızdırsa, heç bir səhvi yoxdursa, o adam bu qadına daş atsın”. Bunu eşidən insanlar bir-birinin ardınca oranı tərk etdilər və yalnız qadın və İsa Pey- ğəmbər qaldı və Peyğəmbər qadından soruşdu: “Səni ittiham edənlər haradadırlar? Səni kimsə ittiham edib?” Qadın cavabında dedi: “Xeyr, Tanrım!” İsa Peyğəmbər ona dedi: “Mən də səni ittiham etmirəm. Get və birdə günah iş görmə!”. To make a contribution- öz töhfəsini vermək. Bu ifadə rus dilinə внести свою лепту ki- mi tərcümə olunur. Леpта-lepta sözü pul vahidi, pay, hər kəsin qüvvəsinə görə verdiyi ianə de- məkdir, yunan dilindən alınmadır. Bu ifadə İncildən götürülmüş və hər hansı bir işdə gücü çat- dığı qədər kömək və iştirak edən adam haqqında deyilir. Bu ifadə ianə toplanan zaman imkansız dul qadının xəzinəyə yalnız iki xırda pul vahidini verdiyindən bəhs edir. Bu ianənin çox az ol- masına baxmayaraq, dəyərinin verilmiş çoxlu zəngin, daha bahalı olanlardan daha qiymətli və əhəmiyyətli olduğu qeyd olunur. Qadın özünün axırıncı pulunu verdi və İsa Peyğəmbər xalqa müraciət edərək bu əməlin dəyərindən danışaraq həmin bu hərəkəti xüsusi olaraq vurğuladı. Balaam's ass- Valamın uzunqulağı. Əfsanəyə görə Moavit çarı Valak adamlarını Valaamın yanına göndərir ki, şəhəri mühasi- rədən azad etmək üçün ona kömək etsin. Çar düşünürdü ki, Valaam maqiyanın köməyi ilə izra- illiləri məhv edəcək. Valaam öz uzunqulağına minib yola düşür. Allah izraillərin tərəfində oldu- ğu üçün uzunqulağı yerindən tərpənməyə qoymur. Həmişə itaətkar olan bu heyvan dəqiqəbaşı dayanır. Valaam qəzəblənərək iki dəfə uzunqulağı vurur. Üçüncü dəfə uzunqulaq səsini qaldırır, dil açır və insan kimi danışmağa başlayır: "Mən sənə nə etmişəm? Üçüncü dəfədir ki, məni dö- yürsən!". The curse of Cain-Kainin lənəti. Bibliyaya görə Allah Kainin qardaşı Qveli öldürəndən sonra onu lənətlədi və məcazi mənada ona "cinayətkar" damğası möhürünü vurdu. The slaughter (massarce) of the innocents- körpələrin öldürülməsi (adətən körpələr mə- sum, günahsız bəndələrdir) ingilis dilində məsum insan haqqlnda belə bir deyim var: As inno- cent as a newly born lamb- təzə doğulmuş quzu kimi məsum. Hal-hazırda yuxarıda adı çəkilən ifadə, günahsız, heç bir təqsiri olmayan dinc insanları öl- dürmək, cəzalandırmaq mənasında işlənir. Böyük Britaniyada Massarce of the innocents frazeo- logizmi parlament jarqonunda vaxtın olmaması (çatışmaması) səbəbindən parlament sessiyası- nın sonunda hər hansı bir qanun layihəsinə baxılmaması mənasında işlənir. Tərcümə olunan bu frazeoloji birləşmə zarafat və ya kinayəli şəkildə cavan, təcrübəsiz insanlara sərt qanunlar tət- boq olunanda, onlarla sərt davranışda, sərt tənqid zamanı istifadə olunur. Bibliyadakı frazeoloji birləşmələrin bir qismi Azərbaycan dilində də eyni səslənir, yəni ol- duğu kimi tərcümə olunur və Azərbaycan variantı ilə üst-üstə düşür. Not to let one's left hand know what one's right hand does- sol əlin verdiyini sağ əl bilmə- məlidir. The Holy of Holies- Müqəddəslərin müqəddəsi The light of my eyes- gözümün işığı Break bread with somebody- bir kəslə çörək kəsmək To take on one's own shoulders-öz çiyinlərinə götürmək The root of the matter- məsələnin kökü, məğzi The stagger like a drunken man- kefli adam kimi yerimək. Guardian angel- qoruyucu mələk The prodigal son- fərsiz oğul. Daily bread- gündəlik çörək. Bu cür frazeologizmlər təkcə danışıq dilində deyil, bədii əsərlərdə, filmlərdə, görkəmli adamların nitqlərində, mətnlərdə, mətbuatda (bəzən məqalələrin başlıqları kimi) və s. işlənir. Ədəbi tənqiddə də belə bir ifadəyə, fikrə tez-tez rast gəlmək olar: “Son vaxtlar məqalələrin baş- lıqlarında Bibliya əsas mənbə kimi gedir”. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 23 ( W. Seifire, IHT, 1989-1988-ci il ədəbiyyat xülasəsi) Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Bibliyadan götürülmüş frazeologizmlər - bibleizmlər leksikanın xüsusi bir qatı olaraq dildə mühüm rol oynayır, çünki onun müəyyən funksiya və xü- susiyyətləri var. Bibliezmlər olmadan bəzi bədii mətnlər, mətbuat, mahnılar mükəmməl səslən- məz, çünki onlar (bibleizmlər) mətnləri daha da ifadəli və parlaq edir. Ədəbiyyat 1. Азаров А.А. Русско-английский словарь религиозной лексики. М, РУССО, 2002. 2. Смит Л.П. Фразеология английского языка. М, 1998 3. Федуленкова Т.Н. Английская фразеология: Курс лекции. Архангельск, 2000 4. Климович Н.В. К вопросу об определении библеизма в лингвистике//Вопросы языкознания. Красноярский Государственный Университет, 2006 5. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь (в двух томах). Москва, 1967 6. http://jesuschrist.ru/bible/ 7. http: //www.bible-center.ru N.Alizada Phrazeological units taken from the Bible Summary Alongside with separate words speakers use larger blocks consisting of more than one word yet functioning as a whole. Phraseological unit is a semantically indivisible unit the who- le meaning of which is motivated by the meanings of its components. In general, phraseological units are the phrases where the meaning of the whole unit is not the sum of the meanings of components but is based upon them and may be understood from the components. The meaning of the significant word is not too remote from its ordinary mea- nings. This meaning is formed as a result of generalized figurative meaning of a free word-com- bination. It is the result of figurative metaphoric reconsideration of a word-combination. These set expressions are extremely variegated structurally, functionally, semantically and stylistically and have different sources. One of them is the Bible. In this article we speak about the phraseo- logical units taken from the Bible and try to analyze some of them, at the same time to give the- ir Azerbaijan equivalents. Interest to the Bible locutions nowadays not only disappeared, but it grew. The consequen- ce of this became the increase of the Bible locutions in the newest dictionaries and reference bo- oks is vivid every day, especially in journalist, speech. Choosing one or another way of translation of Bible locutions from English into Azerbai- jan depends on a number of factors. One of the most important of them is presence or absence of the exact equivalent of the Bible locution in Azerbaijan language. There are some phraseological units which mismatch in grammar and style and when Eng- lish locution has not the suitable Azerbaijan Bible locution, but another Bible equivalent and lo- cution. We can tell this about the Bible equivalents the slaughter/massacre of the innocents – kör- pələrin öldürülməsi: English expression slightly differs from the first meaning and means: kil- ling of innocent people and it belongs to the book style. Also, the expression “Massacre of the Innocents” belongs to the parliamentary slang and means delaying of bills at the end of Parlia- mentary session because of the lack of time. Azerbaijan equivalent is always used ironically, mostly in speaking style talking about strict measures to young, not experienced people, about their critics and cruel treating to them. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 24 The Bible phrases and word combinations play great role in encriching the English voca- bulary. Key words: phraseological unit, bibleizm, word, vocabulary, translation, period, expressi- on, at present. Н.Ализаде Фразеологические единицы из Библии Резюме Текст Библии оставаясь долгое время одним из главных в культуре англоговорящих стран, оставил свой след в лексикологии языка. Библеизмы стали появляться в процессе использования самой Библии как источника информации – во время постоянных проповедей, различных месс, служений, даже агитации. Библия является главнейшим литературным источником фразеологических единиц. Это величайшее произведение обогатило фразеологизмами многие языка мира. Библеизмы различаются между собой по объему, структуре, и сфере употребления. На протяжении многих столетий Библия становилась источником новых фразеологизмов. Много говорилось и писалось о переводах Библии которые оказали колоссальное влияние на английский язык; в течение столетий Библия было наиболее широко читаемой и цитируемой в Англии книгой. Не только отдельные слова, но и целые идиоматические выражения (часто буквальные переводы древнееврейских и греческих идиом) вошли в английский язык со страниц Библии. Итак, библеизм это пласт лексики, который играет огромную роль в обогащении английского языка.. Английский язык имеет тысячелетнюю историю. За это время в нем накопилось большое количество выражений, которые люди нашли удачными, меткими и красивыми. Так и возник особый слой языка - фразеология, совокупность устойчивых выраже- ний, имеющих самостоятельное значение. Изучение английского языка широко распрос- транено в нашей стране. Хорошее знание языка, в том числе и английского, невозможно без знания его фразеологии. Знание фразеологии чрезвычайно облегчает чтение как публицистической, так и художественной литературы. Разумное использование фразеол- огизмов делает речь более идиоматичной.С помощью фразеологических выражений, которые не переводятся дословно, а воспринимаются переосмысленно, усиливается эстетический аспект языка. С помощью идиом, как с помощью различных оттенков цветов, информационный аспект языка дополняется чувственно -интуитивным описанием нашего мира, нашей жизни. Мир фразеологии современного английского языка велик и многообразен, и каждый аспект его исследования, безусловно, заслуживает должного внимания. Целью данной статьи является исследование фразеологических единиц современного английского языка, заимствованных из Библии. Ключевые слова: фразеологическая единица, библеизмы, слово, словарный состав, период, выражение, в настоящее время Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 21.11.2019 filologiya elmləri doktoru, dosent Faida İsayeva tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 25 DÜRDANƏ RƏHİMZADƏ Seçenov adına Birinci Moskva Dövlət Tibb Universitetinin Bakı filialının Bioloji, humanitar və ictimai elmlər şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent rdurdana@mail.ru ƏRƏB MƏNŞƏLİ TİBBİ TERMİNLƏRİN OĞUZ DİLLƏRİNDƏ MÜQAYİSƏSİ ( Mənfəz, mədə, hüceyrə, lif, maddə sözləri əsasında) Xülasə Dilin söz ehtiyatının zənginləşməsi yollarından biri də alınmalardır. Mövcud dillərdən elə biri yoxdur ki, orada alınma söz olmasın. Dilə keçmə tarixindən asılı olaraq alınmalar dilin müxtəlif laylarına yerləşmiş olurlar. Həmçinin, fərqli dil üslublarında da alınmalar bu və ya di- gər miqdarda mövcuddur.Bədii üslub, məişət üslubu, publisistik və başqa üslublarda müəyyən miqdarda alınmalara rast gəlinir. Lakin elmi üslubda bunların işlənməsi daha intensivdir. Dilçilik elmi də bu mənada istisna deyil. Alınma sözlərin ən çox rast gəlindiyi dilçilik böl- mələrindən biri terminologiyadır. Məlumdur ki, terminoloji leksika müxtəlif elm sahələrini, o cümlədən incəsənət, ədəbiyyat, iqtisadiyyat, hüquq və digər sahələri əhatə edir. Tibbi termino- logiya burada önəmli yerlərdən birini tutur.Tibbi terminologiyanın uzun tarixi inkişaf yolu var- dır.Buna uyğun olaraq da tərkibinin böyük bir qismi latın, yunan və s. dillərdən alınmış sözlər- dən ibarətdir. Digər bir qismi ingilis dilindən keçmiş alınmalardır. Lakin burada ərəb alınmalarının da sayı az deyildir. Bu alınmaların bir qismi sırf tibbi ter- min kimi işlədilir, digər bir qismi isə həm ümumişlək söz kimi, həm də tibbi termin kimi işlən- məkdədir. Məqlədə belə terminlərdən bir neçəsi araşdırılmışdır. Bu terminlərin mənbə dildəki mənası və etimologiyası verilmiş, eləcə də Oğuz dillərindəki mənaları müqayisə edilmişdir. Həmçinin ərəb dilindəki məna ilə türk dillərindəki mənalar qarşılaşdırılmışdır. Açar sözlər: tibbi terminlər, türk dilləri, ərəb dili, müqayisə. Hər bir dilin terminoloji tərkibinin böyük əksəriyyəti alınma sözlərdən ibarətdir. Müxtəlif sahələri əks etdirən terminlərin içərisində tibbi terminlər önəmli bir yer tutur. Bu terminlər müxtəlif dillərdən alınmışdır. Ərəb alınmalrı da burada əhəmiyyətli hissəni təşkil edir. Uzun il- lər öncə türk dillərinə, o cümlədən Azərbaycan dilinə obyektiv tarixi və siyasi proseslər nəticə- sində keçmiş ərəb alınmaları müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Fərqli qrammatik sistem- lərə malik dillər bir-birinə söz alıb verdikdə sözün yad mühitə düşməsi nəticəsində çox maraqlı bir adaptasiya prosesi baş verir. Söz səs tərkibindən başlamış, məna dəyişikliyi, qrammatik funksiyaya qədər hər sahədə keçdiyi dilin qanunlarına uyğunlaşır. Terminlər də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Tibb terminləri bu günümüzə gəlib çıxana qədər uzun bir inkişaf yolu keçmiş və tədricən formalaşmışdır. İlk nümunələrə Misir yazılı abidələrində rast gəlinir. Daha sonralar buraya yu- nanca ifadələr əlavə olunur. Roma imperiyasının yaranması ilə bütün tibbi terminlər latıncaya tərcümə olunaraq işlədilmişdir. Lakin bütün terminlərə qarşılıq tapılmadığına görə bir qismi yu- nanca işlənməkdə davam edir, bir qismi də qrammatik qaydalara uyğunlaşdırılaraq dəyişdirilir ( Tıbbi Terminoloji s.3 Anadolu Universitesi 2012). Bu tarixi ardıcıllığa Yaxın Şərq ölkələrinin, o cümlədən türk mənşəli xalqların dilində öz əksini tapmış ərəb istilası izlərini əlavə etsək, bu dillərdə hər sahədə olduğu kimi, tibbi termin- lərdə də ərəb mənşəli sözlərin mövcudluğu labüdlüyünü görərik. Hazırda Azərbaycan dilinin tibbi terminologiyasında ərəb mənşəli terminlər aktiv işlənməkdədir. Digər Oğuz dillərində də Filologiya məsələləri, № 17, 2019 26 ərəb alınmaları tibbi terminologiyada xeyli miqdarda rast gəlinir. Məqalədə belə terminlərin bir çoxu araşdırılmış, ərəb dilindəki mənası ilə müqayisə edilmiş, eləcə də Azərbaycan dilinə ən yaxın türk dilləri ilə müqayisə edilmişdir. Mənfəz sözü ərəb dilində nfḏ kökündən gələn manfaḏ ﻒﻨﻣ ذ "girinti, oyuq" sözündən alın- madır, nafaḏa ﺬﻔﻧ "girdi, nüfuz etdi" feilinin maf , al modeli üzrə yaranmış ismidir. Ərəb- cə nfḏ kökündən gələn nufūḏ ﻮﻔﻧ ذ "1. Dəlmə, girmə, içinə işləmə, 2. sözü keçmə, məsul olma" sözündən alınmadır. Azərbaycan dilində mənfəz sözü əsasən iki mənada işlədilir: 1) dəlik, de- şik; 2) kanalın daxili boşluğu. Türk dilində bu söz menfez formasındadır. Müasir türk dilinə aid lüğətlərin bəzilərində bu sözə rast gəlmədik, Türk Dil Kurumu tərəfindən hazırlanmış İzahlı lü- ğətdə köhnəlmiş söz olaraq göstərilmiş və iki mənası verilmişdir: 1) girəcək və ya keçəcək yer, dəlik: “Atılan gülle ve lağımlardan kale duvarlarında geniş menfezler açıldı” (O.S.Orhon) 2) Əsasən hamam və tualetlərdə olan, açılıb-qapanan havalandırma pəncərəsi. (Türkçe Büyük Sözlük 2011 s.1652). Gördüyümüz kimi, türk dilində bu sözün tibbi terminoloji funksiyası yoxdur. Qeyd edək ki, bu söz nüfuz sözü ilə eyni kökdəndir. Türk mənbəlrinə əsaslanaraq göstərə bilərik ki, XVII əsr yazılı nümunələrindən olan Meninskinin lüğətində bu söz qeyd edilmiş və latınca qarşılığı verilmişdir menfeẕ: Locus penetrationis (nüfuz olunan yer-DR) . ( Meninski, Thesaurus, 1680). Məşhur türk səyahətçisi Övliya Çələbinin “Səyahətnamə” əsərində də bu sö- zə rast gəlinir. “Yüz adımda bir kuyu ağzı menfeẕ açup(Evliya Çelebi, Seyahatname, 1683) Türkmən və qaqauz dillərində bu sözə rast gəlmədik. Mədə sözü ərəb dilində mˁd kökündən gələn miˁda(t) və ya maˁda(t) ةﺪﻌﻣ ْ ِ "qursaq" sözündən alınmadır. Ərəbcə ˁdw kökündən gələn ˁadā اﺪﻋ َ َ "( başqa yerə) keçdi" feilindən yaranması ehtimal olunur. Qeyd edək ki, bu sözü ərəbdilli lüğətlərdə bir çox feillərdən fərqli olaraq, məchul növdə yer almışdır. Belə ki, “ﺪﻌﻣ َ ِ ُ ” (muʻidə) şəklində işlənən bu feil “mədədəki (qarındakı) ağrıdan əziyyət çəkmək; mədəsi pozulmaq” mənalarını verir. Bununla yanaşı “miadatun” tələffüzü ilə eyni mənada, yəni orqan adı kimi işlənir. ھ،ﻊﻗاﻮﻟﺎﯿﻓو ُ ِ ِ ِ َ َ ْ ﺮﺧﻷاءﺎﻀﻋﻷاوةﺪﻌﻤﻟﺎﯿﻔﻤﻟﻷاﻮﺸﻄﻌﻟاﻮﻋﻮﺠﻟﺎﺑرﻮﻌﺸﻟﻼﺜﻣ،ﺲﻤﺨﻟﺎﺳاﻮﺤﻟاﺮﯿﯾﺎﻌﻤﺒﯿﻔﺗﻼﯿﺘﻟﺎﯨﺮﺧﻷﺎﺳاﻮﺤﻟﺎَﻨﻣﺪﯾﺪﻌﻟﺎﻛﺎَﻨ َ ِ ِ َ ْ ْ ُ ُ ْ ْ ْ ْ ِ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ِ ُ َ ْ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ َ ِ ِ َ َ َ َ ِ ِ ِ ُ ﱡ َ َ ْ ِ ْ َ ُ ّ ّ َ َ َ َ ﱠ َ مﺎﻤﺤﻟﺎﯨﻟﺈﺑﺎھﺬﻟﺎﯿﻓﺔﺒﻏﺮﻟاوﺄﻋاﺪﺼﻟاﻮﯨ ِ ﱠ ّ ْ َ ِ ِ َ ﱠ ِ ِ ِ َ ْ ﱠ ِ َ َ ﱡ َ (Va fil-vaqiʻi hunəkəl-ʻadidu minəl-ḥəvassil-ʼuxra əlləti lə təfi ʼuxra - ʼəʻḍaʼil - miʻdəti val - ʼələmi fil - ʻaṭşi val - cuʻi val - şuʻuri bil - ləş s xəmsi mi - ḥəvassil - biməʻayiril ) ḥamməmi - əhəbi ʼiləl z - z rağbəti fi - ṣudəʻi ʼəvir - vaṣ Əslində, aclıq, susuzluq, mədə və digər orqanlarda ağrı, başağrısı və hamam-tualetə getmək istəyi kimi, 5 hissiyyatın meyarlarına uyğun gəlməyən çoxlu sayda digər hisslər də mövcuddur. ﻟا ﺐﺒﺴﯾ يﺬﻟا ﺎﻣ نﻮﻓﺮﻌﯾ ﻻ ﺎﻨﻣ ﻦﯾﺮﯿﺜﻜﻟا ﻦﻜﻟو ،ةﺪﻌﻤﻟا ﻲﻓ ﺔﻗﺮﺤﻟ ﺎﻧﺎﯿﺣأ ﺾﻌﺒﻟا ضﺮﻌﺘﯾ ُ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِّ َ َ ُ ْ ِ َ َ ٍ ﱠ َ ُ ِ ِ ْ ْ ُ ْ ُ ﱠ َ َ َ َ َ َ ﱠ َ ْ ْ ْ ﱠ ً َ َ ِ ْ َ َ َ َ ﻲﻓ ﺢﯾﺮﻤﻟا ﺮْﯿﻏ ﺔﻗﺮﺤﻟﺎﺑ رﻮﻌﺸ ِ ِ ِ ِ ِ َ ُ ْ ْ َ َ ْ َ ِ ُ ﱡ رﺪﺼﻟا ِ ْ ﱠ . (Yətəʻarraḍul-bəʻḍu ʼəḥyənən liḥarqatin fil-miʻdəti va ləkinnəl-kəsirinə minnə lə yəʻrifunə məl-ləzi yusəbbibuş-şuʻura bil-ḥarqati ğeyril-muriḥi fiṣṣadri) Bəzilərimiz hərdən mədəmizdə qıcqırma hiss edirik, ancaq çoxumuz bizi narahat edən bu hissin yaranma səbəbindən xəbərsizik. Azərbaycan dilində mədə sözü anatomik termin olaraq “insanda və heyvanlarda qarın boş- luğunun yuxarı hissəsində yerləşən həzm orqanı” mənasında işlənir. Çağdaş türkcədə“mide” fonetik tərkibinə malikdir. Bu fonetik fərqliliyin səbəbi türk variantının mənbə dildəki varianta daha yaxın olmasıdır. Qeyd edildiyi kimi, ərəb dilində bu söz “miədatun” formasındadır, yəni i saitinin mövcudluğu türk dilindəki variantda özünü biruzə vermişdir. Türk dilinin izahlı lüğə- tində bir neçə mənası verilmişdir: 1) Omurgalılarda, sindirim sisteminin, yemek borusu ile oni- kiparmak bağırsağıarasında besinlerin sindirime hazır duruma getirildiği omurgasız hayvan- larda sindirim kanalının bu bölgeye karşılık olan parçası; 2) Karın, karın bölgesi. Bu söz bir çox birləşmələr də yaratmışdır: mide ağzı -yemek borusunun mideye açılan alt ucu.mide fesadı -Çok ve çeşitli yemenin yol açtığı mide bozukluğu; mide kapısı- Midenin onikiparmak bağırsa- ğına açılan alt ucu. Bu söz məcazi mənada bir çox frazeoloji birləşmələrin yaranmasında da iş- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 27 tirak edir: mideci- Kendi çıkarlarından başka bir şey düşünmeyen (kimse); midesi almamak - (kaldırmamak, kabul etmemek veya götürmemek) hastalık, tiksinme gibi sebeplerle bir şeyi yi- yememek; çirkin bir şey karşısında huzursuz olmak, rahatıkaçmak; midesi bulanmak - kusacak gibi olmak, iğrenmek, tiksinmek, kuşkulanmak, işkillenmek; huzursuz olmak, rahatıkaçıp te- dirgin olmak,hoşlanmamak; midesi ekşimek (kaynamak veya yanmak) yeni yenilmiş yiyecek- lerden ötürü midede rahatsızlık duymak; midesiz - Yenmeyecek şeyleri yiyen; Hiçbir şeyden tik- sinmeyen, en iğrenilecek şeyler karşısında bile tiksinti duymayan. Midevî: Mide ile ilgili olan; Mideye uygun olan, mideye iyi gelen; mideyi bastırmak - hafif şeyler yiyerek açlığınıgidermek. Bunula bağlı maraqlı bir faktı qeyd edək. Türk dilindəmədə sözü bəzi frazeologizlərdə Azər- baycan dilində ürək sözü ilə eyni məqamlarda işlənə bilir. Məsələn, türkcə “midesi bulanmak” mənasında Azərbaycan dilində “ürəyi bulanmaq”, “mide bastırmak” mənasında “ürəyi basmaq” ifadəsi işlənir. Türkmən dilində bu mənada həm məde , həm də aşqazan və iç sözləri istifadə olunur. Qeyd etməliyik ki, bu orqanla bağlı terminoloji ifadələrdə hər üç söz istifadə olunur: için bozuk- lığı, iç geçme “mədə pozğunluğu” mənasında, iç keseli “mədə xəstəliyi” mənasında, məde şire- si, mədejik ifadələri də eyni mənada işlənir. Qaqauz dilində bu söz işlənmir. Hücrə və hüceyrə sözləri eyni kökdəndir. Türk dilində eyni mənada hücrə, Azərbaycan di- lində hüceyrə variantı işlənir. Hücrə sözü ərəb dilində ḥcr kökündən əmələ gələn ḥucra(t) ةﺮﺠﺣ "otaq, xanə" sözündən alınmadır, ərəb dilində ḥacara ﺮﺠﺣ "bağladı, qadağan etdi" feilinin fuˁla(t) modelindədir. Türk dilidə hücre sözü bir neçə mənada işlənir: 1) Nazik zar içində protoplazma və nüvə- dən ibarət, quruluş və funksuya baxımından orqanizmin ən kiçik vahidi, göze. 2) kiçik otaq; 3) Məhbusların və ya mühakimlərin təcrid edildikləri kiçik otaq; 4) Siyasi əqidə birliyi olan insan- ların gizli cəmiyyəti. Türk dilində bu söz ifadə və birləşmələrin yaranmasında iştirak edir; hücre bilimi- boilogiyanın hüceyrə quruluşu, funksiyası və çoxalmasını öyrənən bölməsi, sito- logiya; hücre yutarlığı– bədənə daxil olan mikrobların yeyici hüceyrələr tərəfindən məhv edil- məsi, faqositoz. hücreler arası və s. Türk dilində bioloji termin kimi Yeni Osmanlıcada hüceyre sözü işlədilmiş, sonralar isə ey- ni mənada hücre sözü işlənmişdir. Türk dilində bu sözdən yaranmış yeni sözlər də vardır: hüc- resel, hücrevi. Azərbaycan dilində bu sözün daha öncə türk dilində işlədilən variantı, hüceyrə işlədilir. Lüğətlərdə bu söz bioloji termin kimi “canlı orqanizm quruluşunun protoplazma, nüvə və qişa- dan ibarət ən sadə vahidi” mənasında verilir. Çünki hər dəqiqəniz; əvvəlkinə bənzəmir; Bədən- də hüceyrəniz; belə dəyişir hər an. (R.Rza). Bu sözdən yaranmış hüceyrədaxili və hüceyrəarası kimi mürəkkəb sözlər də işlənir ki, bunların da Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində mənası belə verilmişdir: sif. biol. Hüceyrə toxumaları arasında olan. Hüceyrəarası (hüceyrədaxili) maddə. - Tər şəklində bədəndən çıxan su əsasən hüceyrəarası mayedən və qandan ifraz olunur. Hücrə sözü isə Azərbaycan dilində tibbi termin kimi deyil, ərəb dilində olan ilkin mənasında işlənir: məscid, təkyə, karvansara və s. yanındakı kiçik otaqlardan hər biri. Mən Hacağa karvansara- sınm bir hücrəsində yaşayırdım. (S.Hüseyn.) Türkmən diində bu söz işlənmir. Qaqauz dilində eyni mənada hücre sözü işlənir. Lif sözü ərəbcə lyf kökündən olan līf ﻒﯿﻟ "lif, xüsusilə xurma yaprağının lifi" sözündən ya- ranmışdır. Lif sözünün Azərbaycan dilində iki mənası vardır. 1) Pambığm, baramanm incə sa- çaqları, ipliyi. Pambıq lifi. 2) Bədəni sabunlayıb çirkini aparmaq üçün nazik parçadan tikilmiş və ya toxunmuş kisəcik. Uşağın özü çox zəif və bədəni də çox çirklidir. Yerinin içindəlif və sa- bun ilə bədənini təmizləmək lazımdır. (S.S.Axundov). Dilin söz yaradıcılığında iştirak edərək, həm isim, həm də sifət kimi işlənən bu söz lifayıran “pambıq, barama və s. liflərini ayıran” mə- nasında sifət, “ pambıq, barama və s. liflərini ayıran maşın ” mənasında isim kimi işlənir. Li- fayıranı təmir etmək. Bu sözdən leksik şəkilçilər vasitəsilə digər sözlər də yaranmışdır: lifçi- hamamda lif çəkən adam; kisəçi. Lifə-Şalvarın, dizliyin, tumanın içərisindən bağ keçirilən bel Filologiya məsələləri, № 17, 2019 28 hissəsi; lifəli-lifə tikilmiş, lifəsi olan. Lifəli dizlik. Lifəli tuman. Həmişəki kimi yenə də müsəl- man deyilən lifəli şalvar, qara, gahlı arxalıq geymişdi. (Ə.Əbülhəsən). Türk dilinin etimoloji lüğətində bu söz belə verilmişdir : tel, doku. Yıkamada kullanılan bitki telleri bağı. Türlü ipliklerden yapılmış örgü. [Et.sözlük. İsmüt Zeki 2004. S.466.]Türk dilinin tibbi terminoloji lüğətlərində bu sözə rast gəlmədik, lakin bir çox tibbi mətnlərdə bu sözün iş- ləndiyini göstərə bilərik: “ Kas lifleri – bu, vücut hareketlerinin gerçekleşmesini sağlayan ip- liksi yapılara verilen isimdir Vücutta yer alan organların oldukça büyük bir kısmı, çalışabilmek için kas liflerine ihtihaç duymaktadır”. (Bilgiustam.com ) Müasir türk dilində bu sözün bir neçə mənası var:lif - Çok ince ve uzun parça; Yıkanmak için kullanılan bitki telleri demeti veya bu amaçla türlü ipliklerden yapılmış örgü; lif lif ;Tel tel, ince ince. Türk dilində də Azərbaycan dilində olduğu kimi bu söz yeni mənalı sözlər yaradır:lif- leme Liflemek işi,liflemek - Vücudu lifle sabunlamak;liflenme- Liflenmek işi;liflenmek-Lif oluşmak. Lifle sabunlanmak; lifleşme- Lifleşmek durumu veya biçimi; lifleşmek-lif durumuna gelmek.Lifleştirme; lifleştirmek- Lifleşmesini sağlamak. lifli və s. Klassik türk dilində bu sözlə eyni kökdən olan elyaf sözü işlənir ki, onun da mənası eynidir, lakin cəm haldadır. elyāf: Lifler. Ağaçların ve köklerin telleri, bedende olan elyāf-ı hücreviye. [ Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Os- mani, 1876] .Türkmən və qaqauz dillərində bu sözə rast gəlmədik. Həzm sözü ərəb mənşəli olub, əsasən, “həzm etmək” mənasını verən, I bab “ﻢﻀھ َ َ َ ” (həḍamə) feilindən faˁl modeli üzrə yaranmışdır. Müasir ərəb dilində də eyni mənada işlənməkdədir. ﺐﻌﺘﻟﺎﺑرﻮﻌﺸﻟﺎﻣﺪﻋﻮﻤﻀﮭﻟﺎﻌﯾﺮﺴﺘﻟرﺎﻄﻓﻹاﺔﺒﺟﻮﻨﻣةﺮﯿﺼﻗةﺮﺘﻓﺪﻌﺒﯿﺸﻤﻟا ِ َ َ َ ﱠ ِ ِ ِ ِ َ َ ُ ﱡ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ َ َ ِ َ َ ْ َ ْ ْ ْ ْ ٍ ٍ ُ َ َ ْ ِ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ (ʼƏl-məşyu bəʻdə fətratin qaṣıratin min vacbətil-ʼifṭari litəsriʻil-haḍmi va ʻadəmiş-şuʻuri bit- təʻabi) Həzm prosesini sürətləndirmək və yorğunluq hiss etməmək üçün iftardan qısa müddət sonra piyada gəzmək lazımdır. ﯿﺒﻌﺸﻟﺎﺒﻄﻟﺎﯿﻔﮭﻟﺎﻤﻌﺘﺳﺎﻤﺗﺪﻗو ِ ِ ِ ّ ّ ْ ْ ﱠ ِ ِ ِ ّ ُ َ َ ْ ﱠ َ ْ َ َ ﻢﻀﮭﻟﺎﺗﺎﺑاﺮﻄﺿاﻮﻋﺮﺼﻟاﻮﻣﺪﻟﺎﻄﻐﻀﻋﺎﻔﺗرﺎﺟﻼﻌﻠﻤﯾﺪﻘﻟﺎ ِ ْ ْ َ ْ ْ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ َ َ َ ْ ْ ﱠ ﱠ ْ َ َ ِ َ ِ َ . (Va qad təmmə ʼistiʻməluhu fiṭ-ṭıbbiş-şəʻbiyyil-qadimi liʻiləci ʼirtifəʻi ḍağṭıd-dəmi vaṣ-ṣarʻi va ʼiḍṭırabətil-haḍmi) Ondan qədim xalq təbabətində yüksək qan təzyiqi, epilepsiya və həzm pozuntularının müalicəsi üçün istifadə edilirdi. Ondan qədim xalq təbabətində yüksək qan təzyiqi, epilepsiya və həzm pozuntularının müali- cəsi üçün istifadə edilirdi. Türk dilində bu söz lüğətlərdə iki yazılışda qeydə alınmışdır: bir saitlə və iki saitlə - hazm/ hazım. Ehtimalən, bu sözün orfoqrafiyasında əvvəlcə mənbə dilə yaxın variant istifadə olun- muş, sonralar isə tələffüz variantı yazıya keçmişdir. Bir neçə mənası var: 1. Yenen şeylerin vücutta değişikliklere uğrayarak kana karışacak duruma gelmesi işi, sindi- rim: Ve hiçbir zaman sû-i hazmı hatırına getirmeksizin daha, biraz daha, biraz daha diyor (Ce- nap Şahâbeddin). Yemek yiyemiyor, hazım cihâzı zayıflamış olduğundan aldığı gıdâyı geri atı- yor (Sâmiha Ayverdi). 2. Bu məna məcazidir. Şikâyet etmeden katlanma, basit kusurları mesele yapmama, içinde eriterek tahammül etme, gönlü geniş olma: Şiddet-i sevdâsını göstermek istemez. Dâima hazım ve sükûnetle muâmele gösterir (Hüseyin R. Gürpınar). Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan dilində bu sözün məcazi mənası yoxdur, yəni türk dilində daha geniş məna çalarına malikdir. Hazm-ı nefs: “Kendine hâkim olma” mənasında izafət tərkibi yaradaraq, yenə məcazi mənada işlənir. Türk dilinə bu söz ərəbcə eyni feildən faˁil modeli üzrə düzəlmiş feili sifət kimi də uzun saitlə işlənir. Hâzım Sindiren, sindirici, hazmettirici (şey): “Bu ilâçta hâzım maddeler var.” “Bu ilâç hâzımdır.” Bu sözün Hâzıme variantı da işlənir ki, bu da eyni söz kökünün mü- ənnəs formasından törəmədir, cüzi məna fərqi ilə işlənməsi göstərilmişdir: “Yenilen şeyleri hazmetme hassası, mîdenin sindirme gücü”.Onu da qeyd edək ki, bu sözün uzun saitli variantı müasir türk dilində o qədər də geniş işləkliyə malik olmasa da lüğətlərdə qeyr olunmuşdur. Bu Filologiya məsələləri, № 17, 2019 29 sözdən müxtəlif şəkilçilər vasitəsilə yeni sözlər də yaranmışdır.Hazımlı sifət kimi məcazi mə- nada işlənir. 1. Olur olmaz şeyi mesele yapmayan, sabırlı ve tahammüllü (kimse): Kendisi söy- ler mi hiç. O terbiyeli, hazımlı bir beydir (Hüseyin R. Gürpınar). Kocasını evlendirmek için gö- rücü gezen bir kadının hazin kahramanlığı ile sabırlı, hazımlı, iffetli başı yukarıda kalabilmiş- tir (Sâmiha Ayverdi).2. Yersiz davranışları asanlıqla qəbul edə bilən, hövsələli(kimsə): “Koca- sı çok hazımlı imiş, bütün dedikoduları duymamazlıktan geldi.” ıf. Hazımsız 1.Daha yüksək səviyyəli mühitə uyğun olmayan yersiz davranış nümayiş etdirən (kimsə2. Qarşısındakının davranışlarına səbir və dözüm göstərə bilməyən , susa bilməyən (kimsə). Hazımsızlık sözü də işlənməkdədir. [ Kubbealtı] Qeyd etmək lazımdır ki, türk dilində hazm sözü də mövcuddur. Bu sözün fonetik tərkibi demək olar ki, eyni olsa da, kökü fərqlidir (ﻡﺰﺣ), odur ki, mənası da başqadır. 1)Dikkat, ihtiyat, basîret. 2) Sebat, metânet, direnme, kesin karar. KBL Azərbaycan dilində nəzm sözü ikinci sait olmadan işlənir, yəni mənbə dildəki varianta da- ha yaxın bir şəkildə. Maraqlıdır ki, dilimizdə bu sözün tələffüzündə də ikinci sait əlavə olun- mur. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu sözün mənası belə verilmiişdir: Yeyilən şeyin həzm cihazında həll olunması. Həzm prosesi. - Qidanm çeynənməsi, müxtəlif şirələr təsiri altın- da onun dəyişilərək həll oluna biləcək hala düşməsi həzm adlamr.“Zoologiya” Həzm cihazı – yeyilən şeyi həll edən bədən üzvləri (ağız boşluğu, qida borusu, mədə və bağırsaq- lar).Bu sözə etmək köməkçi feilinin artırılması ilə həzm etmək tərkibi feili yaranmışdır ki, “mədədə həll etmək (yemək haqqında). Yediyini həzm edə bilmir.Həzm olmaq – mədədə həll olmaq (ye- mək haqqında)” mənasında işlənir. Xörək həzm olmaqdan ötrü, yəni əriyib bağırsaqlardan ke- çib bədənə daxil olmaqdan ötrü su lazımdır.(H.Zərdabi). Həzm etmək feili məcazi mənada da iki məqamda işlənir - 1) dözmək, udmaq, qəbul etmək. Adam hər sözü həzm edə bilmir...Hacı Səməd xanın həzm edə bilməyəcəyi bir vəziyyət törənmişdi.( M.S.Ordubadi);başa düşmək, dərk etmək, ağlına sıxışdırmaq. Xudpəsənd xan bir zamanlar həmin bəylər, əyanlar qarşısında məğlubiyyətə düçar olduğunu hələ də həzm edə bilməmişdi. (Ə.Məmmədxanlı). Bu söz izafət tərkibi şəklində də iki mənada işlənir. Həzmi-rabedən ke- çirmək - 1) yemək, udmaq. Qazanla və nimçələrlə plovu, halvanı, külçələri həzmi- rabedən keçirən dövlətlilər və mollalar idi.(Sarabski); 2)Mənimsəmək, boğazından ötürmək, sahiblənmək, özünə mal etmək.[Musa bəy] Dörd yetimə bir-birinin dalınca qəyyum olub, hamısnın da var-yoxlarmı həzm-rabedən keçirmişdi.(Ə.Haqverdiyev). Maddə sözü ərəb dilində “ةدﺎﻣ ٌ ﱠ َ ” (məddətun) şəklində işlənərək, “maddə; material” mənalarını verir, mdd kökündəndir. ﺔﻣاﺮﺻﺪﺷﺄﺗاردﺎﺻﺔﺑﺎﻗﺮﻠَﻧﻵﺎﻌﻀﺨﺘﯿﺘﻟاﻮﺗﻼﺻﻮﻤﻟﺎھﺎﺒﺷﺄﻌﻨﺼﯿﻓﺔﻣﺪﺨﺘﺴﻤﻟﺎﺛﻼﺜﻟاداﻮﻤﻟﺎَﻨﻣةﺪﺣاﻮﯿھﺔﯿﺋﺎﯿﻤﯿﻜﻟاةدﺎﻤﻟﺎھﺬھو ٍ ٍ ِ ِ ِ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ﱠ ّ ﱠ َ ﱠ َ َ ﱠ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ َ َ َ َ َ َ ٌ ْ ُ َ ِ ُ ُ ْ ْ َ َ ﱠ َ َ َ َ َ ّ ْ ْ ْ ْ ْ ِ ِ ِ ْ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ َ . (Va həzihil-məddətul-kimiyəʼiyyətu hiyə vaḥidətun minəl-məvaddis-sələsil-mustəxdəməti fi ṣunʻi ʼəşbəhil-muvaṣṣıləti val-ləti təxḍaʻul-ənə liraqabəti ṣadiratin ʼəşəddə ṣaramətin) Bu kimyəvi maddə yarımkeçiricilərin istehsalında istifadə olunan üç maddədən biri olmaqla, hal-hazırda ixracına ciddi nəzarət qoyulub. Türk dilindəhammadde, maddeci, maddecilik, maddeleştirmek, maddesel, maddeten, maddi, maddiyat sözləri də eyni kökdəndir. Azərbaycan dilində maddə sözü tibbi termin olaraq “canlı orqanizmlərdə maddələrin xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqə şəraitində həzm olunması ilə bağlı olan proseslərin məcmusu” mənasında “maddələr mübadiləsi” ifadəsinin tərkibində işlənir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu sözün hər birinin bir neçə mənası olmaqla əsas iki mənası var. 1. maddə 1) Təbiətdəki fiziki cisimlərin əsasnı təşkil edən şey, cisim. Qida maddələri. Zəhərləyici maddələr. Üzvi maddələr; 2) materiya. Danışıq dilində bu sözün daha bir mənası mövcuddur: bədənin bir yerində gizli illət, açılmamış yara; irinlik. Maddə etmək (elə mək)– bədənin bir yerində irin əmələ gəlmək, çirk etmək. Məcazi mənada bu söz həm də, keyfiyyət; zirəklik, bacarıq, çoxbilmişlik mənasında işlənir. Bala, bu maddə ki səndə var, inşallah, gələcəkdə böyük sövdəgər olarsan. (Ə.Haqverdiyev). Danışıq dilində, zarafatla bu cür keyfiyyətlərə malik olan adam haqqında “zirək maddədir; O elə bir maddədir ki...” ifadələri işlənir. [Azərb. d. Izahlı lüğəti IIIc.] . 2. maddə Bu da öz növbəsində iki mənada işlənir.1) Rəsmi bir sənəddə, siyahıda, lüğətdə və s.-də müstəqil bölgü; Filologiya məsələləri, № 17, 2019 30 bənd, paraqraf. Cinayət kodeksinin beşinci maddəsi. - Bax, bununla aktdakı maddələri heçə çıxartdın. (S.Rəhman). 2) Maliyyə termini kimi büdcədə və s.-də gəlirin mənbəyini və ya məxaricin yerini göstərən hissə. Gəlir maddəsi. Bu sözdən də öz növbəsində həm düzəltmə, həm də mürəkkəb sözlər yaranmışdır. Fars mənşəli bə şəkilçisi vasitəsilə maddəbəmaddə zərfi “maddə- maddə, bəndbəbənd; maddələr üzrə” mənasında işlənir. Qərarı maddəbəmaddə müzakirə etmək. Eyni kökdən maddi sözü mövcuddur ki, onun da iki mənası var: 1) Şüurdan asılı olmayaraq mövcud olan; cismani, fiziki. Maddi varlıq. Maddi aləm.; Maddəyə aid olan. 2) Pula, mala, mülkə aid olan. Maddikömək. Maddiimkan. Maddinemətlər. Maddivəziyyət. – Qonşu hökumətlərAtabəylərölkələrinin işinə müdaxilə etmək üçün din hamilərinə maddi və mənəvi köməkdə bulundular.(M.S.Ordubadi). Maddi sözü həm də, hüquqi termin kimi işlənir; maddi sübut- cinayətləbağlıolanvəonunaçılmasınaimkanyaradanşey(lər). Bu sözdənyarananmaddiləşmə(k), maddilik, madiyyatkimisözlərdəişlənməkdədir. Çağdaş türk dilində bu sözün Azərbaycan dilindəki mənalardan yalnız bir neçəsi işlənməkdədir. Madde - Duyularla algılanabilen, bölünebilen, ağırlığı olan nesne; Öge, unsur; Yasa, sözleşme, antlaşma gibi metinlerde, her biri başlıbaşına bir yargıgetiren ve çoğu kez rakamla belirtilen bölüm; Sözlük ve ansiklopedilerde tanımlanan, anlatılan kelime, ad veya konulardan her biri; İleri sürülen sorun; Para, mal vb. ile ilgili şey.Bu sözdən yaranan bir çox ifadələr də işlənməkdədir: madde başı - Sözlük yapma düzeninde başlıbaşına bir anlam ifade eden ve siyah olarak yazılan, tanımıverilen sözlük birimi. Maddeci – Materyalist; Para, mal vb. ne çok önem veren kimse. maddecilik - Materyalizm; Para, mal vb. ne çok önem verme. maddeleşme - Maddeleşmek işi. maddeleşmek - Madde durumuna gelmek. maddesel -Madde ile ilgili, maddî - Madde niteliğinde olan, maddî. maddesel nokta - Bir maddenin, üç boyuttan soyutlanmışvar sayılan çok küçük parçası. Çağdaş türk dilində bu sözdən daha bir maraqlı söz əmələ gəlmişdir, mənən sözünün yaranma strukturuna uyğun olaraq və bu sözün antonimi kimi maddeten, yəni madde bakımından, maddî bakımdan, manen karşıtı mənasında işlənir. Türkmən dilindəbu söz son sait fərqi ilə madda formasında işlənir. İki mənası var : 1) Fiziki cisimlerden ıbarat bolan zat, materiya. Maddalarıñ bize belli bolan ovnucak bölecikleri — molekulalar, atomlar, elektronlar ve başğalar fiziki cisimdirler ( « Fizika Kursı » ). Deñiz suvunda hem erğin maddalar ( duzlar ) köpdür ( M. N. Skatkin, Cansız Tebiğat ). Ayrı-ayrı görnüşdäki ösümlikler özünde reñkli maddaları saklayar ( « Mıdam Tayyar » Gazeti ). Bu sözdən yaranan partlayıcı madda, maddalarıng çalışması,ergin madda kimi ifadələr də işlənməkdədir.2): (hüquqi) Käbir kanun yığındılarınıñ, dokumentiñ ayratın punktları. (Konstitusiyanın tərkib hissələrini ayıran punktlar) Men cenayat kodeksiniñ haysı maddasını sorasañ-da, yatdan bilyärin ( N. Cumayev, Ak Derek ). [TRS s.438] Tibbi termin kimi bu söz mübadilə sözü ilə birlikdə işlənir. “Maddələr mübadiləsi”. “Mübadilə” sözü ərəb mənşəli olub, kök etibarilə “dəyişdirmək, əvəz etmək” mənasını verən I bab “لﺪﺑ َ َ َ ” (bədələ) salim feilindən yaranmışdır. Həmin feildən “ﻞﻋﺎﻓ َ َ َ ” (fəʽalə) modeli üzrə düzələn “لدﺎﺑ َ َ َ ” feilini III bab məsdər formasına – “ﺔﻠﻋﺎﻔﻣ ٌ َ َ َُ ” (mufəʽalətun) modelinə saldıqda “ﺔﻟدﺎﺒﻣ ٌ َ َ َ ُ ” (mubədələtun) sözü yaranır. Mübadilə sözünə ilk rast gəlinən yazılı nümunə Meninskinin lüğətidir. mübādele: Deŋiş. Permutatio, commutatio rei (cum altera). [ Meninski, Thesaurus, 1680]. “Maddə” (ةدﺎﻣ ٌ ﱠ َ ) və mübadilə (ﺔﻟدﺎﺒﻣ ٌ َ َ َ ُ ) sözləri ərəb mənşəli olsalar da, mənbə dildə belə bir birləşmə yoxdur və eyni məna “ﺾْﯾأ ٌ َ ” (eyḍun) kəlməsi ilə ifadə olunur. ﻤﻜﻟا ﺔﯿﻗرﺪﻟا ةﺪﻐﻟا زﺮﻔﺗ ﻻ ﺎﻣﺪﻨﻋ ِ ِ ِ ّ َ ْ ْ ُ ﱠ َ ِ ﱠ ﱠُ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ﻲﺘﻟا ةراﺮﺤﻟا ﺞﺘﻨﯾ ﻻ ﻢﺴﺠﻟا ﻲﻟﺎﺘﻟﺎﺑو ،ﺾْﯾﻷا ﺔﯿﻠﻤﻋ ﺊطﺎﺒﺘﺗ تﺎَﻧﻮﻣﺮﮭﻟا ﻦﻣ ﺔﺒﺳﺎَﻨﻤﻟا ﺔﯿ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ﱠ َ َ َ َ ُ ْ ْ ْ ْ ُ ْ ْ ُ ْ َ ُ ِ ﱠ ِ َ ِ َ َ َ ْ ُ ﱠ ﱠ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ِ َ ﺎﮭﺟﺎﺘﺤﯾ َ ُ َ ْ َ (ʻİndəmə lə tufrizul-ğuddətud-dəraqiyyətu ʼəl-kəmmiyyətəl-munəsibətə minəl-hurmunəti tətəbəṭaʼu ʻaməliyyətul-ʼəyḍı va bit-təlil-cismu lə yunticul-ḥararatə əlləti yəḥtəcuhə) Qalxanvari vəzi lazımi miqdarda hormon ifraz etmədikdə maddələr mübadiləsi ləngiyir və orqanizm ehtiyac duyduğu istiliyi hasil etmir. ا لﺎﺠﻣ ﻲﻓ ثﺪﺣﻷا هﺬھ ﺔﺳارﺪﻟا ﺪﻌﺗو ِ َ َ َ ِ َ َ ْ ِ َ ْ ِ ِ َ ُ َ ّ ﱡ َ ُ َ ﻲﻓ ﺾْﯾﻷا ﺔﯿﻠﻤﻋ ﻞﻄﻌﯾ نأ ﻦﻜﻤﯾ ﻲﻛﺬﻟا ﻒﺗﺎﮭﻟا ماﺪﺨﺘﺳا نأ ﻰﻟإ ﺮﯿﺸﺗ ﻲﺘﻟا ،ثﺎﺤْﺑﻷ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ُ َ َ ْ ْ َ ﱠ َ َ َ ّ َ ُ ُ ْ ْ َ َ ُ ْ ِّ ﱠ َ ْ َ َ ْ ﱠ َ ِ ِ ِ ُ ﱠ َ دﺆﯾ نأ ﻦﻜﻤﯾ ﻚﻟذ ﻞﻛو ،ﺲﻔﻨﻟا ﻂْﺒﺿ ﻲﻓ ﺮﺛﺆﯾو مﻮﻨﻟا ﻦﻣ نﺎﻣﺮﺤﻟا ﺐﺒﺴﯾو ،ﻞْﯿﻠﻟا تﺎﻋﺎﺳ ِ َ َ ِ ّ َ َ ُ ُ ُ ُ ْ َ ّ ُ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ْ َ َ ﱡ ُ َ َ َ ِ ْ ﱠ ﱠ َ ْ َ َ ِ َ َ ْ ْ ِّ َ َ ِ ﱠ ﺔَﻨﻤﺴﻟا ﻰﻟإ ي ِ ْ ِّ َ ِ َ . Filologiya məsələləri, № 17, 2019 31 - i əlləti tuşiru ʼilə ʼənnə ʼistixdəməl s ʼəbḥa - ʼəḥdəsə fi məcəlil - ihi ʼəl z Va tuʻaddudrasətuhə ( ḥırmənə - leyli va yusəbbibəl - ʼəyḍı fi səʻatil - əkiyyi yumkinu ʼən yuʻaṭṭılə ʻaməliyyətəl z - z hətifi ) simnəti - əlikə yumkinu ʼən yuʼəddiyə ʼiləs z kullu nəfsi va - ira fi ḍabṭın ss naumi va yuʼə - minən Bu, ən son araşdırmalardan olub, smartfondan istifadənin gecələr maddələr mübadiləsinin pozulması, yuxusuzluğunmeydana gəlməsi və soyuqqanlılığı qorumaqda çətinliyin yaranmasına səbəb olacağını ehtimal edir ki, sadalananlar da son nəticədə həddindən artıq kökəlməyə gətirib çıxara bilər. Türk dilində bedel, abdal(aptal), budala, tebdil, tebeddül sözləri də eyni kökdəndir. Bedelli, bedelli askerlik, bedelsiz, bilabedel ifadə və sözləri buradan yaranməşdır. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Etimoloji sözlük. İsmet Zeki 2004. 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti III 3. Hərbi-tibbi terminlərin izahlı lüğəti. Bakı, 2018 4. Misalli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı) İlhan Ayverdi. 2005 5. Турецко-русский словарь, Mосква, 1977 6. Русско-туркменский словарь, Москва, 1956 7. Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Osmani, 1876 8. Х.К.Баранов. Большой арабско-русский словарь, Москва 2002, том 2, 9. https://www3.nhk.or.jp/nhkworld/ar/news/187080/ 10. http://www.alhayat-j.com/ar_page.php?id=3d48f23y64261923Y3d48f23 11. http://hadfnews.ps/post/46079 12. http://thawra.sy/index.php/healthcare/196855-5-4 13. تﺎھ ﺬﻟا ﻚﻓ ﻊﺠﯾ ﺪﻗ ﻲﻛ ﻚﻟ يﺪﺑ ﺎﻧ ﺚﻟا ،◌ً ﻻ ءﺎﺛ , 30 - 07 - 2019 http://alwatan.sy/archives/207124 D.Rahimzada The comparative analyses of medical borrowings of Arabic origin in Oghuz languages (1) (on the basis of such words as “stomach”, “cell”, “fibre”, “substance”) Summary One of the ways to enrich the vocabulary of the language is the borrowings. They are avai- lable in all languages.Depending on the history of their coming into the language, the borro- wingsoccupy its various layers.They are also to be found to a certain extent in a number of dif- ferent language styles, such asartistic style, colloquial style, journalistic style, and so on.Howe- ver, they are used more intensively in a scientific style. Linguistics is no exception in this sense. Terminology is one of the most common linguistic sections of the borrowings. It is well known that terminological vocabulary covers various fields of science, including arts, literature, economics, law and other fields. Medical terminology occupies one of the most important pla- ces here. It has a long history of development. Its composition mainly consists of words taken from Latin, Greek and etc. accordingly. Another part is related to English. As for the words of Arabic origin, they are also numero- us. Some of these borrowings are used as purely medical terms, the others are used both as ge- neric words and as medical terms. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 32 The article explores some of these terms and their meanings in Arabic. The meanings in the Oghuz languages are compared with each other. In addition, the meanings in the Turkic langua- gesare comparedto the meanings they express in Arabic. Keywords:medical terms, Turkic languages, Arabic, comparison. Д.Рагимзаде Сравнение медицинских терминов арабского происхождения в огузских языках Резюме Одним из спосовов обогощения языка являются заимствования. Нет языка, в котором нет заимствованных слов. В зависимости от времени перехода слов они размещаются в разные языковые слои данного языка. Заимствования встречаются, также в разных речевых стилях, в той или иной степени. В литературном, публицистическом и др. стилях встречается достаточное количество таких заимствований. Однако, их употребление в научном стиле является более интенсивным. Языкознание не исключение в этом смысле. Терминология является одним из разделов языкознания, где наиболее часто встречается заимствования. Известно, что терминологическая лек- сика охватывает такие тематические области как литература, экономика, правоведение и т. д.Медицинская терминология занимает здесь основное место. Исторический путь медицинских терминов достаточно большой. Хотя большинство из медицинских терминов, это слова латинского и греческого происхождения, арабские заимствования занимают здесь достаточно важное место. Часть этих слов употребляются, как только термины. Другая же часть слов употребляются и как термины, и как обычные слова. В стаье рассматривается часть таких терминов. Дается их значение в арабском языке. Также сравниваются их значения в Огузских языках и сопоставляются их значения в арабском и тюркских языках. Ключевые слова: медицинские термины, тюркские языки, арабский язык, сравнение. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.07.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 23.11.2019 filologiya elmləri doktoru, Roza Eyvazova tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 33 ZƏRİFƏ MƏMMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ATU zarifa@mail.ru DİLLƏRİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNƏ TƏSİR EDƏN SOSİAL-KULTUROLOJİ AMİLLƏR Xülasə Qarşılıqlı fəaliyyət öz- özünə meydana gələ bilməz. Onu məqsədyönlü şəkildə həyata keçirmək lazımdır. Bəşər övladları arasında qarşılıqlı fəaliyyətin əsasını təkcə müxtəlif sahələr- də əməkdaşlığa dair beynəlxalq müqavilələr və sazişlər deyil, həm də müasir dünyada baş ver- məkdə olan müxtəlif proseslərə dair fundamental biliklər də təşkil etməlidir. Həmin biliklərin ən vacibləri sırasına müasir qloballaşma anlayışını, eləcə də, keçid cəmiyyətlərinin və dövrləri- nin xarakterik xüsusiyyətlərini dərk etmək kimi zəruri amilləri şamil etmək olar. Bunsuz elm və təhsil sahəsinin qloballaşma proseslərinə adaptasiya problemini həll et- mək mümkün deyil. Dilin zənginləşməsi elə bir prosesdir ki, burada lüğət tərkibinin diaxron mənzərəsi açılır, Tarixi - mədəni inkişafın dildə faktlaşma üsülları meydana cıxır. Ona görə də dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində əsas mənbə dilin daxili imkanlarıdır. Məlumdur ki, dillərin leksikasının zənginləşməsi həm daxili imkanlardan, materiallar- dan, vasitələrdən və yollardan istifadə yolu ilə sözdüzəltmə hesabına, həm də dünyanın başqa dillərindən sözalma hesabına olur. Sözdüzəltmə və onun müxtəlif yollarının (sintetik, analitik, fonetik, leksik) mahiyyətini aydınlaşdırma və alınmalara nəzəri və praktiki qiymət onları da- ha da dərindən öyrənmək üçün geniş imkanlar açır. Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, klаssik ədəbiyyаt nümunələrində pеrsоnаjlаrın is- tifаdə еtdiyi nitq modelləri, bu gün istifаdə еdilən dildən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Qlo- ballaşma prosesinin labüdlüyünü və bu prosesə inteqrasiyanın qaçılmaz olduğunu nəzərə alaraq, elm və təhsil sahələrinin qloballaşma proseslərinə adaptasiyası dildə onun təmin olunmasını şərtləndirən amillər sırasına daxil olmuşdir. İlk öncə ona görə ki, məhz bu sahələrdə təkcə yeni bilik və texnologiyalar deyil, həm də insanın fikirlərinin ifadəsinin bu və ya digər formaları- nın yeni mexanizm və üsulları da gündəmi zəbt edir. Açar sözlər: alınmalar, danışıq, meyar, dil, söz Qloballaşma əksər hallarda dar mənada anlaşılaraq ayrı-ayrı insanlar üçün fərqli anlam ifadə etməkdədir. Bir tərəfdən, əvvəllər qloballaşma termini bir qrup insan tərəfindən yerli mə- dəni dəyərləri, lokal milli dilləri məhv edəcək, amerikan dəyərlərinin və həyat-tərzinin tətbiqi ilə nəticələnəcək, eləcə də, insanları asılı vəziyyətə salacaq super mənfi qüvvə kimi qəbul edilir- di. Digər tərəfdən isə, qloballaşma dedikdə daha əlverişli həyat standartları, rifah halı və de- mokratiya vəd edən gələcək başa düşülməkdədir. Əlbəttə ki, bu cür kəskin zidd fikirlərin bir sı- ra obyektiv və subyektiv səbəbləri mövcuddur. Əsas səbəblərdən biri, yəqin ki, qloballaşma an- layışının tamamilə yeni olması və insanlar tərəfindən hələ tam qavranılmamasıdır. Bundan başqa, qloballaşma məfhumunun hüdudları və dəqiq parametrləri, hələ ki, mü- əyyən edilməmişdir. 2004-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası 2005- 2014 - cü illəri Etibarlı İnkişaf naminə Təhsil Onilliyi (“Decade of Education for Sustainable Development” – DESD) adlandırmaqla keyfiyyətli təhsili etibarlı gələcəyin əsas parametri elan etmişdir. Onilli- yin dəqiq məqsədi bu cür açıqlanmaqdadır: davamlı inkişafa ümumi riayət naminə təhsil və təli- min mərkəzi rolunun artırılması. Beynəlxalq, regional, milli və lokal səviyyələrdə birgə fəaliy- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 34 yəti səfərbər etmək məqsədilə Təhsil Onilliyi əməkdaşlıq və birgə səylər yolu ilə praktik nəti- cələri ümumiləşdirərək və onlardan birgə istifadəni əsas məqsəd kimi qarşıya qoymaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, təhsilin əhəmiyyətinin artırılması barədə məqsədlər arasında, heç şübhəsiz ki, Azərbaycanda dillərə olan marağın durmadan artması da vardır. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra xalqımız dünya xalqları ilə bey- nəlxalq arenada bərabərhüquqlu əlaqələr yaratmaq imkanı qazandı. Bu əlaqələrin əsasında iqti- sadi və siyasi faktorlar dayansa da, tarixi-mədəni amillər də kənarda qalmadı. Müasir dövr dünyanın qloballaşması ilə səciyyələnir. Texniki tərəqqinin indiki səviyyə- sində dünya xalqları bir-birini elmi, ədəbi və mədəni nailiyyətlərindən istifadə edə bilir. Bu da xalqları bir-birinə daha da yaxınlaşdırır. Bu yaxınlaşma və inteqrasiya prosesində dil amili əsas rol oynayır. Bu tendsensiya Azərbaycanda da müşahidə olunur ki, bu da təbii olaraq Azərbayca- nın inteqrasiya kursundan irəli gələn məsələdir. Lakin, təbii ki, bu cür qarşılıqlı fəaliyyət öz özünə formalaşa bilməz. Onu məqsədyönlü şəkildə həyata keçirmək lazımdır. Bəşər övladları arasında qarşılıqlı fəaliyyətin əsasını təkcə müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığa dair beynəlxalq mü- qavilələr və sazişlər deyil, həm də, müasir dünyada baş verməkdə olan müxtəlif proseslərə dair fundamental biliklər də təşkil etməlidir. Həmin biliklərin ən vacibləri sırasına müasir qloballaş- ma anlayışını, eləcə də, keçid cəmiyyətlərinin və dövrlərinin xarakterik xüsusiyyətlərini dərk et- mək kimi zəruri amilləri şamil etmək olar. Bunsuz elm və təhsil sahəsini qloballaşma prosesləri- ni adaptasiya problemini həll etmək mümkün deyil. Bəs görəsən, həmin xüsusiyyətlər hansılardır və sürətlə inkişaf etməkdə olan qloballaş- ma prosesi dilləri hara aparır Qeyd olunduğu kimi, alınma sözü dildə işlək vəziyyətə gətirmək intralinqvistik və ekst- ralinqvistik səbəblərlə bağlıdır. İntralinqvistik səbəblərə dildaxili imkanlar daxildir. Ekstralinqvistik səbəblərə siyasi, isqtisadi, sosial, mədəni sahələrdəki dil əlaqələri daxil- dir. Əvvəl məlum olmayan predmet və hadisələrin adlandırılması zərurəti başqa dildən sö- zalmanın səbəbinə çevrilir. Lakin qeyd olunan sözalmanın dilxarici amillərdən asılı olduğu yal- nız bir səbəbdir.Belə səbəblər isə az deyildir. Ekstralinqvistik amillər cərgəsində psixoloji, estetik, evfemistik ifadəyə canatma olduğu kimi, sözalma prosesində əhəmiyyətli rol oynayan tarixi şərait, dini mənsubluq, ölkənin siyasi vəziyyət kimi şərtlər də az deyildir. Alınmaların dildaxili və dilxarici səbəblərini müəyyənləş- dirmək asan olmasa da, bunların təyinatı vacibdir. Sözün alınmasının əsas səbəblərindən biri onun ifadə etdiyi hadisə və əşyaları adlandırmaq üçün dilin öz sözlərindən başqa məxsus sözlər- dən istifadə etmək olar. Söz yaradıcılığı da bu çatışmazlığı aradan qaldıran yollardan biridir. Lakin digər dilə məxsus elə sözlər vardır ki, onları alan dildə dəyişmək həmin sözlərin adlandır- dıqları əşyaların qavranmasına xələl gətirir. Məsələn: funt-sterlinq, pens, lord, ledi, miledi, fut, konstebl, miss, missis və s. Yuxarıda verilmiş nümunələrdən bəzilərini ifadə etmək üçün dilin lüğət tərkibindəki müəyyən sözlərdən istifadə etmək olar. Məsələn, imic leksemini əksər hallarda obraz sözü ilə əvəz edirik. Çoxmənalı obraz sözü daha böyük məna çalarına malikdir. İmic sözündə isə məna konkret və dəqiqliyi ilə seçilir. Ona görə də müəyyən mövqelərdə obraz əvəzinə imic işlənir. Məhz belə sözlərdən istifadə əksər hallarda variativliyi şərtləndirən amillər sırasına daxil olur. Qeyd edək ki, reseptor dildə müsbət və ya mənfi konnotasiyanın ifadəsi üçün ekvivalent leksik vahid olmadıqda da sözalma hadisəsi baş verir. Bu sözlərin fonunda da variativlik şərtlə- nir. Belə sözalma, həm də psixoloji amillərlə şərtlənir. Ölkənin iqtisadi vəziyyəti, sosial -kultu- roloji amillər və s. Qloballaşma prosesinin labüdlüyünü və bu prosesə inteqrasiyanın qaçılmaz olduğunu nəzərə alaraq, elm və təhsil sahələrinin qloballaşma proseslərinə adaptasiyası dildə zənginləş- mənin təmin olunmasını şərtləndirən amillər sırasına daxil olmuşdir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 35 İlk öncə ona görə ki, məhz bu sahələrdə təkcə yeni bilik və texnologiyalar deyil, həm də, insanın fikirlərinin ifadəsinin bu və ya digər formalarının yeni mexanizm və üsulları da gündə- mi zəbt edir. Bu baxımdan, müxtəlif dünya ölkələrinin elm və təhsil sahəsində qarşılıqlı və sə- mərəli əməkdaşlığı, dildə sözü gedən termini labüdləşdirmişdir. Qloballaşma barədə danışarkən qeyd etdiyimiz kimi, qloballaşmanın əsas məğzi də məhz bundan ibarətdir ki, hər kəs bütün dünyanın vətəndaşı olmalıdır. Beləliklə, dilçilikdə araşdırmalar bu gün də davam edir. Dil laylarının yeni, növbəti tə- zahürləri üzə çıxır. Bu da öz növbəsində yeni -yeni dil faktlarının araşdırılmasında cəhdləri is- rarlı edir[1,45]. Qоhum dillər оlаn türk dillərinin sеmаntik sistеmində bаş vеrən difеrеnsiаllаşmаnın tаriхi- ni müəyyənləşdirmək üçün geniş tədqiqlərə ehtiyac vardır. XXI əsr dünya sosial, iqtisadi və demoqrafik keçid proseslərinin müxtəlif mərhələlərin- də qərar tutur. Hal-hazırda istər iqtisadi, istərsə də siyasi cəhətdən dünya daha sürətlə dəyişməkdədir. Belə ki, mövcud qlobal iqtisadiyyat həm rəqabət, ham də qarşılıqlı asılılıqla müşayət olu- nunr.Bu isə dünyanın əksər guşələrində müasir kommunikasiya vasitələri və istehsal texno- logiyalarına olan təlabatın artması ilə nəticələnmişdir. Bu cəhətdən dünya dilləri arasında ingilis dilinin rolu məsələsi də aktuallığını nəinki itirmir, əksinə daha da qlobal şəkil alır. Heç kim şüb- hə etmir ki, ingilis dili dünyanın standart kommunikasya vasitəsi olmaqda davam edir və onun qlobal populyarlığı durmadan artır. Bəs görəsən, mövcud dünya qlobal iqtisadiyyatının dil ilə nə əlaqəsi var? Bu suala birmənalı şəkildə cavab vermək mümkün olmasa da, bir mühüm faktı mütləq qeyd etmək lazımdır. Hökumətlərin, sənaye müəssisələrinin, eləcə də, milli və beynəlxalq korporasiyaların tex- niki inkişafla bağlı rəqabət tələbləri həmin inkişafın dilini anlamağı tələb edir. Hər bir dilin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşu qədim dövrdən başlayaraq bu günə qədər uzun tarixi yol keçmişdir. Eyni zamanda inkişafın müxtəlif mərhələlərində təkmil- ləşmiş, cilalanmış və bölünməz olmuşdur[3, 80]. Dil sistemi ilə bağlı müqayisələr göstərir ki, fonetik, leksik və qrammatik quruluşda baş verən dəyişmələrin səviyyəsi bir-birindən fərqlənir. Məsələn, fonetik və qrammatik quruluşa nisbətən, leksik quruluş daha çox dəyişir. Ona görə də lüğət tərkibində baş vermiş dəyişmə, çar- pazlaşma, müxtəlif dillərlə genetik-kontakt əlaqələri leksik quruluşda tez bir zamanda üzə çıxır. Bizə belə gəlir ki, dünyada elə bir dil yoxdur ki, onun lüğət tərkibi bütövlükdə saf olsun. Dilin lüğət tərkibinin tam şəkildə saf olmaması səbəblərindən ən başlıcası budur ki, hər bir xalq, millət digərləri ilə ərazi cəhətdən qonşuluq münasibətində yaşayır. Bu münasibət za- manı, təbii olaraq, dillərin əlaqəsi, çarpazlaşması baş verir. Həm də təbii olaraq, əlaqələrin tarixi də dillərin ən qədim, qədim, orta, yeni, ən yeni dövrləri səviyyəsində üzə çıxır. Bəzən əlaqələrin tarixi o qədər qədimlərə gedib çıxır ki, səbəbdən-nəticəyə, sadədən mürəkkəbə olan yolu, yaxud da bunun əksini tapmaq, görmək çox çətin olur. Belə demək mümkünsə, ən qədim dövrlərə aid dil əlaqələrinin səbəbini, dəqiq tarixini açmaq üçün yazılı mənbələr də bir çox zaman az qala ro- lunu itirir.Məhz onda müəyyən suallar, problemlər yaranır. Onların cavabı da bəzən qeyri-mü- əyyənliyə, aydın olmayan mücərrəd bir təhlilə, izaha söykənmiş olur. Dillər arasında olan tarixi əlaqələr dil faktı vasitəsilə təsdiqlənir. Lakin ən qədim dövrlər- də dil əlaqələrini törədən, mənbə, başlanğıc, səbəb və s. kimi hallar çox vaxt qeyri-müəyyənliyə yaxınlaşır. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin irəliləməsi nəticəsində dilə keçən sözlər eyni zamanda varia- tiv söz və ifadələri də bərabərində gətirir. Bu zaman dildə rəngarənglik, kolorit formalaşmağa başlayır ki, dil bunları asanlıqla qəbul edir. Əksər hallarda bu özünü danışıq aktında daha çox nəzərə çarpdırır. Bu zaman intonativ çalarlar ön plana keçir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 36 İntоnаsiyа kоmmunikаtiv səriştə kimi ünsiyyət prоsеsində bir dəyər kəsb еdir. Dаnışıq аktındа intоnаsiyаnın dəyəri оnun kоmpоnеntlərinin əlаqəli birliyində və funksiyаlаrındа təzа- hür еdir, аktuаllаşır. Əvvəldə qеyd еdildiyi kimi, intоnаsiyаnın izаhınа və funksiyаlаrınа müхtəlif yаnаşmаlаr vаrdır. Bu da onunla izah olunur ki, mədəniyyətlərarası əlaqələrin formalaşması səs çalarlarının dəyişməsində də təsirə malikdir. Dilə keçən sözün intonativ xarakteri diqqəti sanki bir daha öz üzərinə qaytarır, onu daha da diqqətdə saxlamağı tələb edir. Burada nitq taktlarını da qeyd etmək lazımdır. Belə ki, onlar kəskin intonativ konturlar vasitəsilə seçilir. Burada ikinci dəfə remanın üzərinə qayıtmaq aktual üzvlənmə baxımından maraq doğurur. Lakin bu zaman ritmik-melodik ahəng bu cür konstruk- siyalar vasitəsilə başqalaşır. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin inkişafı özü ilə həmin ölkənin tarixini, mədəniyyətini, coğ- rafiyasını və s. də öyrənməyə sövq edir. Göründüyü kimi, mədəniyyət daha yüksək pillədə qərarlaşır. Buradan belə aydın olur ki, bir millətin mədəniyyəti ilə tanış olmaq özü ilə onun dilini və o dilə məxsus xüsusiyyətləri də gətirir. Ədəbiyyat Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. М. 1990. 500 с. Каменецкайте Н.Л.Синонимы в английской фразеологии. Издательство «Международные отношение». Москва : 1971, 367 c. 1. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1973, 233 s. Z.Mammadova Socio- cultural factors that influence for riching languages Summary The article deals with the socio- cultural factors that influence for riching Azerbaijani and English languages . In communicative activities, the criterion of success is whether the learner gets the message across. In everyday communication, spoken exchanges take place because the- re is some sort of information gap between the participants. Communicative output activities in- volve a similar real information gap. In order to complete the task, students must reduce or eli- minate the information gap. In these activities, language is a tool, not an end in itself. In a ba- lanced activities approach, the teacher uses a variety of activities from these different categories of input and output. Learners at all proficiency levels, including beginners, benefit from this va- riety; it is more motivating, and it is also more likely to result in effective language learning. Students often think that the ability to speak a language is the product of language learning, but speaking is also a crucial part of the language learning process. While analyzing great attenti- on was given to the facts taken from the literature. One of the important goals of the article is to detect and find out the reasons of literature. The author emphasizes its role in methodology. Since its emergence this notion caught the attention. New researches appeared. It is noted that this gives us more power to understand the process clearly. At that time we use the language more competently. Moreover, each text is unique in regard of the structure of the text, its genre, vocabulary, and language. Several factors influence a reader’s interaction: how easy the text is to read, how accurately it follows the conventions of its genre or structure, the language it is written in, and even the type and the size of font. Reading is thinking cued by written language. Effective readers locate the basic information from the text. Literal comprehension is needed when reading fiction as well as when reading nonfiction. In fiction, a reader has to identify the Filologiya məsələləri, № 17, 2019 37 characters and follow the events of the story. In non-fiction, a reader needs to comprehend the topic, learn new facts related to it, and be able to find and remember important information. Ho- wever, mature comprehension includes generalisation beyond the characters and the events of the story to the people and the events in real life. Expository texts are generally more deman- ding to comprehend because they contain many different structures and they more often involve unfamiliar content . Key words: borrowings, speaking, criteria, language, word З. Мамедова Социально-културные факторы для обогощении языках Резюме В данной статье рассматриваются вопросы cоциально-културные факторы для обогощении Азербайджанских и английских языков. Азербайджан обрел статус независимого государства, и его всесторонние связи развиваются и укрепляются. Сегодня в нашей стране существует настоятельная потребность в изучении иностранных языков. Внедрение новых идей в практику преподавания очень важно и актуально в нашей ситуации, так как владение языком сегодня является одним из необходимых условий для профессионального развития, и изучающие язык стремятся к овладению английским языком как средством общения.В данной ситуации необходимо владеть речевыми умениями на довольно высоком уровне, достаточном для того, чтобы иметь возможность делиться опытом и обмениваться идеями с коллегами и партнерами. Говоря знания преподавателей языка должны носить активный характер. Они должны быть готовы применить их, интерпретировать и адаптировать их применительно к конкретным ситуациям обучения и согласно интересам и потребностям своих студентов. Учителя языка должны знать, как язык функционирует в процессе речевой коммуникации, и как успешно использовать его, чтобы быть понятыми как носителями языка, так и людьми, которые таковыми не являются. В подобном контексте весьма существенным является подлинность используемых в процессе обучения языка текстовых материалов. Соответственно, в процессе обучения необходимо использовать реальные тексты и истории из реальной жизни, а не созданные писателями и зачастую не имеющие ничего общего с реальной действительностью и реальными условиями использования языка рассказы. Обучаемые хотят слышать и читать о реально существующих людях, использующих в процессе общения реальный язык. Так, совершенно очевидно, что именно этот путь является наиболее оптимальным и целесообразным способом изучения языков в условиях . Ключевые слова: заимствованиe, разговор , критерия, язык , слова Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 11.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Məfkurə Hüseynova tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 38 MƏTANƏT XUDİYEVA Azərbaycan Texniki Universiteti, Bakı, Azərbaycan Hüseyn Cavid prospekti Landau küç E-mail: metanet-xudiyeva@mail.ru AKADEMİK MƏMMƏD CƏFƏR CƏFƏROV ROMANTİZMİN LİNQVOPOETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ HAQQINDA Xülasə Məqalədə akad. Məmməd Cəfər Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatındakı romantizm cərəyanı ilə baglı tədqiqatlarından, ədəbi-nəzəri fikir tarixindən, ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə bağlı araşdırmaların- dan ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafındakı mühüm rolundan söhbət açılır. Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının elmi-nəzəri konsepsiyasının yaradılmasının banisidir. O, romantizmi ilk dəfə hərtərəfli tədqiq etmiş alimdir. Akad. Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyat nəzəriyyəçiliyi, ədəbi tənqid, ədəbiyyat tarixçiliyi və ədəbi əlaqələr istiqamətləri ilə yanaşı, dilçilik, sənətşünaslıq, foklorşünaslıq, estetika kimi sahələrdə də professional elmi söz demək istedadına malik olmuşdur. Akademikin dilçiliyə dair elmi fikirləri, dil haqqındakı elmi qənaətləri nəinki dilçi alimlərin əsərlərindəki müddəalardan geri qalmır, bir çox cəhətdən daha da irəli getmişdir. Milli romantizm ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından olan Hü- seyn Cavidə həsr olunmuş sanballı monoqrafiyası Azərbaycan cavidşünaslığının möhkəm elmi bü- növrəsidir. Dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavid Məmməd Cəfər Cəfərovun tədqiqatında bir filosof, yenilikçi şair, mütəfəkkir romantik kimi təqdim edilir. Tədqiqatçının fikrincə, romantik sənətin və fəlsəfi-müdrik şeirin ustad yaradıcısı Hüseyn Cavid bədii fikir xəzinəmizə yeni mərhələ kimi daxil olur. Onun yaradıcılıq diapazonu olduqca geniş olduğundan yaradıcılığının janr və üslub sferası da əhatəlidir. Bir dilçi alim kimi o, “Azərbaycan ədəbi dilinin bəzi məsələləri haqqında”, “Dil və müasirlik” adlı məqalələrində dilçilik elminin ən aktual məsələlərindən bəhs etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatın- da poeziyanın inkişafı, poetika məsələləri Məmməd Cəfər Cəfərovun elmi-nəzəri görüşlərində geniş yer tutur. Azərbaycan şeirşünaslığının inkişafı sahəsində Məmməd Cəfər Cəfərov yeni mərhələ ya- ratmışdır. Heç tərəddüd etmədən demək olar ki, Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan şeirşünaslığı- nın əsas yaradıcılarından biridir. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cəbhəsinə, mollanəsrəddinçi şairlərə həsr etdiyi təd- qiqatlarında o, romantik və tənqidi realist şeirin estetikası və poetikasına dair kifayət qədər qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyatda sənətkarlıq məsələləri üzərində ardı- cıl dayanmış, bədii dildə, ədəbi mətndə obrazlı ifadənin imkanlarını açmağa hər zaman xüsusi əhə- miyyət vermişdir. Bu mənada Məmməd Cəfər müəllimin əsərlərində dil və ədəbiyyatın qovuşduğu linqvopoetik təhlil çox qabarıq görünür. Romantizmə aid məşhur monoqrafiyasında Azərbaycan ro- mantizminin “ümumi səciyyəvi xüsusiyyətləri” ilə bərabər rəngarəngliyi, sənətkarların “fərdi üslub- ları, sənətləri, zövqləri, tematikaları, hətta fəlsəfi-estetik görüşləri” etibarilə müəyyən məsələlərdə fərqləndiyi nəzərə alınmışdır. Akad. Məmməd Cəfər Cəfərovun dilçilik görüşləri və onun romantiz- min linqvopoetik xüsusiyyətləri haqqında fikirlərinə dair yuxarıdakı yığcam xülasədən belə nəticəyə gəlmək olur ki, böyük alimin əsərləri bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Açar sözlər: romantizm cərəyanı, poetika, dilçilik, tədqiqatlar, dil-üslub xüsusiyyətləri Məmməd Cəfər Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanı, ədəbi-nəzəri fikir ta- rixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə bağlı araşdırmaları ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Xüsusən, onun “Füzuli düşünür” (1959), “Hüseyn Cavid” (1960, 1982), “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” (1963) monoqrafiyaları elmi-nəzəri fikrimizin fundamental nümunələ- rindəndir və bu tədqiqatların hər birində o, məqamındaca ədəbiyyatımızın zəngin janr sistemindən söhbət açmışdır. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 39 Məmməd Cəfər Cəfərovun “Klassik romantizm ənənələrinə münasibətimiz”, “Həyatda və ədə- biyyatda romantika”, “Cavid yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri”, ”Səni kim unudar” (Mə- həmməd Hadi) və s. bu qəbildən əsərlərində Azərbaycan romantizminin yüksək bədii-estetik prin- sipləri tədqiq edilib ümumiləşdirilmişdir. Bütün bunlara görə, Akademik İsa Həbibbəyli haqlı ola- raq dediyi kimi: “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan romantizmşünaslığının banisidir. Azərbaycan romantizmşünaslıq elm məktəbi Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov tərəfindən yara- dılmışdır” (1, s.13). Akademik İsa Həbibbəyli yazır: “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatşü- naslıq elmində xüsusi elmi məktəb yaratmış görkəmli elm xadimidir. O, Azərbaycan ədəbiyyatın- da romantizm ədəbi cərəyanının elmi-nəzəri konsepsiyasının yaradılmasının banisidir. Milli roman- tizm ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından olan Hüseyn Cavidə həsr olunmuş sanballı monoqrafi- yası Azərbaycan cavidşünaslığının möhkəm elmi bünövrəsidir. Məhəmməd Hadidən bəhs edən araşdırması bu böyük şairin sənət dünyasının pasportuna çevril- mişdir. Əsasən realist sənətkar kimi qəbul olunan Cəfər Cabbarlı sənətindəki romantikaya dair dərin elmi mülahizələri milli romantizm nəzəriyyəsini daha da zənginləşdirmişdir. Bütün bunların əsasın- da Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində romantizmşünaslıq elmi məktəbi yaranmışdır. Azərbay- canda romantizm elmi cərəyanının problemlərinə, poetika və estetikasına, habelə romantiklərin hə- yatı və yaradıcılğına həsr edilmiş tədqiqatlar həmin romantizmşünaslıq məktəbindən doğulmuşdur” (2). Bu dəyərli fikirdən də, göründüyü kimi, akademik Məmməd Cəfərə görkəmli nəzəriyyəçi nüfu- zu qazandıran, onu ədəbi-nəzəri fikir tariximizə nəzəriyyəçi kimi daxil edən füzulişünas və roman- tizmşünas olmasıdır. Bu iki “şünaslıq” arasında daxili bir əlaqə var. O, romantika və romantizm ara- sındakı münasibətləri aydınlaşdıraraq yazırdı: “Romantik keyfiyyət, romantik üslub, romantik ma- nera yalnız romantizmə aid olmayıb, ümumiyyətlə bədii yaradıcılığa xas olan ümumi estetik bir keyfiyyətdir; bədii yaradıcılığın təbiətinə aid olan ümumi xüsusiyyətlərdən biridir; daha dəqiq de- sək, bədii yaradıcılığın əsrlər boyu sınaqdan keçmiş imkanlarından biridir (3). Akad. Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyat nəzəriyyəçiliyi, ədəbi tənqid, ədəbiyyat tarixçiliyi və ədəbi əlaqələr istiqamətləri ilə yanaşı, dilçilik, sənətşünaslıq, foklorşünaslıq, estetika kimi sahələrdə də professional elmi söz demək istedadına malik olmuşdur. Bir dilçi alim kimi o, “Azərbaycan ədə- bi dilinin bəzi məsələləri haqqında”, “Dil və müasirlik” adlı məqalələrində dilçilik elminin ən aktual məsələlərindən bəhs etmişdir. Akademikin dilçiliyə dair elmi fikirləri, dil haqqındakı elmi qənaətlə- ri nəinki dilçi alimlərin əsərlərindəki müddəalardan geri qalmır, bir çox cəhətdən daha da irəli get- mişdir. Məsələn, Məmməd Cəfər Cəfərovun aşağıdakı mülahizələri peşəkar dilçi alimlərin mülahi- zələri kimi sələnir: “Dilin fonetik cəhətdən formalaşdırılmasında mühüm amillərdən biri olan tələf- füz qaydalarına yazıda və şifahi nitqdə əməl etmək, başqa sözlə, ədəbi dildə sabitləşmiş, ümumişlək sözlər halına düşməmiş ləhcə, şivə, dialekt təsirindən uzaqlaşmaq xalq tərəfindən müdafiə və tələf- füz edilən tələffüz normaları halını almışdır. Bunun nəticəsində də müasir ədəbi dilin yazılı qolu ilə şifahi qolu arasında orfoqrafiya ilə orfoepiya arasında yaxınlıq artmışdır” (4, s.74). Azərbaycan ədəbiyyatında poeziyanın inkişafı, poetika məsələləri Məmməd Cəfər Cəfərovun el- mi-nəzəri görüşlərində geniş yer tutur. Heç tərəddüd etmədən demək olar ki, Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan şeirşünaslığının əsas yaradıcılarından biridir. Xətib Təbrizinin şeir risaləsi haqqında və XIX əsrdə Mirzə Fətəli Axundzadənin “Nəzm və nəsr” məqaləsi ilə başlanan Azərbaycan şeirşünaslı- ğının inkişafı sahəsində Məmməd Cəfər Cəfərov yeni mərhələ yaratmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cəbhəsinə, mollanəsrəddinçi şairlərə həsr etdiyi tədqiqatlarında o, romantik və tənqi- di realist şeirin estetikası və poetikasına dair kifayət qədər qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. Akad. İsa Həbibbəyli yazır: “Məmməd Cəfər Cəfərovun şeirşünaslıq görüşləri, onun “Şeirimizin dili və vəzni” adlı tədqiqatı müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının şeirşünaslıq konsepsiyası ki- mi qiymətləndirilməyə layiqdir” (5, s.32). Məmməd Cəfər müəllim göstərirdi ki, “Şeir dilinin xüsusiyyətlərini hər şeydən əvvəl onun məz- mununda və canlı xalq danışıq dilinin təbiətində, qrammatik quruluşunda, dilin fonetik xüsusiyyət- lərində, ritmində, melodiyalarında axtarmaq lazımdır” (6, s.153). Başqa bir yerdə o, vəzn haqqında öz mülahizələrini irəli sürürdü: “Şeir vəznləri hər şeydən əv- vəl milli dilin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq yaranır. Belə olduğu halda dilin təbiətinə uyğun gə- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 40 lən hər hansı bir vəzndən, hər hansı bir xalqın şeir vəznində işlənirsə, işlənsin, istifadə etməyi qada- ğan etmək olmaz. Bu, təəssübkeşlik və milli məhdudiyyət əlaməti ola bilər” (6, s.180). Klassik Azərbaycan əruz vəznini Məmməd Cəfər Cəfərov aşağıdakı kimi qiymətləndirmişdir: “Bizim əruz və onun müxtəlif bəhrləri təmiz ərəb və ya fars əruzu sayıla bilməz. Azərbaycan dilinin təsiri altında əruz bizim şeirimizdə özünə məxsus keyfiyyətdə və məhz Azərbaycan əruzu kimi meydana çıxmışdır” (6, s.206). Məmməd Cəfər müəllimin “Azərbaycan şeirində sənətkarlıq: ənənə və novatorluq” məqaləsi şe- irdə bu problemi nəzəri səviyyədə qoyan və həll edən bir nümunədir. Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyatda sənətkarlıq məsələləri üzərində ardıcıl dayanmış, bədii dildə, ədəbi mətndə obrazlı ifadənin imkanlarını açmağa hər zaman xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Bu mənada Məmməd Cəfər müəllimin əsərlərində dil və ədəbiyyatın qovuşduğu linqvopoetik təhlil çox qabarıq görünür. Onun birbaşa linqvopoetikaya aid tədqiqatı kimi diqqəti daha çox cəlb edən əsəri “Şeirimizin dili və vəzni haqqında” adlı irihəcmli məqaləsidir. Burada müəllif araşdırmaya cəlb et- diyi problemi dil və ədəbiyyat kontekstində, tarixi aspektdə tədqiq etmiş və ciddi elmi müddəalar irəli sürmüşdür. Prof. Tahirə Məmməd haqlı olaraq göstərir ki, “Məmməd Cəfər müəllimin “Şeirimizin dili və vəzni haqqında” məqaləsi dilin və vəznin incəliklərini, tarixini nəzərə almaqla klassik vəzn nəzəriy- yələrini müasir dövrdə daha da inkişaf etdirib zənginləşdirmiş, yeni tədqiqatlara başlanğıc vermiş, özündən sonrakı araşdırmalar üçün elmi baza rolunu oynamışdır” (7, s.101). Böyük ədəbiyyatşünas, nəzəriyyəçi və tənqidçi akad. Məmməd Cəfər Cəfərov romantizmi ilk dəfə hərtərəfli tədqiq etmiş alimdir. O, özünün “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” monoqrafi- yasında yazırdı: “1905-1917-ci illər Azərbaycan romantizminin ümumi səviyyəvi xüsusiyyətləri ol- muşdur ki, eyni xarakterik keyfiyyətlər ayrı-ayrı yazıçıların yaradıcılığında bu və ya başqa şəkildə özünü göstərmişdir. Bu, eyni zamanda o deməkdir ki, romantizmin ümumi səciyyəvi xüsusiyyətlə- rindən də danışa bilərik” (8, s.9). Məmməd Cəfər müəllim romantizmin səciyyəvi linqvopoetik xüsusiyyətlərindən, dil-üslub mə- sələlərindən də geniş bəhs etmişdir. Akad. Məmməd Cəfər Cəfərov göstərirdi ki, Hüseyn Cavidin dil-üslub xüsusiyyətlərini düzgün müəyyənləşdirmək üçün hər şeydən əvvəl nəzərdə tutmaq lazımdır ki, onun, eləcə də Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi romantiklərin yaradıcılığa başladığı dövrdə, XX əsrin əv- vəllərində, ümumiyyətlə, Azərbaycan şeirində, istər realist, istərsə romantik şeirdə bədii forma, xü- susən, bədii dil, üslub sahəsində yeni axtarışlar dövrü idi (8, s.237). Akad. Məmməd Cəfər Cəfərov XX əsrin maarifpərvər ziyalısı, görkəmli Azərbaycan şairi və gözəl tərcüməçisi Abbas Səhhət haqqında ayrıca məqalə yazmasa da, onun ayrı-ayrı əsərləri haqqın- da öz sözünü demişdir. Məsələn, o yazır ki, A.Səhhət şeirlərini, əsasən, klassik üslubda yazsa da, poeziya dilinin və üslubunun sadələşməsinə çox diqqət etmiş və özünün bir sıra əsərlərində məqsə- dinə nail olmuşdur. Məmməd Cəfər müəllim bu mənada şairin “Əhmədin qeyrəti”, “Şair, şeir pərisi və şəhərli” əsərlərinin adını çəkir. Məmməd Cəfər Cəfərovun Abbas Səhhətin Azərbaycan dilindən əlavə bir sıra başqa dilləri bilməsi ilə əlaqədar olaraq belə bir qeydi var: “Səhhət fars, ərəb dillərin- dən başqa, fransız dilini də yaxşı bilirdi. Az sonra o, rus dilini öyrəndiyindən rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatı ilə də tanış olur”. Həm də sadəcə tanış olmur, bu ədəbiyyatın görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini öz ana dilinə tərcümə edir. “Abbas Səhhət iyirmi beşdən yuxarı rus yazıçısının – Puşkin, Lermontov, Koltsov, Ostrovski, Mixaylov, Tolstoy, Çexov, Qorki və başqalarının əsərlərini Azər- baycan dilinə tərcümə etmişdi”. Bu tərcümələr elə-belə tərcümə xatirinə deyildi. Burada da şairin işıqlı, mütərəqqi məqsədi var idi (8, s.46). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Məmməd Cəfər müəllim haqqında danışdığı şəxsiyyətlərin müxtə- lif dilləri bilməsi məsələsini, bir qayda olaraq, yada salır, bunun xeyrini, onların fəaliyyətindəki ro- lunu da göstərirdi. Prof. Yusif Seyidov “Məmməd Cəfər Cəfərov” adlı tədqiqatında göstərirdi ki, XX əsr Azərbay- can romantizminin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Məhəmməd Hadi öz xalqının, vətəni- nin şöləsində isinən mütəfəkkir şair idi. Bu vətənpərvər şairin dilə baxışı maarifçi-realist və inqila- bi-demokratik yazıçılarımızın dil haqqındakı baxışlarından fərqləndiyi kimi, şairin şeir dili də çətin- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 41 liyə görə həmin yazıçıların dilindən fərqlənirdi. Məhəmməd Hadi klassik şeir üslubunu müasir döv- rün tələblərinə uyğun olaraq yeniləşdirməyə can atsa da, həmin üslubda yazırdı və onun şeirlərinin dili fars, ərəb söz və tərkibləri ilə dolu idi. Məmməd Cəfər Cəfərov əsas səbəbi Əli bəy Hüseynza- dənin və “Füyuzat” təsirində görürdü (9, s.454). Bu baxımdan Məmməd Cəfər Cəfərov Əli bəy Hü- seynzadəni nəzərdə tutaraq yazırdı: “Onun bir neçə illik “dil siyasəti” onunla ideya əlaqəsi olmayan bəzi gənc yazıçılara, müvəqqəti də olsa, mənfı təsir göstərirdi. Bunun nəticəsi idi ki, bəzi ziddiyyət- lərinə baxmayaraq, zəmanəsinin mütərəqqi şairlərindən biri olan Məhəmməd Hadinin, xüsusən, “Füyuzat”da nəşr etdirdiyi şeirlərinin dili həddindən çox işlənən ərəb, fars sözləri, tərkibləri ilə son dərəcə ağırlaşmışdı” (8, s.124). Bütün bunlarla bərabər, oxucu bilir ki, Məhəmməd Hadinin ədəbi dil, şeir-sənət dili haqqındakı düşüncələri, ərəb, fars söz və tərkibləri ilə dolu çətin dili onun vətən, xalq, insanlar haqqında aydın düşüncələrinə mane olmamış, o, böyük vətənpərvər şair kimi yaşayıb-yaratmışdır. Ona görə də Məmməd Cəfər müəllim qeyd edir ki, Məhəmməd Hadi çətin klassik üslubda yazsa da, öz dünyagö- rüşünə, ictimai-fəlsəfı baxışlarına görə bir sıra şairlərdən, hətta sadə və anlaşıqlı üslubda yazan bir sıra şairlərdən proqressiv şair idi və millətini sevən bu şairin “Hər sözü bir ox olub, yalnız öz mən- fəətini güdən yalançı “millət xadimlərinin” gözünə batırdı”. Akad. İsa Həbibbəyli yazır: “Ümumiyyətlə, “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” monoqrafi- yası ölkəmizdə romantizm estetikasının elmi-nəzəri prinsiplərinə həsr olunmuş ən sanballı elmi əsərdir. Bu möhtəşəm elmi əsərdə milli romantizmin estetikası ilə poetikası vəhdətdə öyrənilib, əsaslı şəkildə ümumiləşdirilmişdir. Azərbaycan romantizminin tipologiyası və tarixi müqəddəratı məsələsi həmin əsərdə özünün dərin nəzəri həllini tapmışdır... Akademik Məmməd Cəfər Cəfəro- vun “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” monoqrafiyası ölkəmizdə milli romantizm nəzəriyyəsi- nin nizamnaməsidir” (5, s.16-17). Məmməd Cəfər Cəfərovun “Klassik romantizm ənənələrinə münasibətimiz”, “Həyatda və ədə- biyyatda romantika”, “Cavid yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri”, Məhəmməd Hadidən bəhs edən “Səni kim unudar” və s. əsərlərində Azərbaycan romantizminin yüksək bədii-estetik prinsipləri tədqiq edilib ümumiləşdirilmişdir. Bütün bunlara görə haqlı olaraq deyildiyi kimi, “akademik Məm- məd Cəfər Cəfərov romantizmi “ilk dəfə... nəzəri səpkidə... şərh edən” (10, s.504), Azərbaycan ro- mantizmi elminin bünövrəsini qoyan” (11, s.27) alim kimi qiymətləndirilir. Romantizmə aid məşhur monoqrafiyasında Azərbaycan romantizminin “ümumi səciyyəvi xüsu- siyyətləri” ilə bərabər rəngarəngliyi, sənətkarların “fərdi üslubları, sənətləri, zövqləri, tematikaları, hətta fəlsəfi-estetik görüşləri” etibarilə müəyyən məsələlərdə fərqləndiyi nəzərə alınmışdır. O göstərirdi ki, “bu cərəyanın spesifikasını təşkil edən və tamamlayan bir keyfiyyət də onun üs- lubu, məhz romantik üslubu idi” (8, s.15). Məmməd Cəfər Cəfərov həmin problemə iki istiqamətdə aydınlıq gətirirdi: cərəyanın üslubu və fərdi üslub. Böyük alim “dövrün metod, üslub baxımından dinamik səciyyəsini nəzərə alaraq bəzi müəlliflə- rin – C.Cabbarlı, A.Şaiq, A.Səhhət yaradıcılığında realizm-romantizm keçidləri üzərində də daya- nır; romantik kimi yaradıcılığa başlayanların realist əsərlərində də romantizmin izlərinin, elementlə- rinin davamlı təzahüründən bəhs edir. Bu problemi daha geniş aspektdə “Cəfər Cabbarlının roman- tikası”nda araşdırır” (5, s.74). Məmməd Cəfər müəllim “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” adlı monoqrafiyasında yazır- dı: “Romantiklər ədəbiyyatın təsir gücünə inanır, ona cəmiyyətə çox faydalı olan, əxlaq və şüurların tərbiyəsi üçün ən əlverişli bir vasitə kimi baxırdılar. Hüseyn Cavid ədəbiyyatdan böyük fikirlər, ciddilik, mətinlik tələb edirdi” (12, s.57) Hüseyn Cavidin ilk dramlarında “Ana”, “Maral” həm döv- rün, həm də millətin əhvali-ruhiyyəsini görmək mümkündür. “Şeyx Sənan”da “əsərin əhəmiyyəti, hər şeydən əvvəl, müasir məfkurə mübarizələrinin mühüm bir cəhəti ilə məhz dini təəssübkeşliyə qarşı mübarizə ideyaları ilə səsləşməsində idi” (13, s.100). Hüseyn Cavid bəzən son dərəcə sadə dildə, bəzən də əksinə, həddindən ziyadə qəliz dildə şeirlər yazdığı kimi, ilk dramlarında da tipləri gah sadə danışıq dilində, gah da çətin, dəbdəbəli bir dildə danışdırırdı. Bu səbəbə görədir ki, “Ana”da hətta eyni bir tipin danışığında dil, üslub ziddiyyəti, fər- qi aydın nəzərə çarpırdı. Məsələn, dramın qəhrəmanı qoca Səlmanın danışığında olduğu kimi. Əsə- rin əvvəllərində oğlu haqqında şad xəbər eşidən ana öz sevincini çox sadə, təbii, yaşma, mənəviyya- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 42 tına uyğun dildə ifadə edir. Dramın axırlarında isə Səlma tamamilə başqa bir dildə, başqa ruhda da- nışır. Məmməd Cəfər Cəfərov hər iki hala aid nümunələr verir. Bu ikiliyə baxmayaraq, yuxarıda de- yildiyi kimi, Hüseyn Cavidin dili 1910-cu ildən yeni keyfıyyət qazanır ki, bu keyfıyyətin əsas əla- mətlərindən biri və birincisi sadələşmək meyli idi. Bu sadələşmək isə daha çox milliləşmək əsasında meydana gəlib davam edirdi. Çətin ərəb, fars söz və tərkiblərinin milli sözlərlə əvəz edilməsi meyli və istəyi Hüseyn Caviddə o qədər qüvvətlənir ki, o, Azərbaycan dilinin bütün tarixi potensialını hə- rəkətə gətirməyə çalışır, bu mənada ən yaxm qohum dillərə də arxalanmalı olur. Bu isə həmin dövr Azərbaycan ədəbi dilinin vəziyyətinə bəzən uyğun görünmürdü. Bununla əlaqədar olaraq Məmməd Cəfər Cəfərov yazır: “Əgər Cavidin 1910-cu ilə qədər klassik şeir üslubunda yazdığı şeirlərin dilini ağırlaşdıran fars, ərəb tərkiblərinin çoxluğu isə, 1910-cu ildən sonra yazılan əsərlərinin dilində baş- lıca nöqsan canlı dildə artıq unudulmuş, yaxud nadir hallarda rast gəlinən, yəni dialektlərdə təsadüf edilən qismən fel, qismən də say, əvəzlik və zərf kateqoriyalarından olan “çırpınyor”, “yüksəliyor”, “işdə”, “nərəyə”, “nasıl”, “dersən”, “der ki”, “sakm”, “həp”, “kəndi”, “bəni” kimi sözlərin işlədil- məsi idi. Məlumdur ki, bu sözlər daha geniş ölçüdə klassik Azərbaycan şeirində vaxtilə işlədilmiş- dir. Xətainin, Nəsiminin, Füzulinin əsərlərində bu sözlərə təsadüf edirik. Lakin Hüseyn Cavid sözlə- ri sadəcə arxaik sözlər kimi işlətmirdi. Bu, Osmanlı ədəbi dili təsirindən irəli gəlirdi. Hüseyn Cavid səhv olaraq belə hesab edirdi ki, türk-osmanlı ədəbi və canlı dilində yaşadığı kimi, Azərbaycan ədə- bi dilində bu kateqoriyaların mühüm şəkillərini saxlamaq, yaratmaq lazımdır. Müasir Azərbaycan dilinin inkişaf prosesi isə bu senzura əleyhinə idi. Bu səhvini şair çox sonralar dərk etməyə başladı” (8, s.248). Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov təsdiq edirdi ki, “Cavidin özünəməxsus olan püxtə- ləşmiş tam original şeir dili və üslub xüsusiyyətləri “Şeyx Sənan” faciəsi ilə başlanır… “Şeyx Sə- nan” müəllifin yaradıcılığında sənətkarlıqla yaradılan birinci mənzum dram idi. Bu faciə həqiqi şeir dilində, son dərəcə zəngin, emosional, ifadəli bir dildə yazılmışdı. Burada frazeologiya, cümlə quru- luşlarında sərrastlıq, möhkəm məntiqi əlaqə, axıcılıq, sözə qənaət, yığcamlıq, üslubdan qüvvət, kəs- kinlik və aydınlıq xüsusilə diqqəti cəlb edirdi” (8, s.249). “Şeyx Sənan” faciəsinin dili göstərirdi ki, fars, ərəb tərkiblərindən uzaqlaşmaq səyi ilk addımlar şəklində olsa da, Hüseyn Caviddə çox əvvəl- lər başlamışdır. Dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavid Məmməd Cəfər Cəfərovun tədqiqatında bir filosof, yenilikçi şair, mütəfəkkir romantik kimi təqdim edilir. Tədqiqatçının fikrincə, romantik sənətin və fəlsəfi- müdrik şeirin ustad yaradıcısı Hüseyn Cavid bədii fikir xəzinəmizə yeni mərhələ kimi daxil olur. Onun yaradıcılıq diapazonu olduqca geniş olduğundan yaradıcılığının janr və üslub sferası da əhatə- lidir. Məmməd Cəfər Cəfərovun “Klassik romantizm ənənələrinə münasibətimiz”, “Həyatda və ədə- biyyatda romantika”, “Cavid yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri”, ”Səni kim unudar” (Mə- həmməd Hadi) və s. bu qəbildən əsərlərində Azərbaycan romantizminin yüksək bədii-estetik prin- sipləri tədqiq edilib ümumiləşdirilmişdir. Beləliklə, akad. Məmməd Cəfər Cəfərovun dilçilik görüşləri və onun romantizmin linqvopoetik xüsusiyyətləri haqqında fikirlərinə dair təhlillərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, böyük alimin əsər- ləri bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Ədəbiyyat 1. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov: taleyi və sənəti. Tərtib edəni akademik İsa Həbibbəyli. Bakı, “Elm və təhsil”, 2009 2. Akademik İsa Həbibbəyli: "Elmi idrakla poetik qavrayışın qovşağında" , “525-ci qəzet”, Mart 19, 2018. 3. İsa Həbibbəylinin çıxışı. AZƏRTAC. 09.05.2015 [12:35], hittps: // azertaq.az/ 4. Məmməd Cəfər. Həmişə bizimlə. Bakı, “Yazıçı”, 1980. 5. İsa Həbibbəyli. Böyük ədəbiyyatşünaslığın ünvanı: akademik Məmməd Cəfər Cəfərov (s. 5- 53). “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov: ədəbiyyat nəzəriyyəçisi” kitabında. Elmi redaktor Filologiya məsələləri, № 17, 2019 43 və ön sözün müəllifi: akad. İsa Həbibbəyli. Tərtibçi və çapa hazırlayan: prof. Tahirə Məm- məd. Bakı, “Elm və təhsil”, 2019. 6. Məmməd Cəfər Cəfərov. Füzuli düşünür. Bakı, “Uşaqgəncnəşr”, 1959. 7. Tahirə Məmməd. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun yaradıcılığında klassik irs, romantizm və linqvopoetika problemləri (s. 54-101). “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov: ədəbiyyat nə- zəriyyəçisi” kitabında. Elmi redaktor və ön sözün müəllifi: akad. İsa Həbibbəyli. Tərtibçi və çapa hazırlayan: prof. Tahirə Məmməd. Bakı, “Elm və təhsil”, 2019. 8. Məmməd Cəfər. “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” (s.5-134). “Cavid yaradıcılığının sə- nətkarlıq xüsusiyyətləri” (s.174-262). Seçilmiş əsərləri, II cild. Bakı, “Çinar-Çap”, 2003. 9. Yusif Seyidov. Məmməd Cəfər Cəfərov. Əsərləri. On beş cilddə, VI c., s.330-561. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. 10. Yaşar Qarayev. Seçilmiş əsərləri, 5 cilddə, V cild. Bakı, “Elm”, 2015. 11. Elçin. Müdriklik zirvəsində (tərtib edəni Mahir Qəribov). Bakı, “Elm və təhsil”, 2017. 12. Məmməd Cəfər Cəfərov. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. “Elm”, Bakı, 1963. 13. Məmməd Cəfər Cəfərov. Hüseyn Cavid. Bakı, 2016. M.Худиева О лингвопоэтических особенностях романтизма академика Мамед Джафар Джафарова Резюме В статье повествуется об исследованиях академика Мамед Джафара Джафарова о течении романтизма в азербайджанской литературе, об истории литературно-теоретической мысли, об его исследования по теории литературы, обсуждается его важная роль в развитии литературной критики. Мамед Джафар Джафаров - основоположник научно-теоретической концепции течения романтизма в азербайджанской литературе. Он ученый, который впервые тщательно исследовал романтику. Наряду литературной теории, критики, литературной истории, у Мамед Джафар Джафарова был способность говорить профессионально в областях лингвистики, искусствоведения и эстетики. Его монография о выдающемся создателе национального литературного романтизма Г.Джавида, является научным обоснованием азербайджанского джавидоведения. В исследованиях Мамеда Джафара Джафарова великий драматург Гусейна Джавид был представлен как философ, инновационный поэт, мыслитель. По мнению исследователя, создатель романтического исскуства и философской поэзии Г.Джавид вошел в нашу сокровищницу как этап новых идей. Почти без колебаний можно сказать, что Мамед Джафар Джафаров является одним из основных создателей азербайджанской поэзии. Как ученый языковед, в статье «Язык и современность» освещал некоторые вопросы азербайджанского литературного языка. В азербайджанской литературе развитие поэзии, поэтические вопросы занимают большое место в научно-теоретических встречах М.Джафарова, а также в создании в развитии азербайджанской поэзии. В своих исследованиях литературного фронта романтизма азербайджанской литературы он предоставил достаточно ценные сведения об эстетике и поэтике романтической поэзии. Мамед Джафар Джафаров всегда уделял внимание вопросам художественного мастерства в литературе, а также придавал большое значение возможностям образного выражения в литературном языке и тексте. В этом смысле лингвопоэтический анализ языка и литературы в произведениях Мамеда Джафара очень очевиден. В известной монографии наряду с «общими особенностями» романтики в Азербайджане, отмечается, что художники отличаются в определенных вопросах своими «индивидуальными стилями, искусством, вкусами, тематическими, даже философскими и эстетическими встречами». Приведенное выше краткое изложение лингвистических встреч Мамеда Джафара Джафарова и его Filologiya məsələləri, № 17, 2019 44 взглядов на лингвопоэтические особенности романтики позволяют сделать вывод о том, что труды великого ученого до сих пор актуальны . Ключевые слова: течение романтизма, поэтика, лингвистика, исследования, особенности языковых стилей M.Xudiyeva On the linguistic and poetic features of the romanticism of academician Mamed Jafar Jafarov Summary The article describes the studies of academician Mamed Jafar Jafarov on the course of romanti- cism in Azerbaijani literature, the history of literary and theoretical thought, his research on the the- ory of literature, discusses his important role in the development of literary criticism. Mamed Jafar Jafarov is the founder of the scientific and theoretical concept of the trend of ro- manticism in Azerbaijani literature. He is a scientist who first carefully studied romance. Along with literary theory, criticism, literary history, Mammad Jafar Jafarov had the ability to speak professionally in the fields of linguistics, art history and aesthetics. His monograph on the outstanding creator of national literary romanticism G. Javid is the scientific justification of Azer- baijani javidology. According to the researcher, the creator of romantic art and philosophical poetry G. Javid entered our treasury as a stage of new ideas. As a scientific linguist, in the article “Lan- guage and Modernity” he covered some issues of the Azerbaijani literary language. In Azerbaijani literature, the development of poetry, poetic issues occupy a large place in the scientific and theore- tical meetings of M. Jafarov, as well as in the creation of the development of Azerbaijani poetry. In his studies of the literary front of the romanticism of Azerbaijani literature, he provided quite valu- able information about the aesthetics and poetics of romantic poetry. Mammad Jafar Jafarov cons- tantly paid attention to issues of artistic excellence in literature, as well as the possibilities of figura- tive expression in a literary language and text. In this sense, the linguistic-poetic analysis of langua- ge and literature in the works of Mamed Jafar is very obvious. In the well-known monograph, along with the “general features” of romance in Azerbaijan, it is noted that artists differ in certain issues by their “individual styles, art, tastes, and thematic, even philosophical and aesthetic meetings.” The above summary of the linguistic encounters of Mamed Jafar Jafarov and his views on the linguistic and poetic features of romance allow us to conclude that the works of the great scientist are still re- levant. Key words: flow of romanticism, poetics, linguistics, research, features of language styles Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :09.08.2019 filologiya elmləri doktoru, professor Sevinc Əliyeva tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 45 SƏYANƏ BAĞIROVA ADU Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru sayanamovsum@gmail.com DİL VƏ BİLİNQVİZM Xülasə Verilən məqalə dil və ikidillilik haqqındadır. Xüsusi dil ailələri də daxil olmaqla insan di- linin mənşəyi ilə bağlı çoxsaylı tədqiqatlar mövcuddur. İnsan dili müxtəlif idrak fəaliyyətlərinə bir çox bağlantının məcmusu hesab olunur. İnsan dilinin tarixi çox qədimdir. Bu tarix boyu dil həmişə müxtəlif idrak proseslərinin şəxsiyyətlərarası lüğətində fəal iştirak etmişdir. İllər əvvəl kəşf olunan məqalə, bəşəriyyətin düşüncə prosesinin mətnlə sabitlənməsi ilə oxumaq və yazmaq üçün bir fürsət olaraq düşünülür. Bir insanın yalnız bir dildə deyil, bir neçə dildən istifadə edə biləcəyi məlumdur. Eyni anda fərqli dillərə keçə bilər və dillərini qarışdırmadan bunu edə bilir. Bəzi mədəniyyətlərdə insanların dillərini qarışdırmadan danışmaları çox geniş vüsət almışdır. Bəzi insanlar səlisliyi ilə tanınırlar. Bundan əlavə, məqalədə beynin nitq hissələri ilə bağlı nə qədər araşdırma aparıldığı və beynin hansı hissələri artıq dil ilə bağlı olduğu ətraflı təsvir edilmişdir. Məlumdur ki, beynin dillə əlaqəli hissəsi beynin ön hissəsidir və beynin sol qulağa ən yaxın hissəsidir. Bəzi dilçilər beyin və nitqin eyni dərəcədə işlədiyinə inanırlar. Məqalədə ikidilli iki müxtəlif dil haqqında ət- raflı məlumat verilir. Nəticə olaraq, dilçilər fərdi və ictimai billingualizm arasında ciddi fərqlə- rin olduğu qənaətindədirlər. Açar sözlər: , bilinqvizm, beyin, neyrolinqvistika, , funksianal, qavrama İnsan dilinin, o cümlədən konkret dil ailələrinin yaranması ilə bağlı çox sayda tədqiqatlar mövcuddur. İnsan dili müxtəlif koqnitiv fəaliyyətlərin çoxsaylı əlaqələrinin məcmusu hesab edilir. İnsan dilinin tarixi çox qədimdir. Bu tarix müddətində dil həmişə müxtəlif koqnitiv pro- seslərin insanlararası sözlü ünsiyyətində fəal olub. Uzun illər əvvəl kəşf olunmuş yazı bəşəriy- yətin düşüncə prosesinin mətn şəklində fiksasiyası olmaqla oxu və yazı üçün imkanların yaran- ması kimi qəbul edilir. Məlumdur ki, insan yalnız bir dildən deyil, bir neçə dildən istifadə edə bilər. O, eyni danışıq məqamında müxtəlif dillərə keçid edə bilər və bunu dilləri bir-birinə qarış- dırmadan etməyi bacarır. Bəzi mədəniyyətlərdə dilləri bir-birinə qarışdırmadan danışmaq adi hal kimi qəbul edilir. Bəzi insanlar çox dil bilməsi ilə tanınır. Məsələn, sinoloq E.Krebs 68-ə qədər dildə oxuyub yaza bilirdi. O, eyni zamanda 111 dillə məşğul olurdu. Günümüzdə çox in- sanın iki, yaxud üç dildə danışması təəccüblü deyil. Məsələn, Azərbaycan mühitində çoxları Azərbaycan dilindən əlavə, rus, ingilis, türk dillərində danışmağı bacarır. Bu vəziyyət uşaqlar arasında daha çox müşahidə edilir. Məlumdur ki, gündəlik həyatda insan ən çox işlənmə tezliyi- nə malik 2.000 söz işlədir. Hər cür mətnləri başa düşmək üçün isə insana 3500-4000 söz bilmək kifayətdir. Statistikaya görə, ABŞ əhalisinin 18%-i ikidillidir. Hindistanda hazırda 100-dən artıq dil işlədilir (51). Azərbaycan da iki dilli ölkə hesab edilə bilər, çünki insanların çoxu Azərbay- can dili ilə yanaşı, rus dilində də rahat ünsiyyət qura və danışa bilirlər. Azərbaycanlı uşaqlar isə hazırda türk dilini, həmçinin ingilis dilini öyrənməyə olduqca maraq göstərirlər. Müxtəlif ölkə- lərdə dil vəziyyətini müşahidə edərkən görmək olur ki, insan evdə bir dildə danışır, digər yerlər- də, məsələn, məktəbdə, işdə isə başqa dildə danışır. Məsələn, İsveçrədə ölkə əhalisinin 4 rəsmi dildə danışa bilməsi kimi fakt mövcuddur. Onlar İsveçrə almancası, fransız, italyan və retroro- man dillərindən başqa, həm də ingilis dilində danışırlar. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 46 İstənilən ünsiyyət üçün insan düşünməli, dili və hərəkətlərini reallaşdırmaq üçün hansı bi- liklərdən istifadə edəcəyini bilməlidir. Bilik insan yaddaşında əks olunan məlumatları əhatə edir, onların miqdarını müəyyənləşdirir. F.Veysəlli yazır ki, insan özünü əhatə edən dünyanı özünəməxsus şəkildə mental təsvir edə bilir, kompleks davranışını təmin edən mental struktur- larda müəyyən əməliyyatlar aparır. Bu da o deməkdir ki, bilik təcrübənin əldə etdiyi məsələlərin sadəcə statik toplusu deyil, həm də onların məzmunu ilə davranma qabiliyyətidir (4, s. 57).İnsa- nın koqnitiv qabiliyyəti deklorativ və prosedur biliklərin cəmi hesab olunur. Prosedurlar insanın koqnisiya sistemində olan proqramlardır və onlar reallaşma mexanizmini icra etməyə xidmət edirlər. Neyrologiya öyrədir ki, insan beynində olan deklorativ və prosedur biliklər beyində fərqli şəkildə təmsil olunur və onlar ayrılıqda ifadə oluna bilirlər. İnsanın bütün koqnitiv baca- rıqları yaddaşın funksiyaları ilə müəyyənləşir. İnsan beyində təmsil olunan, mövcud olan bilik- lərə əsaslanmadan heç bir fikir söyləyə bilməz. İnsanın hansı məqamda hansı bilikləri işlətməsi isə situasiya ilə bağlıdır. Bu zaman beynin quruluşunu da unutmaq olmaz. Beyin insanın normal fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. İnformasiyanın uzun müddət insan beynində saxlanması üçün beyində müxtəlif hüceyrələr vardı. Məsələn, beynində qüsuru olan şəxsin danışığı ilə, sağlam insanın danışığı arasında kəs- kin fərq müşahidə olunur. İnsan yaddaşında hər hansı bir obyekti adlandırma və tanıma arasında əlaqə vardı. Tanınma adlandırmadan qabaqdır. Obyektin, hərəkətlərin və fərdlərin tanınması üçün dil lazım deyil. İnsanın dil qabiliyyəti kompleks şəkildə itəndə (afaziya) insan tipik koqni- siyaya malik olur. Obyekti adlandırmaq dinamik və daimi səs təsəvvürlərinə köklənən tanınma- ya əsaslanır. Neyrologiyada yaddaşın itməsinin iki növü fərqləndirilir: 1) anteroqrad və 2) ret- roqrad (4, s.58). Birincidə uzunmüddətli yaddaş qısamüddətli informasiyaları saxlaya bilmir. İkincidə isə əksinə uzun müddətli məlumatları insan yadda saxlaya bilmir, lakin yeni informasi- yaları yaxşı götürür. Uzunmüddətli yaddaşda saxlanılan biliklər insanın ümumi fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Dil məlumatı da həmin biliklərin bir hissəsini təşkil edir. Dil səriştəsi yaddaş- psixoloji perspektivdə kodlaşmış biliklər sisteminin memorial üzvləridir. Uzunmüddətli yadda- şın yaranmasında bütün mental proseslərin əsas bazası yerləşir. Düşünmə, danışma və hərəkət bir sıra yaddaş komponentlərinin birgə fəaliyyətinin nəticəsidir. Sözlərin yaddaşda olması ilə bağlı iki fikir mövcuddur. Birincisi semantik yaddaşda sözlərin mənasının uzun müddətə saxla- nılması və onlardan istifadə edilməsi ideyasını müdafiə edir. Bu vəziyyət mənanın yaddaşda kompleks, hierarxaik təşkil olunmuş semantik şəbəkə kimi götürməsini əsas hesab edir. İkincisi isə leksik mənanın uzun müddət yaddaşda saxlanılan sözlərin mənasının saxlanılması ideyasının biliyə əsaslandığını və sözün dildə danışma prosesində aktivləşməsinə və bərpa olunmasına söykənir. Hər iki istiqamət mental leksikonu ümumi çıxış nöqtəsi kimi götürür. Danışığın beyinlə əlaqəli olan hissələri ilə bağlı çox kəşflər aparılıb və artıq beynin hansı hissələrinin dillə əlaqəli olması məlumdur. Bilinən budur ki, beyində dillə əlaqəli olan hissə be- yinin qabaq hissəsi və sol qulağa yaxın olan hissəsidir. Bəzi dilçilərin qənaətinə görə, beyin və nitqin bərabər şəkildə işləməsi çətin hesab edilə bilər. “Dünyanın dil mənzərəsi” xalqın müəyyən inkişaf mərhələsində onun gerçəklik haqqında dilin vahidlərində təsvir olunmuş təsəvvürlərin məcmusu, dil işarələrində reallığın təsvirinin ini- kası, dünyanın dildə üzvlənməsi, əşya və hadisələrin ardıcıl olaraq düzümü, dünya haqqında söz mənalarının sistemində implisit şəkildə əks olun məlumat hesab olunur. Y.N.Karaulov bu barədə yazır: “Dünyanın dil mənzərəsi həmin dilin bütövlükdə götürülmüş tam konseptual məzmunu- dur” (5, s.90). Dil mənzərəsi sözlərlə, işarələrlə, söyləmlərlə, onların ünsiyyət prosesində seçi- milə, bədii ifadələrlə, müxtəlif ritorik fiqurlarla və intonasiya ilə yaranır. Onların hər biri ayrı- lıqda tədqiqat obyekti ola bilər. Məsələn, dildə obyektiv reallığın leksik-semantik sahələr üzrə üzvlənməsi, dil sistemində nominativ vahidin olmaması və yalnız bir dildə vahidlərin olmasının müəyyən edilməsi kimi məqsədlər tətbiq oluna bilər. İnsanın informasiya bazasına onun kon- septsferinə daxil olmaqla aparılan tədqiqatlar koqnitiv strukturları aşkar etməyə imkan verir.Dil xalqın milli şüurunda olan hər şeyi tam və bütöv şəkildə əks etdirə bilmədiyi üçün bu mənzərə Filologiya məsələləri, № 17, 2019 47 müəyyən mənada məhdud və birtərəfli hesab edilir. Eyni zamanda dil şüuru daha çox tarixi tə- səvvürləri əks etdirir, etnosun hazırki konseptsferi dildə tam əks olunmur. Xalqın təfəkkürü ət- raf aləmlə bağlanır, xalqın mövcudluğunun istənilən mərhələsində dünyanın koqnitiv mənzərə- sini ümumi cizgilərlə bərpa etmək olar. Dil mənzərəsi koqnitiv mənzərə ilə eyniləşdirilə bilməz. Bu onunla bağlıdır ki, dildə yalnız ünsiyyət üçün əhəmiyyət daşıyan şeylər ifadə olunur. Ünsiy- yətdə əhəmiyyətli olan şey xalqın mədəniyyəti üçün əhəmiyyət daşıyan konseptlərlə ifadə olu- nur. İnsanın təfəkkürünə və davranışına bu və ya digər şəkildə dünyanın koqnitiv mənzərəsi tə- sir göstərir. Dünyanın koqnitiv mənzərəsini əks etdirən dildəki bölgü, əslində, dil vasitəsilə de- yil, koqnitiv təsnifatla həyata keçirilir. Dil yalnız koqnitiv üzvlənməni reallaşdırır. Konseptsferə dildən başqa daha təsirli vasitə olmasa da, dil, konseptsferi fraqmentlər əks etdirir. Bu da onu göstərir ki, dünyanın konseptsfer mənzərəsi və dil mənzərəsi mental və verbal cəhətdən bir-biri- lə bağlı olub şüurun forma və məzmununu əks etdirir. Dünyanın bədii mənzərəsi də dil mənzə- rəsi kimi ikinci hesab edilir. O, insan şüurunda dil vasitəsilə ifadəsini tapır. Məsələn, kinoda bu- raya şəkillər də əlavə oluna bilər. Sənətkar xüsusi seçim və bədii təsvir üsulu ilə, həm də öz qavrayışının fonunda oxucusunu, tamaşaçısını heyrətləndirə bilir. F.Veysəlli yazır ki, bədii mənzərə adətən ikinci olur: “İnsanın dünyanı qavraması səhvlərsiz və yanlışlıqsız mümkün de- yil, onun dünya haqqında konseptual mənzərəsi daima dəyişir, yenilənir, təzələnir. Buna bax- mayaraq, dünyanın dil mənzərəsi uzun müddət bu səhvlərin və yanlışlıqların izlərini qoruyub saxlayır” (4, s. 42). Dünyanın dil mənzərəsinin təsviri linqvistik əhəmiyyət daşıyır. Bu onunla izah olunur ki, bu yolla dildə ifadə vasitələri sistemin necə olduğunu və necə işləndiyini açıb göstərmək müm- kündür. Yalnız bu vəziyyətlə bu cür təsvir koqnitiv strukturları əhatə edirsə, dünyanın dil məzə- rəsinin, konseptsferin və konseptlərin təsvirini də əhatə edirsə, o halda, bu cür təsvir linqvokoq- nitiv təsvir olur, o, insanın informasiya bazasına daxil olmağa imkan verir. Bu zaman bir dilin başqa dilə keçməsini müşahidə etmək mümkündür. Milli semantik məkan milli dil mənzərəsin- dən koqnitiv və milli konseptsferin təsvirinin labüd edir. Bunun üçün konseptləri obyektivləş- dirən inventarı müəyyən etmək mümkündür. Bu inventarın məcmusu konseptin ad hissəsini təş- kil edir. Ad hissəsi tədqiqatçının müəyyən etdiyi nominativ vahidlərin məcmusudur. Bu, ənənə- vi dilçiliyin qruplaşdırdığı leksik-semantik, leksik-frazeoloji, sinonim cərgələrdən və assosiativ sahələrdən kompleksiyilə fərqlənməklə onların hamısını əhatə edir. Bəzi konseptlər geniş (mə- sələn, qadın, xoşbəxtlik və s.), digərləri isə (məsələn, dağ keçisi, ovsunlamaq və s.) dar çərçivə- də işlənir. Almanlar die Eltern (ata-ana) konseptilə, ümumiyyətlə, valideynləri ifadə edirlər, das Jungpaar(gənc evlilər) konsepti isə onlarda yalnız gənc evliləri bildirir. Azərbaycan dilin- də rəhbər konseptinin nüvə sahəsinə rəhbər, rəis, müdir, böyük, birinci, rəhbərlik etmək, əmr verməkvə s. daxil hesab edilir. Digərləri isə təsadüfi, okkazional məsələn, rəis, müdir və s. şək- lində olur. F.Veysəlli yazır ki, ümumi şəkildə konseptlər üç yolla ifadəsini tapır: 1) bildirmə; 2) ifadəetmə; 3) təsviretmə (3, s.44). Bildirmə işarələmə anlamını ifadə edir, ifadəetmə əşya və predmetin bütün incəliklərini dilə gətirmək mənasını əks etdirir. Təsviretmə isə təfərrüatı ilə açıqlamaq mənasını verir. Hər üç hal semantik aspekti ehtiva edir. Artan informasiya və kommunikasiya texnologiyaları, həmçinin bir sıra səyahət imkanla- rı səbəbindən bu gün dünyanın hər yerindən fərqli dillərdə danışan insanlar üçün ünsiyyətqur- maq daha asandır. Bu cür təmasların nəticəsi olaraq, insanların davranışlarında və danışdıqla- rı dillərdə fərqli təsirləri müşahidə etmək mümkündür. Bu vəziyyət bir neçə dilinəlaqəsinə apa- rıb çıxarır və bu cür ünsiyyətlərin nəticəsində də dillərin çarpazlaşması müşahidə edilir. Bü- tün dünyada sürətlə artan miqrasiya səbəbindən insanlar hazırda ikidillilikfenomenindən yayı- na bilmirlər və demək olar ki, hər bir şəxs bununla qarşı-qarşıya qalır. Çoxdillilikdən fərqli ola- raq (çoxdillilik ictimai fenomen kimi qəbul edilir), bilinqvizmfərdi fenomen hesab edilir. Elmi- ədəbiyyatın çoxunda yazılır ki, bilinqvizm normal şəkildə iki dilin işlədildiyi fərdlərdə müşahi- də edilir (8, s.100). Çoxdillilik isə ikidən daha artıqdilin işlədildiyi cəmiyyətlərə aid hesab edi- lir (17, s.10). Bəzi dilçilər bilinqvizm və çoxdillilik arasında aydın fərqi təsvir edə bilir. S.Ro- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 48 maine (21, s.12) yazır ki, çoxdillilik ikidildən artıq danışanlar üçün mümkündür. Li Veyə (22, s.3) görə isə, dünyada 193-dən çox ölkə var ki, onlarda 6000 fərqli dillərdə danışılır. Statisti- ka göstərir ki, dünya getdikcəmultilinqual cəmiyyətə çevrilir. Dünyada siyasi, mədəni və iqtisa- di münasibətlərin inkişaf etməsi dünyanı geniş yayılmış bilinqvizm və multilinqvizim cəmiyyə- tinə çevirmişdir. C.Hoffman yazır ki, bilinqvizmdın fərqli olaraq, multilinqvizim tarixi hadisələ- rin və miqrasiyanın baş verməsi nəticəsində yaranır (17, s.135). Dünyanın hər yerində miqrant- mənşəli bilinqual cəmiyyət görmək olar. Bundan əlavə, yeni çoxdilli ölkələr yara- nır və çox linqvistik azlıqlar artıq bilinqual olmağa başlayıb. L.Milroy və P.Muysken yazır- lar ki, hazırkı bilinqual cəmiyyətdə nəinki onların öz dilləri, həmçinin beynəlxalq dillərdən bi- ri də sürətlə işlədilməyə başlayır. Məsələn, ingilis, fransız, yaxud ispan dili (19,s.11). Li Vey yazır ki, elə millətlər var ki, onlar rəsmi olaraq multilinqual hesab edilir (19, s. 2). O, nü- munə kimi Belçika və İsveçrənin adını çəkir. Bu alimin iddiasına görə, çoxdilli ölkələrininsan- larının istəyərək, yaxud bilərək çoxdilli olmasını düşünmək düzgün deyil. Belçika və İsveçrə- əhalisi arasında çox sayda monolinquallara rast gəlmək mümkündür. Lakin, bunabaxmaya- raq, Almanya, yaxud Fransa çox sayda bilinqual insanların olduğu ölkələr hesab edilir (20,s. 90). Nəticədə, dilçilər bu qənaətə gəlirlər ki, fərdi və ictimai billinqvizmarasında hiss oluna- caq dərəcədə əsaslı fərqlər mövcuddur (10,s.36). L.Blumfild yazır ki, ikidillilik o demək- dir ki, həmin dildə insan iki dilə nəzarət edə bilir və hər iki dildə eynişəkildə danışır (9, s.12). E.Haugen isə yazır ki, bilinqvizm ondan başlayır ki, bir dildə danışan kəs başqa dildə mə- nalı sözləmlər işlətmək qabiliyyətinə malik olur (16, 84).F.Veysəlli bununla bağlı yazır: “Bir in- san eyni ünsiyyət məqamında, məsələn, auditoriyada, elmi mülahizələri iki dildə aydın və anla- şıqlı şəkildə ifadə edə bilirsə, o, bilinqual hesabedilə bilər” (33, s.85). Alim bu qənaətdə- dir ki, bəzən insan bir dildə tam danışa bilmir, lakin deyilənləri tam başa düşür. Belə halda pas- siv və ya reseptiv bilinqvizm işlədilir (33, s.86). İngilis dilində bu terminin yerinə code-switc- hing işlədilir. L.V.Şerba isə dillərin bu cür qovuşmasını “dillərin çarpazlaşması” adlandırırdı, s.17). Bir dil müəyyən mühitdə dominantlıq təşkil edə bilər, məsələn, ailədə bir dildə çox danı- şıldığı halda, digər dildən isə məktəbdə, iş yerində və s. çox istifadə etmək mümkündür (21, s. 30). Bu vəziyyət diqlossia ilə müqayisə edilə bilər. Diqlossia terminini C.Ferguson işlətmişdir (13, s. 781). O yazır: “Eyni dilin iki və ya daha çox fərqli variantları müxtəlif danışıq şəraitində fərqli şərtlər altında işlədilə bilər” (14, s.782). O, bu vəziyyətlər üçün aşağı (ingilis dilində Low (L)) və yüksək (ingilis dilində High (H)) terminlərini təklif edir. Onun yazdığına əsasən diqlos- sia dildən dilə genişləndirilə bilir. Diqlossia terminini bilinqvizm termini ilə müqayisə edən alim yazır: “Bu iki tədqiqat ənənəsi iki böyük təməl əsasında bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olur: 1) bilinqvizm və 2) diqlossia (15, s.67). Bilinqvizm və diqlossia çarpazlaşan zaman fərdi ana dili danışığa daha çox təsir edir və bu təsir nəzərəçarpacaq dərəcədə hiss olunur. İctimai mühitdə olan bilinqvizm sosial şərtlərin nəzərə alındığı mühitdə daha çox üstünlük təşkil edir. Ədəbiyyat Azərbaycan dilində 1. Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı: Maarif, 1988, 263 s. 2. Sössür F. de. Ümumi dilçilik kursu (ingilis dilindən tərcümə edəni-fil.e.d., prof.N.Q.Cə- fərov). Bakı: BDU nəşriyyatı, 2003, 351 s. 3. Veysəlli F.Y. Dil. Bakı: Təhsil NPM, 2007, 320 s. 4. Veysəlli F.Y. Koqnitiv dilçilik: əsas anlayışları və perspektivləri. Bakı: Mütərcim, 2015, 120 s. Rus dilində 5. Караулов Ю.Н. Общая и русская идеология. М.: 1976, 246 с. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 49 6. Дейк Т.А. ван. Дискурс и доминирование современный дискурс-анализ. Выпуск 1, т. 1, 2009, c. 7-30 // Электронный журнал Центр коммуникативных и медийных исследований «Медиаперспектива» Белгородского гос-го уни-та. 7. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград: Наука, 1974, 428 c. İngilis dilində 8. Auer P. Bilingual Conversation. New York: John Benjamins Publishing, 1984, 116 p. 9. Bloomfield L. Language. New York: York press, 1933. 10. Beardsmore H.B. Bilingualism: Basic Principles. New York: Multilingual Matters, 1986, 205 p. 11. Chomsky N. Knowledge of Language. New York: Praeger, 1986. 12. Edwards J. Foundations of bilingualism. In: Bhatia TK, Ritchie WC, eds. The handbook of bilingualism. Malden, Mass: Blackwell Publishing, 2004, pp.7-31. 13. Ferguson C. Concept of Diglossia. Language Vol. 75, No. 4; 1999, USA: pp. 781-800. 14. Grosjean F. and Miller Joanne L. Going in and out of Languages: An Example of Bi- lingual Flexibility. Psychological Science Vol. 5, No. 4, 1994, Saga Publications, pp. 201-206. 15. Green D.W. Mental control of the bilingual lexico-semantic system. Bilingualism: Language and Cognition 1(2), 1998, pp.67–81. 16. Haugen E. The Norwegian Language in America. A Study in bilingual behavior. USA: India- na University Press, 1969. 17. Hoffmann C. An introduction to bilingualism. London; New York: Longman, 1991, 353 p. 18. Myers C.S. Multiple Voices: An Introduction to Bilingualism. London: Wiley-Blackwell, 2005, 472 p. 19. Milroy L. and Muysken P. One speaker, two languages: Cross-disciplinary perspectives on co- de-switching. Cambridge: Cambridge University Press, 1995, 365 p. 20. Nicoladis E. Why does bilingualism affect language and cognitive development? In: Altarri- ba C, Heredia R, eds. An introduction to bilingualism: Principles and practices. Mahwah, NJ: Law- rence Erlbaum Associates, 1990. 21. Narkman E.M and Yow WQ. Young bilingual children's heightened sensitivity to referenci- al cues. Journal of Cognition and Development; 12(1), Cambridge: Cambridge University Press, 2011, pp. 12-31. 22. Romaine S. Bilingualism. London: Wiley, 1995, 402 p. 23. Wei Li and Melissa G. Moyer. The Blackwell Guide to Research Methods in Bilingualism and Multilingualism. London: Wiley-Blackwell, 2008, 424 p. İnternet mənbələri 24. www.bilingualismhistory.com 25. www.languagedefect.com 26. www.francoisgrosjean.ch/myths 27. https://owlcation.com › Humanities › Linguistics S.Baghirova Language and bilingualism Summary The given article is about the language and bilingualism. There are numerous studies on the origin of human language, including specific language families. The human language is considered to be the sum of many links to various cognitive activities. The history of the human language is very old. Throughout this history, the language has always been active in the inter- personal vocabulary of various cognitive processes. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 50 The article, discovered many years ago, is thought of as an opportunity for reading and writing, with the textual fixation of the thought process of mankind. It is known that a person can use several languages, not just one language. He can switch to different languages at the sa- me time, and is able to do this without mixing their languages. In some cultures it is common for people to speak without mixing their languages. Some people are known for their fluency. Moreover, the article describes in detail how much research has been done on the brain-re- lated parts of speech, and what parts of the brain are already connected to the language. It is known that the language-related part of the brain is the anterior part of the brain and the part of the brain closest to the left ear. Some linguists believe that brain and speech work equally well. The article provides detai- led information on different types of bilingualism. As a result, linguists conclude that there are significant differences between individual and public billingualism. Key words: bilingualism, neurolinguistics bilingualism, functional, perception С.Багирова Язык и билингвизм Резюме Данная статья о языке и двуязычии. Существует множество исследований о происхождении человеческого языка, в том числе конкретных языковых семей. Человеческий язык считается суммой многих связей с различными познавательными действиями. История человеческого языка очень старая. На протяжении всей этой истории язык всегда был активным в межличностном словаре различных когнитивных процессов. Статья, обнаруженная много лет назад, рассматривается как возможность для чтения и письма с текстовой фиксацией мыслительного процесса человечества. Известно, что человек может использовать несколько языков, а не только один. Он может переключаться на разные языки одновременно и может делать это, не смешивая их . В некоторых культурах люди часто говорят, не смешивая свои языки. Некоторые люди известны своей плавностью. Более того, в статье подробно описывается, сколько исследований было проведено в отношении связанных с мозгом частей речи и какие части мозга уже связаны с языком. Известно, что языковая часть мозга - это передняя часть мозга и часть мозга, ближайшая к левому уху. Некоторые лингвисты считают, что мозг и речь работают одинаково хорошо. В статье представлена подробная информация о различных видах двуязычия. В результате лингвисты приходят к выводу, что существуют значительные различия между индивидуальным и публичным билингвизмом. Ключевые слова: билингвизм , нейролингвистика, билингвизм, функциональный, восприят ия Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :14.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Minaxanım Hcıyeva tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 51 MƏLAHƏT MUSTAFAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bakı Slavyan Universiteti Süleyman Rüstıəm küç Mustafayeva1964@bk.ru DİPLOMATİK KOMMUNİKASİYA VƏ TƏRCÜMƏ MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR XÜLASƏ Məqalə diplomatik sənədlərin tərcüməsi məsələlərinə həsr olunmuşdur. Müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlər sahəsində diplomatiya əhəmiyyətli rol oynayır. Qlobalizasiya şəraitin- də dövlətlərarası əlaqələr getdikcə artır. Beynəlxalq forumlar, sammitlər və konfranslar keçiri- lir, diplomatik görüşlər təşkil olunur. Dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəniyyət məsələləri həll olunur. Məlumdur ki, diplomatik ünsiyyətdə tərcümə mühüm rol oynayır. Diplo- matik ünsiyyətdə diplomatik mətnlərin tərcüməsinin öz xüsusiyyətləri vardır. Məqalədə diplomatik dil və diplomatik sənədlərin dili məsələlərinə toxunulur. Bu anlayışlar fərqli anlayışlardır. Digər tərəfdən, biri digərini şərtləndirir. Diplomatiya kommunikativ proses- dir. Linqvistik nöqteyi nəzərdən diplomatik dilin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi vacib məsələdir. Qeyd olunur ki, diplomatik dil universaldır. Diplomatik dildə çoxlu sayda fransız və latın dilində arxaik söz və birləşmələr istifadə olunur. Bununla belə, diplomatik dil nitq vasitələrinin seçimində məhduddur. Burada sərt dil çərçivə- sində ali leksikadan istifadə olunur. Diplomatik sənədlərin tərcüməsi tərcüməçidən dərin dil və ekstralinqvistik biliklər tələb edir. Tərcümə prosesində leksik ekvivalentlərin düzgün seçilməsi tərcüməçi işinin uğuru deməkdir. Məqalədə diplomatik kommunikasiya və diplomatik sənəd dilinin nəzəri məsələləri araşdırı- lır.Göstərilən bütün bu məsələlər bu məqalədə öz əksini tapmışdır. Açar sözlər:diplomatik dil,diplomatik kommunikasiya,diplomatik sənədlərin tərcümə xüsusiy- yətləri, tərcümə strategiyası. Müasir qloballaşma dövründə beynəlxalq münasibətlər genişlənərək daha çox ünsiyyət sa- hələrini əhatə edir. Diplomatik ünsiyyət sahələrinin, strateji nöqteyi- nəzərdən tədqiq edilməsi, müa- sir diplomatiyanın dil vasitələrinin öyrənilməsi, diplomatik sənədlərin linqvistik xüsusiyyətlərinin araşdırılması diplomatik kommunikasiyanın uğurlu şəkildə həyata keçirilməsi və qarşılıqlı beynəl- xalq münasibətlərin qurulması kimi vacib fəaliyyət prosesinin nəzəri və praktik cəhətdən düzgün qurulmasına zəmin yaradır. Qarşılıqlı interqasiya, əməkdaşlığa səy göstərilməsi, şoxşaxəli diploma- tik münasiblətlər, infotmasiya bolluğu və onun geniş təsiri – bütün bu məsələlər dövlətlərin xarici siyasətinin əsasını təşkil edir və beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həyata keçirilir. Bu cə- hətdən diplomatik kommunikasiya strategiyasının öyrənilməsi kompleks yanaşma şəklində araşdı- rılması çox aktualdır. Diplomatik kommukikasiya sahəsində diplomatik mətnlərin tərcüməsi linq- vistik nöqteyi- nəzərdən bir o qədər də geniş tədqiq edilməmişdir. Hal–hazırda diplomatik kommu- nikasiya prosesində diplomatik dilin ədəbi normalarından kənara çıxma halları çoxalmışdır və tər- cüməçilərin mətnin tərcüməsində istifadə etdikləri dil vasitələri və mətnin interpretasiyası nöqteyi- nəzərindən mövzu xüsusi maraq kəsb edir (1, 2007. - 231 с.). XXI əsr qloballaşma dövrüdür. Beynəlxalq dünyada dövlərlər arasında qarşılıqlı dostluq münasibətlərilə yanaşı, həm də gərgin münasibətlərin yarandığı bir dövrdür. Belə bir şəraitdə diplomatik fəaliyyət sahəsi, bu sahədə çalışan diplomatların taktika və strateqiyası olduqca va- cib yer tutur. Diplomatiya, hər şeydən əvvəl, komminakativ prosesdir, digər tərəfdən diplomati- ya beynəlxalq münasibətlərin qurulması və dəstəklənməsində istifadə olunan, incə sənət üsulu- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 52 dur. İngilis atalar sözündə deyilir: “diplomatiya ən çirkin şeyləri gəşəng ifadələrlə çatdırmaq ba- carığıdır.” Diplomatlar, hər şeydən əvvəl dövlətin maraqlarını ifadə edən nümayəndələridir. Buna görə diplomatın düzgün nitq priyomlarından istifadə etməsi xüsusi incəsənət və məharət tələb edir. Bu baxımdan diplomatik dilin spesifikasının öyrənilməsi müasir linqvistikanın əsas və əhəmiyyət daşıyan sahələrindən biridir. Müşahidələr bunu deməyə əsas verir ki, diplomatik dil arxaik xarakterə malik olsa da, daima inkişaf edir və buna xarici və daxili siyasi hadisələrin sü- rətlə dəyişməsi birbaşa öz təsirini göstərir. Diplomatik xidmətin inkişafı dil səviyyəsində yeni leksik vahidlərin yaranmasında öz əksini tapır və tərcümədə mənanın dəqiq ötürülməsini tələb edir. Diplomatik nitqin tərcümə xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi dilçilik nöqteyi nəzərindən xüsusi maraq kəsb edir (2, 2001. – 320 с).. Müasir dilçilikdə “diplomatik diskurs” termini tez-tez işlənir. Diskurs fransız sözüdür, discours-nitq deməkdir. Diskurs anlayışı mətn anlayışı ilə əlaqəli şəkildə mövcuddur. Mətn dis- kursun ayrılmaz elementidir. Hər ikisi linqvistik vahiddir. Bizim marağımızı cəlb edən məsələ məhz diplomatik dirskurs-diplomatik nitqdir. Diplomatik nitq diplomatik ünsiyyətin əsas aləti- dir. Diplomatik təcrübədə “diplomatiya” anlayışını müəyyən edən bir çox fikirlər mövcud- dur. Diplomatiya dövlətin xarici, beynəlxalq siyasətini həyata keçirən hökümət fəaliyyətidir. T.A. Volkova isə “diplomatiya” anlayışının strukturunu belə müəyyən edir: 1) Beynəlxalq hüquq normalarına və dövlətin xarici siyasət konsepsiyasına müvafiq ola- raq dövlətlərarası qarşılıqlı münasibətlərin və dövlətin xarici siyasət məsələlərinin həll edilməsi- nə yönələn aparat və prosedurlar. 2) Ölkə daxilində və ölkə xaricində dövlətin məqsəd və vəzi- fələrini həyata keçirən idarə və personal (heyət) . Elm sahəsində diplomatik dil anlayışına xüsusi yer ayrılır. Dilçilər tərəfindən diplomatik dil iki nöqteyi nəzərdən baxılır: 1. Rəsmi–diplomatik münasibətlərin ünsiyyət dili və beynəlxalq müqavilələrin tərtib edilməsi dili. 2. Diplomatik lüğəti təşkil edən xüsusi termin və frazaların cəmi. Diploamtik dil universaldır. Bununla belə, diplomatik dil nitq vasitələrinin seçimində məhduddur və digər fuksional üslublardan fərqli olaraq leksik ifadə vasitələrinin sərt dil çərçi- vəsində istifadə edilməsi ilə məhdudlaşır. A.N. Kovalyov qeyd edir ki, diplomatik dil haqqında təsəvvürlər heç də həmişə özünü doğrultmur. Həddindən artıq “hamar və sığallı ifadələr” diplomatik sənədin zəif əlamətidir. Diplomatik dildə də müəyyən sərbəstliklərə və epitetlərin işlənməsinə yol verilməlidir. Diplo- matik dilin ideal şəkildə qurulmasının əsas şərti ifadə edilən fikrin “artıq” sözlərdən istifadə et- mədən yüksək səviyyədə dəqiqlik əldə etməkdir . Diplomatik dil və diplomatik sənədlərin dili ifadələri ilk baxışdan eyni səslənsə də əslin- də bu elmi anlayışlar sıx əlaqədədirlər və biri digərini şərtləndirir. Tarixən yaranan, formalaşan və inkişaf edən diplomatiya dili zaman - zaman toplanan və cilalanan diplomatik söz və ifadələ- ri, nəzakət və müraciət cümlələri təkmilləşərək diplomatik sənədlərin dilinə çevrilmişdir və pro- tokol normalarla tənzimlənir. Tərcümə nəzəriyyəsinin mərkəzi vəzifələrindən biri tərcüməçinin dil vasitələrindən və priyomlardan düzgün istifadə etmək bacarığıdır. Tərcümə dilində hazır, adekvat tərcümə mətni, bir sözlə, uğurlu nəticə əldə etmək, bir çox hallarda, tətbiq edilmiş tərcümə strategiyasından, tərcümə metod və üsullarından düzgün və məharətlə istifadə etmək bacarığıdır. Peşəkar tərcü- mə üsullarının cəmi tərcümə texnikası adlanır. T. A. Kazakova tərcümə üsulları içərisində se- mantik və kommunikativ növlərini ayırır. Semantik tərcümə kontekstual mənanın tərcümə di- lində maksimal tam şəkildə ötürülməsi deməkdir. Müəllifə görə, semantik tərcümədə iki tərcü- mə strategiyası rast gəlinir: Filologiya məsələləri, № 17, 2019 53 1) Tərcümə dilində ilkin (orijinal) mətnin ifadə olunması üsuluna yönəldilmiş strate- giya 2) Orijinal mətnin ifadə formasının tərcümə dilində qorunub saxlanması strategiyası . Semantik tərcümə daha çox ilkin mətnin işarə sisteminin xüsusiyyətlərinin və spesifika- sının qorunub saxlanmasına yönəlmişdir. O sənədlər ki, orijinalın dilində unikal hesab edilir. Kommunikativ tərcümə yolu əsasən informasiyanın daha çox qəbuledənə təsirinin ötürülməsinə yönəlmişdir. Bu zaman ilkin mətnin işarəvi cəhətlərinin qorunması ikinci dərəcəlidir. Kommu- nikativ tərcümənin əsasını resipientin praqmativliyi təşkil edir. Tərcümə prosesində ilkin mətnin təkcə dil xüsusiyyətləri deyil, həm də onun ekstralinq- vistik amilləri nəzərə alınmalıdır. Tərcümə prosesində tərcüməçi də ilkin mətni linqvistik və kommunikativ strategiyasını anlamalı və nəzərə almalıdır. Tərcüməçi diplomatik tərcüməni yerinə yetirərkən orijinal mətnin hansı hadisələr kon- tekstində hazırlanmasını, xarici siyasətin bu və ya digər məsələlər üzrə dövlətin mövqeyini bil- məli, bir sözlə, geniş ekstralinqvistik biliklərə yiyələnməlidir. Diplomatik mətnlərin tərcüməsində leksik ekvivalentlik məsələsi başlıca yer tutur. Çünki tərcüməçinin əsas vəzifəsi dil vahidlərinin mənasının dəqiq ötürülməsindən ibarətdir. Diploma- tik fəaliyyət mətnlərinin tərcümədə dəqiq verilməsi prioritet xarakter daşıyır. Diplomatik kom- munikasiya mətnlərinin tərcüməsində beynəlxalq təşkilatların adları və vəzifə adlarının tərcü- məsinə xüsusi diqqət tələb olunur. Tərcümə dilində leksik vahidin dəqiq dil invariantı olmadığı halda tərcüməçi parafrazlardan, alınmalardan və kalka üsulundan istifadə edir. Diplomatik sahədə işləyən tərcüməçilər yüksək təhsilli, savadlı və bilikli insanlar olmalı- dırlar. Bu şəxslər təkcə siyasətlə maraqlanmaqla kifayətlənməməli, həm də beynəlxalq məsələ- lərdən baş çıxarmalı, əməkdaşlıq etdikləri ölkələrin iqtisadiyyatı, sosiologiyası və mədəniyyəti üzrə dərin biliklərə malik olmalıdır. Tərcüməçi peşəsini seçən insanlar gələcəkdə həyatın hansı sahəsində öz bilik və vərdişlərini tətbiq edəcəklərini əvvəlcədən müəyyən etməlidirlər. Hər bir sahənin öz çətinlikləri vardır. Iqtisadi mətnlərin tərcüməsi, kifayət qədər çətindir. Daima yenilə- nən, yeni elmi termin və anlayışlarla, neoloqizmlərlə zəngin olan iqtisadi mətnlərin tərcüməsi əsasən biznes forumlarda, elmi görüşlərdə, sammitlərdə həyata keçirilir və tərcüməçinin qarşı- sında həm tərcüməçi, həm də “iqtisadiyyatçı, sahibkar” olmaq zərurəti dayanır. Diplomatik tərcümənin xüsusiyyətləri isə digər sahələrlə müqayisədə daha fərqlidir. Dip- lomatik tərcümə tərcüməçinin deyil, onun təmsil etdiyi dövlətin simasıdır. Əlbəttə yaxşı tərcü- məçilər çoxdur, lakin unikal tərcüməçilər, xüsusilə də müstəqillik qazanmış Azərbaycanda azlıq təşkil edir və ya demək olar ki, kifayət deyil. Bu baxımdan obyektiv və subyektiv səbəblərin ol- ması da nılmazdır. Qeyd etdiyimiz kimi, diplomatik tərcüməçi fəaliyyətini seçən hər bir insan bu peşənin öh- dəsindən gəlmək üçün ağır bir yükün altına girməlidir- çünki, diplomatik mətnlərin tərcüməsi unikallıq tələb edir. Beynəlxalq təşkilatlarda, diplomatik missiyalarda, səfirliklərdə və ya kon- sulluqlarda çalışan tərcüməçi mütəxəssislərin təhsili və səriştəsi unikal olmalıdır. Diplomatik aləm öz təbiətinə görə sirr verməyən və məxvidir. Diplomatik tərcümə prosesində tərcüməçilərin qarşılaşdığı çətinliklərdən ən vacibi diplo- matik dildə olan çoxlu sayda terminlərdir. Diplomatik aləmdə dərəcə və vəzifə adları kifayət qə- dər çox və müxtəlifdir- səfirliklərin başçıları, səfirlər, diplomatik missiyanın başçısı, xüsusi və fövqəladə səfirlər və s. Qeyd edək ki, Vatikanda onları “Pro-Nunsiya” adlandırırlar. Ümu- miyyətlə səfirliklərdə diplomatik vəzifələr çoxdur, baxmayaraq ki, onalrın çoxu diplomatik sə- lahiyyətlərdən istifadə etmir. Bu əməkdaşlar təkcə diplomatik materialları tərcümə etməklə ki- fayətlənmirlər, həm də səfirliyin dəftərxana kağızlarını, o cümlədən, konsulluq sənədlərini tər- cümə etmək zərurətində olurlar. Birinci qrup tərcümələr həm yerli, həm xarici diplomatik missi- ya tərəfindən göndərdilən diplomatik mətnlərdir. Bu sıraya Xarici İşlər Nazirliyinin göndərdiyi sənədlər də daxildir. Bu sənədlərin hamısı diplomatların diplomatik dildə əsrlərlə istifadə etdik- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 54 ləri terminlər, klişelərdən ibarətdir. Lakin diplomatik sənədlərin müqəddəs qaydaları həmişə qo- runub saxlanılır. Diplomatik yazışmalarda yazılımış və yazılmamış qanunlar və qaydalar kifayət qədərdir. Tərcüməçilərə “Tam məxvi” adı altında qrifi olam sənədlərin tərcümə edilməsi səla- hiyyəti verilmir. Lakin bəzi vaxtlar məxvi sənədlər də tərcüməçiyə həvalə olunur. Tərcüməçi- nin tərcümə etdiyi məktublar qeyri-rəsmi hesab olunsa da əhəmiyyətlidir(3 2015 səh 108).. Diplomatik fəaliyyəti əks etdirən mətnlərin tərcüməsində dəqiqlik prioritet xarakter daşı- yır. Xüsusən də, diplomatik vəzifə adlarının, beynəlxalq təşkilat adlarının və diplomatların nitq formullarının tərcüməsində tərcüməçinin məsulliyyəti çox böyükdür. Tərcümə edilən diploma- tik sənədlərin mətnində düzgün invariantı tapılmayan leksik vahidlərin parafrazlarla, alınmalar- la və ya kalka vasitəsilə əvəz olunması bacarığı tərcüməçi qarşısında yüksək intellekt, dərin bi- lik və savad, geniş dünyagörüşü kimi xüsusiyyətlərə malik olmaq tələbi qoyur. Müasir qlobal- laşma dövründə diplomatik münasibətlərin yüksək səviyyəyə çatması tərcümə və tərcüməçi amilinin aktuallığını artırır. Ədəbiyyat 1. Волкова Т.А. Дипломатический дискурс в аспекте стратегичности перевода и коммуникации: на материале английского и русского языков : диссертация ... кандидата филологических наук. – Челябинск, 2007. - 231 с. 2. Казакова Т.А. Практические основы перевода. English <==> Russian. – Серия: Изучаем иностранные языки. – СПб.: «Издательство Союз», 2001. – 320 с. 3. Кириллова Т.Р. Особенности дипломатического перевода. www.elib.bsu.bu/bitstre- am/123456789/125193/1/kirillova-lang-practike_2015. Pdf M.M Mustafayeva К вопросу о дипломатической коммуникации и переводе Резюме Данная статья посвящена вопросам перевода дипломатических документов. В настоящее время в области международных отношений дипломатия играет значительную роль. В условиях глобализации все больше развиваются межгосударственные отношения. Организуются дипломатические встречи, проводятся международные форумы, саммиты, конференции. Решаются политические, экономические, военные, а также культурные проблемы между странами. Общеизвестно, что в дипломатической коммуникации перевод играет ключевую роль. В дипломатической коммуникации перевод дипломатических текстов имеет свои особенности. В статье рассматриваются такие вопросы, как дипломатический язык и язык дипломатических документов. Эти понятия отличаются друг от друга. Но с другой стороны, одно обуславливает другое. Дипломатия, прежде всего, является коммуникативным процессом. Изучение специфики дипломатического языка является важным вопросом с лингвистической точки зрения. Отмечается, что дипломатический язык универсален. В языке дипломатии используется большое количество архаических слов и выражений на французском языке и латыни. В дипломатическом языке выбор речевых средств ограничен. Используется высокая лексика в рамках строгих языковых правил. Перевод дипломатических документов требует от переводчика больших языковых, а также, экстралингвистических знаний. В процессе перевода правильный выбор лексических эквивалентов является основным успехом в работе переводчика. В статье рассматриваются теоретические вопросы Filologiya məsələləri, № 17, 2019 55 дипломатической коммуникации и дипломатических документов. Все эти вопросы нашли свое отражение в данной статье. Ключевые слова: дипломатический язык, дипломатическая коммуникация, особенности перевода дипломатических документов, переводческая стратегия. Мустафаева М.М On diplomatic communication and translation Summary This article deals with the translation of diplomatic documents. Diplomacy currently plays a significant role in international relations. In the context of globalization, inter-State rela- tions are increasingly developing. Diplomatic meetings are organized, international forums, summits and conferences are held. Political, economic, military, as well as cultural problems between countries are solved. It is well known that translation plays a key role in diplomatic communication. In diplomatic communication, the translation of diplomatic texts has its own characteristics. The article addresses issues such as diplomatic language and the language of diplomatic documents. These concepts differ from each other. But on the other hand, one causes another. Diplomacy, above all, is a communicative process. Learning the specifics of diplomatic language is an important issue from a linguistic point of view. İt is noted that diplomatic lan- guage is universal. the language of diplomacy uses a large number of archaic words and phra- ses in French and Latin In diplomatic language, the choice of speech aids is limited. High voca- bulary is used within strict language rules. The translation of diplomatic documents requires the translator to have great linguistic as well as, extra linguistic knowledge. During the translation process, the correct selection of lexical equivalents is a major success in the translator 's work. The article deals with theoretical issues of diplomatic communication and diplomatic docu- ments. All these issues are reflected in this article. Keywords: diplomatic language, diplomatic communication, features of translation of diploma- tic documents, translation strategy Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :09.08.2019 filologiya elmləri doktoru, professor Aslan Məmmədli tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 56 TAMİLLA TURABOVA NAZİLƏ RƏHİMOVA ADPU addresssecond14@gmail.com YAZILI NİTQİN FİZİKİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONLARIN OXUDA ROLU Xülasə Məqalədə yeni xarici dili öyrənən şagirdlərin oxuma bacarıqlarının effektiv şəkildə və qısa müddətə inkişaf etdirilməsindən söhbət gedir. Bu oxu bacarıqlarına baxılarkən daha əvvəllər mövcud olan yanaşma və metodlar bir daha nəzərdən keçirilmiş, onların mənfi cəhətləri aşkar- lanmışdır. Xüsusilə qeyd edilmişdir ki, təcrübəli oxuyucu üçün nəzərdə tutulmuş adi mətnlərlə müqayisədə oxumağı yeni öyrənən şəxs üçün nəzərdə tutulmuş mətnlərin digər struktura malik olması daha məqsədəuyğundur. Oxumağı öyrənən şəxs üçün tərtib edilmiş mətnlərdə nitq axını- nın qrafik bölünməsi şifahi nitqdə obyektiv şəkildə təqdim edilmiş sintaqmlara müvafiq olaraq aparılmalıdır. Oxunanın başa düşülməsində əsas rolu mətnin sintaqmatik bölünməsi, hər bir sin- taqmın düzgün tələffüzünün formalaşması və ifadə vurğularının yerləşdirilməsi oynayır. Oxu zamanı formalaşan fikirlər müvafiq dilin işarə sistemi haqqında biliklər və oxucunun həyat təcrübəsi əsasında formalaşır. Həyat təcrübəsinin müvafiq elementləri yoxdursa uyğun fi- kir formalaşmır, belə ki, “hər hansı bir fikir” fərqliliyindən asılı olmayaraq mövcud olanın, baş verənin və son həddə mümkün olanın təcəssümüdür, bu mənada o, ümumiləşdirmənin müxtəlif mərhələlərində bir təcrübədir.Lakin müəyyən vəziyyətlərdə oxunan mətnin fiziki xüsusiyyəti görmə təəssüratının xarakterinə müəyyən təsir göstərə bilər. Qrafem və ya keql, sətrin uzunlu- ğu, səhifədə sətrlərin vəziyyəti, sətrlərarası məsafə, hərflərarası aralar və çap mətninin bəzi di- gər göstəriciləri kimi qrafik materiyanın parametrləri kitablarda dəyişkənlik nümayiş etdirdiyin- dən çap mətninin hərflərinin bir və eyni obyektiv verilənləri az və ya çox “asan oxunaqlı” ola bilər.İş təcrübəsi göstərir ki, qısa replika və ifadələrin qrafik şəkildə qeyd edildiyi dialoq ele- mentləri ilə mətnlərin oxunması zamanı hətta mətnin böyük bir hissəsi anlaşılmaz olduqda belə sonuncuların qavranılması daha adekvatdır. Bütün bunlar belə güman etməyə əsas verir ki, oxu- mağa başlayan şəxslər üçün mətnin sintaqmatik bölünməsi güclü fayda verəcəkdir. Bu planda nəzərdən keçirilən İngiltərə və ABŞ-da nəşr edilmiş əsli mətn növləri ondan xəbər verir ki, bəzi mətnlərin çapı zamanı yuxarıda danışdığımız qrafik materialın göstəriciləri diqqətə alınmışdır. Buna görə də oxu bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün bu mətnlər yetəri qədər effektiv bir va- sitəyə çevrilir.Mətndə olan şəkillər gözləntinin effektiv ipucudur. Şəklin özü böyük bir məluma- tı əhatə edir, mövzunu formalaşdırır və məntiqi qabaqlama momentini yaradır. Bunlar olmadan mətnin məna cəhətdən bağlı olan komplekslərə bölünməsi mümkün deyil. Bundan başqa qeyd edilməlidir ki, oxumağı öyrənən şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuş kitablar yüksək dəqiqliyə ma- lik şəkillərlə bəzədilmiş, onlar parlaqlıq və rəngarəngliyə malikdirlər. Onlar təsvir edilən əşya- lar barədə çox yaxşı təsəvvür formalaşdırır və bu yolla lazımi qədər anlayış olmadan formal sözlü qavranılmanın qarşısını alırlar. Eyni zamanda ingilis dilində başlanğıc oxu bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün yeni dərs vəsaitləri nəzərdən keçirilmişdir. Qeyd edilmişdir ki, şagirdlərin oxuma bacarıqları hələ də formalaşmamışdırsa yeni format oxumanın ilkin öyrənilmə mərhələsi üçün çox rahatdır. Açar sözlər: oxu bacarıqları, ingilis dili, asan oxunaqlıq, sintaqmatik bölünmə, hərf, sətr, söz. “Səslənən nitqin fiziki xüsusiyyətləri və qəbul edilən keyfiyyət göstəriciləri” ilə yanaşı sonuncu illərin metodiki ədəbiyyatında “oxunan mətnin fiziki xüsusiyyətləri” termini diqqəti cəlb etmişdir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 57 Müvafiq işlərin müəllifləri tərəfindən qeyd edildiyi kimi oxunan mətnin fiziki xüsusiyyətləri- nə hərflərin ardıcıllığı daxil edilir: obyektiv olaraq çap edilmiş mətnin səhifəsində bundan başqa bir şey yoxdur. Oxu zamanı formalaşan fikirlər müvafiq dilin işarə sistemi haqqında biliklər və oxucu- nun həyat təcrübəsi əsasında formalaşır. İşarə sistemi haqqında bilik yoxdursa, E.P.Şubinin ifadəsi- nə əsasən mətnin işarə məhsulu bizim üçün “qabıqyeyən böcəyin izlərindən başqa bir şey olmaya- caqdır”. Həyat təcrübəsinin müvafiq elementləri yoxdursa uyğun fikir formalaşmır, belə ki, İ.M.Se- çenovun sözlərinə görə “hər hansı bir fikir” fərqliliyindən asılı olmayaraq mövcud olanın, baş verə- nin və son həddə mümkün olanın təcəssümüdür, bu mənada o, ümumiləşdirmənin müxtəlif mərhə- lələrində bir təcrübədir (düzgün və ya yanlış, bu başqa bir sualdır)” (3, səh 447). Lakin müəyyən vəziyyətlərdə oxunan mətnin fiziki xüsusiyyəti görmə təəssüratının xarak- terinə müəyyən təsir göstərə bilər. Qrafem və ya keql, sətrin uzunluğu, səhifədə sətrlərin vəziy- yəti, sətrlərarası məsafə, hərflərarası aralar və çap mətninin bəzi digər göstəriciləri kimi qrafik materiyanın parametrləri kitablarda dəyişkənlik nümayiş etdirdiyindən çap mətninin hərflərinin bir və eyni obyektiv verilənləri az və ya çox “asan oxunaqlıq” ola bilər (4, “Asan oxunaqlıq” termini (rahat oxunaqlıq) məqalənin müəllifi tərəfindən daxil edilmişdir.).. Xarici dildə oxumanı öyrənərkən mətnin asan oxunaqlığı xüsusilə önəmlidir, belə ki, tələbələr xarici dili yetəri qədər bilmədiyindən zəruri oxuma mexanizmlərinin formalaşmasına maneə yaranır. İnsan öz ana dilində yazını öyrənərkən müvafiq oxuma mexanizmlərinin formalaşması daha təbii və sadə şəkildə baş verir, bu nöqteyi-nəzərdən fərziyyə meydana çıxır, bu fərziyyəyə əsasən “əhəmiyyət kəsb edən siqnalların insan tərəfindən mənimsənilməsi getdikcə böyüyən strukturların formalaşması vasitəsilə baş verir- vahid psixoloji bütövün xarakteri meydana gəldikdə” (3, səh 115.).. Uşaq yaddaşının tərkib elementlərinə parçalamadan asan və etibarlı şəkildə fiksə etdiyi nitq vahidləri psixoloji bütöv rolunu oynayır, bu psixoloji bütöv müvafiq mərhələdə görünüş komplekslərinin yetəri qədər yüksək səviyyəsini müəyyən edir. Xarici dildə oxumanı öyrənərkən digər bir vəziyyət yaranır. Səs-hərf kodlarının və oxu qaydalarının mənimsənilməsi hərf-hərf oxumanın heca ilə, hecanın isə sözlə oxumasına zəmin yaradır. Bu səviyyədə getdikcə böyüyən strukturların formalaşması zənciri qırılır. Oxumaya ya- naşmada əsas çatışmazlığın nə olduğu haqqında bizim metodistlər yekdil rəyə gəlmişlər. Məsə- lən, M.K.Borodulina yazır: “şagirdin bütün oxu qaydalarını bilməsinə baxmayaraq o, tez və düzgün oxumaya bilər....ayrı-ayrı sözlərin mənasını bilən, lakin ən asan kontekstdə onları se- mantizasiya etməyən şagirdlər keyfiyyət baxımından yeni bütövü formalaşdırmış dil vahidləri- nin cəmini anlaya bilmirlər” (8, səh 20-21). . M.L.Vaysburqun fikrincə bu çatışmazlıq az təcrü- bəsi olan oxucunun xarici dildə yazılmış mətni başa düşməyə çalışarkən verbalizmə meyli nəti- cəsində meydana gəlir. Bu baxımdan orta məktəb mühitində şagird hətta yuxarı siniflərdə belə bununla əlaqədar təcrübə qazanmır. O.D.Kuzmenko tərəfindən aparılmış dərin yoxlamalar za- manı müəyyən edilmişdir ki, VIII-X sinif şagirdləri ingilis dilində yazılmış mətnləri rus tələffü- zü ilə oxuyurlar. Bundan başqa onlar mətni məna qruplarına yanlış şəkildə bölürdülər. Əlavə olaraq şagirdlər doğma dildə oxuyan zaman operativ görmə sahəsi (gözün əhatə etdiyi sətrin öl- çüsü) 38 hərfi təşkil edirsə, ingilis dilində oxuyan zaman bu göstərici səkkiz hərfə qədər məh- dudlaşır(10, səh 53.). . Aydındır ki, bu şagirdlər tərəfindən mətnin söz-söz başa düşülməsindən xəbər verir. Oxuma prosesində şagirdlər çətinliklərlə qarşılaşırsa, o, bu və ya digər qayda haq- qında biliklərin olub-olamamsı ilə əlaqələndirilmir, müvafiq psixoloji hərəkətlərin və təminat mexanizmlərinin formalaşmaması nəticəsində baş verir. Bununla, əgər tədrisin məqsədi nitq bacarığı kimi oxu olursa, bu halda tapşırıq sistemləri və mətnlə iş üsulları müvafiq nitq mexanizmlərinin və texniki bacarıqların aşılanmasına yönəl- dilməlidir. Sonda analitik oxu bacarıqlarının mükəmməlləşdirilməsi sintetik oxuya gətirib çıxa- racağı güman edilir və bu bizim tərəfimizdən əsaslandırılmış hesab edilmir (11, səh 148.). Nitq avtomatizmlərinə əsaslanan oxunun birbaşa başa düşülməsi təbii şəraitdə qeyri-iradi formalaşır: bu qayda haqqında insana məlumat verilmədikdə və ya ümumiyyətlə qeyri-məlumdursa baş beynin qabıq fəaliyyəti nəticəsində hər hansı bir təkrarlanan hərəkət işlənib-hazırlanır(12, səh Filologiya məsələləri, № 17, 2019 58 28). Xarici dildə oxumanı öyrənən zaman belə avtomatizmin formalaşması üçün tez-tez təkrar olan hərəkətlər öyrənilən bütövün həqiqi təbiətinə uyğun gəlməlidir. Oxumanın öyrənilməsi metodikasını hazırlayan müəlliflər qəbul edirlər ki, nitq qabiliyyətində olduğu kimi oxuma za- manı da “oxunanın başa düşülməsində əsas rolu mətnin sintaqmatik bölünməsi, hər bir sintaq- mın düzgün tələffüz formalaşması və ifadə vurğularının yerləşdirilməsi oynayır”(13, 15). Lakin sintaqmatik bölünmənin öyrədilməsi məqsədyönlü şəkildə tədris praktikasına daxil edilməmiş- dir. Bu problemin işlənib-hazırlanmaması bir həddə qədər bir çox müəllimlərin və metodistlərin səssiz etirafı ilə izah edilə bilər, belə ki, özü haqqında oxuma bacarığı dil işinin digər növlərinin təsiri ilə təbii şəkildə formalaşır. Lakin, dil işinin bu növləri bir çox hallarda nitqdən öncəki xa- rakter daşıyır (14, Krivoruçenko S.M. Dil tədris institutlarında I kursda hazır olmayan nitqə ha- zırlıq. Namizədlik dissrtasiyası üzrə avtoreferat, Leninqrad, 1969), bir çox hallarda mətn tapşı- rıqları yalnız birbaşanın hesabına həyata keçirilmir, eyni zamanda buraya diskursiv anlayış da- xil edilir (bu haqda baxın B.V.Belyayev –sn.30). Məsələn bu tapşırıqlara aşağıdakı daxil edilə bilər: “mətni oxuyun və deyin, mətndə hərəkət hansı sözlərlə ifadə edilir, abzasın əsas mövzusu barədə danışın, abzasda ifadə predmetini tapın” v.s. Oxuma prosesində dinamikanın olmaması və zaman çərçivəsində praktiki məhdudiyyətsizlik şagirdə məlumatı diskursiv olaraq qəbul et- mək imkanı yaradır. Şagirdi analiz və mətnə təkrar müraciət imkanlarını məhdudlaşdıran şəraitə yerləşdirdikdə isə texniki bacarıqlar və zəruri nitq mexanizmlərinin formalaşmaması nəticəsin- də oxunan mətnin başa düşülməsi sərt şəkildə aşağı düşür. Bunun nəticəsində bu bacarıqların formalaşmasına yönəldilmiş çalışma növləri informativ dəyər və dinamikliklə (L.V.Şerbanın yazdığına görə onsuz “cümlə hissələrə ayrılır” (15, səh 100) xarakterizə olunan real oxuma pro- sesinə yaxınlaşdırılmalıdır. Eyni mətni bir neçə dəfə oxumaq məqsədəuyğun deyil (buna bax- mayaraq bu yanaşma tədris praktikasında güclü şəkildə kök salmışdır), belə ki, “məzmun artıq məlumdur və buna görə də oxumaq üçün real stimul yoxdur” 16 . Ayrılmaz şərtlərdən biri əlveriş- lilik və materialın sadəlilik prinsipinə riayət etməkdir. Metodistlər doğru olaraq hesab edirlər ki, hətta doğma dildə olsa belə dil baxımından əhəmiyyətli çətinliklər oxuma tempini azaldır. Buna görə də mövcud olan oxu bacarıqlarını məhv etmək əvəzinə onlara dəstək vermək üçün sadə mətnlər lazımdır. Bizim rəyimizə əsasən xarici dildə oxuyan zaman “asan mətnlər” anlayışına mətnin asan oxunaqlığı da daxil edilməlidir. Xarici mətnlə tanışlıq zamanı şagirdin dili tələffüz- eşitmə baxımından yetəri qədər təcrübəsi yoxdursa (bu halda biz şifahi nitqə aid edilən bütün məsələlərin yazı ilə nisbətini daha çox təsvir edən Boduen de Kurtenin terminologiyasından isti- fadə ediri (17, səh 23), mətnin öz forması yeni başlayan oxuyucuya nitqin müvafiq vahidləri ba- rədə eyham vurmalıdır. Bu mənada mətn nitqin yaddaşı adlandırıla bilər, “yaddaş” anlayışı altında baş beyinin fəaliyyətindən irəli gələn yaddaş deyil, hadisənin baş verməsindən sonra hadisə haqqında xatirə başa düşülür. Buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, nitq baş vermiş hadisədir, səhifədə olan mətn isə qrafik materialın fiziki xüsusiyyətləri şəklində onun yaddaşıdır. Lakin mətnin adi səhifəsi yeni başlayan şagird üçün nitqin yetəri qədər pis yaddaşıdır və bu mənada məktub yetəri qədər sistematikliyə malik deyil. Nitq periodunun və nitq ifadələrinin strukturundakı fasilələr sıfır başlanğıcı ilə fonetik elementlərin xüsusi növbələşmə forması kimi nəzərdən keçirilməlidir, məlum olduğu kimi isə sıfır yazı sistemlərində xüsusilə əhəmiyyətli rol daşıyır, məsələn riyaziyyatda. Məktubda hər zaman əks olunmasa belə “fonetik sıfır” (sözlər arasında bir dənə də olsun durğu işarələri olmadan ingilis ədəbiyyatında 30 və ya daha çox söz- dən ibarət cümlələrə rast gəlmək olar), nitq sistemində az əhəmiyyətə malik deyil. Bundan baş- qa məntiqi vurğunun (18 səh Termin V.A.Artemyova (bax: Artemov V.A. Psixologiya üzrə mü- hazirə kursu. Xarkov, 1958.) “müəllif ifadəsin”-in başa düşülməsində nə qədər vacib rol oyna- dığı məlumdur. Lakin bir qayda olaraq mətn qrafik şəkildə tərtib edilsə belə, orada məntiqi vur- ğu olmur. Mətnlər dil materialı baxımından asan olsa belə bütün bunlar xarci dildə tərtib edil- miş adi məntləri şagirdlər üçün yetəri qədər çətinləşdirir. Təcrübəli oxuyucu üçün nəzərdə tutul- muş adi mətnlərlə müqayisədə oxumağı öyrənən şəxs üçün nəzərdə tutulmuş mətnlərin digər Filologiya məsələləri, № 17, 2019 59 struktura malik olması daha məqsədəuyğundur. Oxumağı öyrənən şəxs üçün tərtib edilmiş mətnlər nitq axınının qrafik bölünməsini şifahi nitqdə obyektiv şəkildə təqdim edilmiş sintaqm- lara bölməlidir. Bu mətnlər eyni zamanda oxuma üçün material və müvafiq texniki bacarıqları inkişaf etdirən və gözlərin məşq etdirilməsi üçün məşğələlər olmalıdırlar. Bu mənada tədris mətnləri “fatal cəlbediciliyə və güman edilən sadəliyə” malik söz yaddaşı deyil, həm də nitq va- hidlərinin yaddaşı olacaqdır. Xüsusi təlim olmadan şagird müstəqil olaraq bu vahidləri görə bilmir. Verbalizm yönündə trend şagirdi hər sözü anlamağa cəhd etməyə sövq edir. Palmer işlərinin birində yazır ki, “əgər şagird xətti ardıcıllıq qaydasında çap sətiri üzrə hər bir sözü başa düşərək hərəkət edirsə, o, sətri söz qrupu ilə anlamağa cəhd göstərməyəcəkdir” (20, səh.18.). İş təcrübəsi göstərir ki, qısa replika və ifadələrin qrafik şəkildə qeyd edildiyi dialoq ele- mentləri ilə mətnlərin oxunması zamanı hətta mətnin böyük bir hissəsi anlaşılmaz olduqda belə sonuncuların qavranılması daha adekvatdır. Bütün bunlar belə güman etməyə əsas verir ki, oxu- mağa başlayan şəxslər üçün mətnin sintaqmatik bölünməsi güclü fayda verəcəkdir. Bu planda nəzərdən keçirilən İngiltərə və ABŞ-da nəşr edilmiş əsli mətn növləri ondan xəbər verir ki, bəzi mətnlərin çapı zamanı yuxarıda danışdığımız qrafik materialın göstəriciləri diqqətə alınmışdır. Buna görə də oxu bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün bu mətnlər yetəri qədər effektiv bir va- sitəyə çevrilir. Z.İ.Klıçnikov tərəfindən doğma dildə yazılmış məntlərin asan oxunaqlığı yetəri qədər tədqiq edildiyindən, lakin, xarici dildə yazılmış məntlərin asan oxunaqlığı ilə əlaqədar tədqiqatlar aparılmadığından, asan oxunaqlığın bəzi göstəriciləri üzrə ingilis dilində əsli nəşrlə- rin müvafiq analizini aparmağı məqsədəuyğun hesab etdik, xüsusilə, sintaqmatik bölünmənin, məntiqi vurğunun və nitq dövrlərinin əks edilməsi. İngilis dilində başlanğıc oxu bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün Doris Dikkensin kitabı çox maraqlıdır, buraya çap materialının fiziki xarakteristikaları və ifadənin qəbul edilən keyfiy- yətləri ilə onların nisbəti daxildir (22 səh Dikens Doris. Pam, Prudi və Oğlanlar, London, 1965). Şəkil They went by the back way to Roger`s house. Roger had a big yard. He liked to play cars there. Şəkil Roger came into the yard. “Hello” he said. “Shall I get out my car?” He had a red car as well as a bike. Kitabın mətni 14 keqllə yığılmışdır, tələbələrin oxuma bacarıqları hələ də formalaşmamış- dırsa bu format oxumanın ilkin öyrənilmə mərhələsi üçün çox rahatdır. Mətndə qısa və sətrin unifikasiya edilməmiş formatı, böyüdülmüş sətrlərarası məsafə və bir səhifədə sətrlərin az sayı diqqəti çəkir. Böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş kitab səhifəsinin qrafik materialının ümumi həc- mi 1800-2000 işarə olmaqla bir sətrdə unifikasiyalı işarələrin sayı 40-50 işarədir. Lakin nəzər- dən keçirilən kitabda birinci mərhələli oxu üçün nəzərdə tutulmuş sətr 12-20 işarədən ibarətdir və hər bir səhifədə dörd-altı sətrdən çox sətr olmur. Səhifədə olan digər boş yerlərdə isə şəkil yerləşdirilmişdir, bu şəkil hər bir nitq dövrünün özünəməxsus başlığıdır və o, fikrin ümumi istiqamətini müəyyənləşdirir. Qrafik materialın yer- ləşməsi mətnin tələffüz baxımından düzgün oxunuşuna köməklik göstərir, o, vahid kompleksi nümayiş etdirir, digər hallarda, məsələn şifahi nitqə qrafik material bir-biri ilə əlaqədardır. İngilis dilində oxumağı öyrənənlər üçün nəzərdə tutulmuş mətnə bu şəkildə yanaşma tərzi “Royal Readers” müəllifləri tərəfindən işlənib-hazırlanmışdır: “Danışmazdan əvvəl yaxşıca dü- şün və sonra danış” (23, “Krallıqda oxucular V”, London, 1900.. (Tərcümə bizim tərəfimizdən Filologiya məsələləri, № 17, 2019 60 edilmişdir). Əgər tədris məna qruplarına bölünmə üçün hər hansı bir qrafik ipucu olmadan sət- rində 13-14 söz olan adi mətn üzərində həyata keçirilirsə yeni başlayan oxucu üçün məsələnin belə qoyuluşu çətinlik törədir. Təcrübə göstərir ki, məna qrupları üzrə oxuma aparıldıqda müva- fiq mexanizmlər inkişaf etmədiyindən yeni oxumağa başlayan şagirdlər bu qrupları təhrif edir- lər. Cənubi Saxalin Dövlət Pedaqoji İnstitututun xarici dillər fakültəsinin hazırlıq şöbəsində bir çox dinləyicilər ya mətni sözbəsöz ifadə etməyə davam edir və nisbətən sadə adaptasiya edilmiş mətndə məna qruplarını təhrif edirdilər. Then he took/off his coat.... The man who had done / it was not a stranger. You remember he had a bit /of candle… …and Straker picked /it up… It was clear he was / in need… Mətnin sintaqmatik bölünməsində eyni səhvlər iki-üç oxucu tərəfindən təkrar edilmişdir və bu da təhriflərin tipikliyindən xəbər verir. Aydındır ki, oxumanın öyrədilməsi Doris Dikensin kitabında olan məntlərə bənzər mətnlər üzərində aparılsaydı mətnin öz forması belə səhvlərin mümkünlüyünü istisna edərdi. Başlanğıc oxuma üçün nəzərdə tutulmuş kitabda mətnin hər bir misrası öz mahiyyətinə görə bir-iki sintaq- mın qrafik təcəssümünü ifadə edir. Bu yolla başlanğıc mərhələdə çətinliklərdən biri aradan qal- dırılır-sintaqmatik bölünmə. Oxumanın tədrisi problemləri ilə məşqul olan xarici dil metodistləri və müəllimləri üçün “Dəyi- şən şəkilli kitablar” adı altında kitablar seriyası xüsusi maraq kəsb edir” (24 Burton Leslie. Bu- rada və orada uşaqlar (Dəyişən şəkilli kitablar, Yaponiyada nəşr edilmişdir, ABŞ patent). Tədrisin başlanğıc dövründə şəkillərin mənfi rol oynaması barədə T.Q.Yeqorovanın rəyi- nin əksinə olaraq (belə ki, şagirdlərin diqqəti yayınmamalı və diqqətlə qrafik işarələrə baxmalı- dırlar 25 ) biz belə hesab edirik ki, şagirdlər ayrı-ayrı hərflərin formalarını fərqləndirməkdən və sözləri oxumaqdan ibarət bu dövrdən surətlə keçməli və onlar söz bloklarının bütöv qavranılma- sı mərhələsinə qədəm qoymalıdırlar. Buna görə də mətndə olan şəkillər gözləntinin effektiv ipu- cudur. Şəklin özü böyük bir məlumatı əhatə edir, mövzunu formalaşdırır və məntiqi qabaqlama momentini yaradır, bunlar olmadan mətnin məna cəhətdən bağlı olan komplekslərə bölünməsi mümkün deyil. Bundan başqa qeyd edilməlidir ki, oxumağa öyrənən şagirdlər üçün nəzərdə tu- tulmuş kitablar yüksək dəqiqliyə malik şəkillərlə bəzədilmiş, onlar parlaqlıq və rəngarəngliyə malikdirlər, təsvir edilən əşyalar barədə çox yaxşı təsəvvür formalaşdırır və bu yolla lazımi qə- dər anlayış olmadan formal sözlü qavranılmanın qarşısını alırlar. “Dəyişən şəkilli kitablar” adı altında kitablar seriyasında qavrama itiliyinə və yüksək marağa dinamikanın özü də dəstək olur: kitabın açılma bucağı dəyişdikdə təsvirin bir hissəsinin şəkil dəyişimi təsvirin digər hissəsini ifadə edən şəkillə dəyişdikdə. Məsələn, velisoped üzərində oturmuş uşaq şəkli uzunqulaq üzə- rində oturmuş uşaq şəkili ilə dəyişir, müvafiq mətn olduqda isə əlində küçük tutmuş qız şəkli əlində böyük kərtənkələ tutmuş meksikan uşaq şəkli ilə dəyişir. Kitabın mətni 16 keql ilə yığıl- mışdır. Sətrin uzunluğu unifikasiya edilməmişdir və 20-dən 40-a qədər uzunluqda dəyişir. Bu kitabın sintaqmatik bölünməsi Doris Dikensin kitabına olduğu kimi elə dəqiq ifadə edilməmiş- dir, lakin digər tərəfdən qısa məna abzaslarına dəqiq bölünmə həyata keçirilir, bu halda bu bö- yük şriftlə yazılmış abzasların poliqrafik qabardılması deyil, sətrlərarası məsafənin kifayət qə- dər böyüdülməsi hesabına qısa nitq müddətinin ayrıca kompleksə aid edilməsidir. Hər bir səhi- fədə mətn materialının miqdarı 8-9 misra və ya 270 çap işarəsi təşkil edir. Text Picture Children everywhere like to go places. And riding is more fun than walking. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 61 In many places, children travel on a donkey. A donkey does not move very fast. But he is nice to talk to. He may even carry heavy bundles for you. Children here ride bicycles. Bicycles move faster than donkeys and do not have to be fed. Which kind of ride would you like better? Move this page and see. Ədəbiyyat 1.Klıçikova Z.İ. Xarici dildə oxumanın öyrənilməsinin psixoloji xüsusiyyətləri. M., 1973, səhifə 7. 2.Şubin E.P. Dil kommunikasiyası haqqında “Məktəbdə xarici dillər”, 1967 No 4, səhifə 28. 3.Seçenov İ.M. Seçilmiş fəlsəfi və psixoloji əsərlər. M., 1947, səhifə 447. 4. “Asan oxunaqlıq” termini (rahat oxunaqlıq) məqalənin müəllifi tərəfindən daxil edilmişdir. 5.Kuzmenko O.D. Orta məktəbdə ingilis dilində oxumanın öyrənilməsinin məzmunu. Dis.nami- zədi. M., 1970, səhifə 17, 115. 6.Həmçinin bax. 7.Xeqboldt P. Xarici dillərin öyrənilməsi. M, 1963, səhifələr 18-20. 8.Borodulina M.K. Orta məktəbdə oxumanın öyrənilməsinin bir sıra məsələləri. –“Məktəbdə xarici dillər”, 1965, No 4, səhifələr 20-21. 9.Bax: Vaysburd M.L. Orta məktəbdə V-VIII siniflərdə ingilis dilində sintetik oxuma, M., 1969, səhifə 11. 10.Kuzmenko O.D. Fərman. İş, səhifə 53. 11.Bax: Novitskaya T.M. Əsas və əlavə oxuma üzərində yeni iş metodikası.-“MQPİİYA elmi işlər toplusu, buraxılış 85, M., 1974, səhifə 148. 12.Bax: Artomyov V.A. Nitq-çox funksiyalı proses-“Sb.MQPİİYA elmi işlər toplusu, buraxılış 85, M., 1972, səhifə 28. 13.Folomkina S.K. Xarici dildə oxuma tədrisinin əsasları.- “Sb.MQPİİYA elmi işlər toplusu, buraxılış 85, M., 1974, səhifə 15. 14.Bax: Krivoruçenko S.M. Dil tədris institutlarında I kursda hazır olmayan nitqə hazırlıq. Na- mizədlik dissrtasiyası üzrə avtoreferat, Leninqrad, 1969. 15.Şerba L.V. Söz formalaşması nədir?-Dilçilik məsələləri, 1962, No 2 səhifə 100. 16.Vayzer Q.M., Folomkina S.K. VI sinif üçün ingilis dili vəsaiti-“Məktəbdə xarici dillər”, 1969, No 3, səhifə 78. 17.Bax: Boduen de Kurtene İ.A. Rus dilinin rus yazısına münasibəti. SPb, 1912, səhifə 23. 18.Termin V.A.Artemyova (bax: Artemov V.A. Psixologiya üzrə mühazirə kursu. Xarkov, 1958. 19.Palmer H. Dillərin şifahi şəkildə öyrənilməsi üsulları, Kembric, 1955, r.18. 20.Eyni şəkildə bax. 21.Bax: Klıçnikova Z.İ. Fərman, iş. 22.Bax: Dikens Doris. Pam, Prudi və Oğlanlar, London, 1965. 23.Bax: “Krallıqda oxucular V”, London, 1900. 24.Bax: Burton Leslie. Burada və orada uşaqlar (Dəyişən şəkilli kitablar, Yaponiyada nəşr edil- mişdir, ABŞ patent). 25.Bax: Yeqorov T.Q. Oxu bacarıqlarının mənimsənilməsi psixologiyası. M,, 1953, səhifə 31-40. 26.Bax: Souzgeyt Vera. Kriketin tarixçəsi-A.Ledibörd “Asan oxuma”, ilk dəfə 1964-cü ildə İn- giltərədə nəşr edilmişdir. 27.Bax: Karol Levis Alisa möcüzələr aləmində və eynəkdən baxış. Nyu York, p224. 28. Bax: Klıçnikova Z.İ. Fərman, iş, səhifə 195. 29.Qanşina K.A. Xarici dillərin tədrisi metodikası. M., 1930, səhifə 31. (tapşırıqlar 9-12) 30.Bax: Belyayev B.V.Xarici dillərin öyrənilməsi psixologiyası üzrə oçerklər. M., 1965, səhifə Filologiya məsələləri, № 17, 2019 62 T.Tурабова Н.Рагимова Физические свойства письменной речи и их роли в чтении Резюме В статье речь идет об эффективном и быстром развитии навыков чтения учеников, изучающих иностранный язык. Еще раз рассмотрены ранние подходы и методы связанные с этими навыками чтения, обнаружены их слабые места. Особенно отмечается, что в сравнении с обычными текстами, предусмотренными для опытного читателя, целесообразно чтобы тексты, предназначенные для учеников, еще недавно начавших чтение, имели другую структуру. Графическое распределение потока речи в текстах, предназначенных для учеников, еще недавно начавших чтение, должно осуществляться согласно синтагмам, предоставленным в объективной форме устной речи. Основную роль в понимании чтения играет синтагматическое распределение текста, формирование правильного произношения каждого синтагма и внесение произносительных ударений. Идеи, сформированные во время чтения, основаны на знании соответствующей системы языка жестов и жизненного опыта читателя. Соответствующая идея не формируется, если нет соответствующих элементов жизненного опыта, поскольку «любая идея» является воплощением чего-то, что существует, происходит и вполне возможно независимо от различий, поскольку это практика на различных этапах обобщения. Однако физическая природа текста, читаемого при определенных обстоятельствах, может оказывать определенное влияние на характер визуального впечатления. Одно или несколько объективных чтений печатных текстов могут быть прочитаны как графические или перефразированные. Длина строки, положение страницы, межстрочный интервал, межбуквенный интервал, а некоторые другие показатели печатного текста показывают изменчивость в книгах. Опыт показывает, что при чтении текстов с более короткими репликами и фразами, которые графически записываются, даже если большая часть текста неправильно понята, последний вариант более уместен. Все это говорит о том, что для тех, кто начинает читать, пробное распространение текста будет очень полезным. Оригинальные типы текстов, опубликованных в Англии и Соединенных Штатах, которые рассматриваются в этом плане, показывают, что некоторые из текстов были приняты во внимание, когда мы говорили о графическом материале, который мы упоминали ранее. Поэтому эти тексты стали очень эффективным инструментом для развития навыков чтения. Картины в тексте - эффективный намек на ожидание. Само изображение охватывает много информации, формирует предмет и создает логический момент продвижения вперед. Без этого невозможно разделить текст на осмысленные комплексы. Следует также отметить, что книги, предназначенные для студентов, которые учатся читать, украшены высокоточными картинами, которые имеют яркость и цвет. Они формируют очень хорошее представление о том, что описывается, тем самым предотвращая формальное понимание слов без должного понимания. Кроме того, рассмотрены учебники, посвященные развитию навыков чтения на английском языке на начальном уровне. Отмечено, что если навыки чтения учеников еще не сформированы, этот формат очень удобен для начального этапа изучения чтению. Ключевые слова: навыки чтения, английский язык, легкость чтения, синтагматическое распределение, буква, строка, слово. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 63 T.Turabova N.Raqimova Physical properties of written speech and their role in reading Summary The article deals with the effective and rapid development of reading skills of students studying a foreign language. The early approaches and methods associated with these reading skills were reviewed once again, their weaknesses were discovered. It is especially noted that, in comparison with ordinary texts designed for an experienced reader, it is advisable that texts intended for students who have recently begun reading, envisage a different structure. The grap- hic distribution of the speech flow in texts intended for students, who have just recently begun reading, should be carried out according to the syntagms provided in an objective form of oral speech. The main role in understanding of reading is played by the syntagmatic distribution of the text, the formation of the correct pronunciation of each syntagm and the introduction of pro- nunciation accents.Ideas formed during reading are based on knowledge of the corresponding sign language system and the reader’s life experience. The corresponding idea is not formed if there are no corresponding elements of life experience, since “any idea” is the embodiment of something that exists, takes place and is quite possible regardless of differences, since this is practice at different stages of generalization.However, the physical nature of a text read under certain circumstances may have a certain effect on the nature of the visual impression. One or more objective readings of printed texts can be read as graphic or paraphrased, line length, page position, line spacing, letter spacing, and some other indicators of the printed text show variabi- lity in books.Experience has shown that when reading texts with shorter remarks and phrases that are graphically recorded, even if most of the text is misunderstood, the latter option is more appropriate. All this suggests that for those who begin to read, trial distribution of the text will be very useful. The original types of texts published in England and the United States, which are considered in this regard, show that some of the texts were taken into account when we tal- ked about the graphic material that we mentioned earlier. Therefore, these texts have become a very effective tool for developing reading skills. The pictures in the text are an effective hint of expectation. The image itself covers a great deal of information, forms the subject and creates a logical moment of advance. Without these, it is impossible to divide the text into meaningful complexes. In addition, it should be noted that the books intended for students who are learning to read are adorned with high-precision pain- tings that are bright and colorful. They form a very good idea of what is being described, thus preventing formal word comprehension without proper understanding. In addition, the textbooks, devoted to the development of reading skills of the English lan- guage at the elementary level, is examined at the article. It is noted that if the reading skills of students are not yet formed, this format is very convenient for the initial stage of learning to re- ad. Keywords: reading skills, English, ease of reading, syntagmatic distribution, letter, line, word. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 24.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Faidə İsayeva tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 64 MUSTAFA GÜNAYDIN Bakı Dövlət Universiteti Zahid Xəlilov mustafagunaydin2003@gmail.com QAQAUZ TÜRKCƏSİ VƏ TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏKİ BİTKİ ADLARI BİLDİRƏN SÖZLƏR Xülasə: Tarix boyu dilin leksik quruluşunun inkişafı həm dildaxili, həm də dilxarici amillərlə şərt- lənir. Bir tərəfdən, dildaxili faktor kimi söz yaradıcılığı imkanlarının səciyyəsi, leksik-semantik qruplar arasındakı sistemli əlaqələr, sintaktik münasibətlər və sözün üslubi məqamları, digər tə- rəfdən isə dilxarici amil kimi mədəni, ictimai-siyasi proseslərin yeniləşməsi nəticəsində dilə kə- nardan yeni söz və terminlərin axını mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla da uzun tarixi inki- şaf nəticəsində Oğuz qrupu türk dillərinin hər birinin fərdi leksikası formalaşmışdır.Oğuz qrupu türk dillərinin areal leksikasına forma və mənaca fərqli və ya formaca eyni, mənaca fərqli müx- təlif sözlər daxildir. Bu sözlər əhalinin həyat tərzi, təsərrüfat formaları, məşğuliyyət sahələri, məişətlə və adət-ənənələrlə bağlı meydana çıxmışdır. Areal leksikanın zənginləşməsinin əsasın- da söz yaradıcılığı prosesi dayanır. Ədəbi dillərdə müxtəlif qrammatik üsulların vasitəsilə yara- nan neologizmlər daim lüğət tərkibinin yenilənməsinə və zənginləşməsinə səbəb olur. Türk dil- lərinin lüğət tərkibinin əsası ad bildirən sözlərdən ibarətdir. Qədim türk leksikası cüzi dəyişik- liklərlə müasir dillərin lüğət tərkibində mühafizə olunur. Bununla yanaşı, inkişaf nəticəsində hər bir dilin öz daxili imkanları hesabına yeni sözlər yaranır və digər türk dillərindən fərqlənir. Oğuz qrupu dillərinin lüğət tərkibində də bir sıra fərqlər özünü göstərir, qədim sözlər müxtəlif şəkildə arxaikləşmiş, yeni yaranan sözlər də forma və mənaca fərqlənmişdir. Bu məqalədə Oğuz qrupu türk dillərindən olan Qaqauz türkcəsi və Türkiyə türkcəsindəki bitki adları bildirən sözlər araşdırılmışdır. Bu araşdırma ilə Qaqauz türkcəsində istifadə edilən bitki adları təyin olunmuş, bu adlar konsepsiya sahələrinə görə təsnif edilmiş və Türkiyə türkcəsiylə qarşılaşdırılmışdır. Beləliklə, bitkilərə verilən adlar kontekstində lüğətdə görülən iki türk ləhcəsi arasındakı ortaq- lıqlar müəyyən edilmişdir. Açar Sözlər: Qaqauz türkcəsi, Türkiyə türkcəsi, areal leksika, bitki adları bildirən sözlər. Giriş: Türk dilləri arasında diferensiasiya prosesləri başa çatdıqdan sonra müstəqil inkişaf yolu- na qədəm qoymuş, dildə fərdi cəhətlər yaranmağa başlamışdır. Uzun yüzilliklər cəmiyyətdə ge- dən sosial-siyasi, mədəni-iqtisadi inkişaf nəticəsində dildə dəyişikliklər baş vermiş; qədim türk sözləri tədricən arxaikləşmiş, neologizmlər vasitəsilə lüğət tərkibi zənginləşmişdir. Bu proses alınma sözlər, dialektizmlər və dilin daxili imkanları hesabına yaranmış mürəkkəb quruluşlu sözlərin vasitəsilə intensivləşmişdir. Tarix boyu dilin leksik quruluşunun inkişafı həm dildaxili, həm də dilxarici amillərlə şərtlənir. Bir tərəfdən, dildaxili faktor kimi söz yaradıcılığı imkanları- nın səciyyəsi, leksik-semantik qruplar arasındakı sistemli əlaqələr, sintaktik münasibətlər və sö- zün üslubi məqamları, digər tərəfdən isə dilxarici amil kimi mədəni, ictimai-siyasi proseslərin yeniləşməsi nəticəsində dilə kənardan yeni söz və terminlərin axını mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla da uzun tarixi inkişaf nəticəsində Oğuz qrupu türk dillərinin hər birinin fərdi lek- sikası formalaşmışdır. Oğuz qrupu türk dilləri yaxın qohum dillər olsa da, onların arasında ortaq sözlərlə yanaşı, hər birinin fərdi leksikası da mövcuddur. Bu leksika dilin lüğət tərkibinin bütün sahələrini: ümumişlək sözləri, məhdud dairədə işlənən sözləri (dialektizmlər), peşə-sənət leksi- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 65 kası, terminlər, ictimai-siyasi leksika, idman leksikası, hərbi leksika, jarqon və arqo leksikasını əhatə edir. Oğuz qrupu dillərinin areal leksikasına forma və mənaca fərqli və ya formaca eyni, mənaca fərqli müxtəlif sözlər daxildir. Bu sözlər əhalinin həyat tərzi, təsərrüfat formaları, məşğuliy- yət sahələri, məişətlə və adət-ənənələrlə bağlı meydana çıxmışdır. Areal leksikanın zənginləşməsi- nin əsasında söz yaradıcılığı prosesi dayanır. Ədəbi dillərdə müxtəlif qrammatik üsulların vasitəsilə yaranan neologizmlər daim lüğət tərkibinin yenilənməsinə və zənginləşməsinə səbəb olur. Türk dil- lərinin lüğət tərkibinin əsası ad bildirən sözlərdən ibarətdir. Qədim türk leksikası cüzi dəyişikliklərlə müasir dillərin lüğət tərkibində mühafizə olunur. Bununla yanaşı, inkişaf nəticəsində hər bir dilin öz daxili imkanları hesabına yeni sözlər yaranır və digər türk dillərindən fərqlənir. Oğuz qrupu türk dil- lərinin lüğət tərkibində də bir sıra fərqlər özünü göstərir, qədim sözlər müxtəlif şəkildə arxaikləş- miş, yeni yaranan sözlər də forma və mənaca fərqlənmişdir. Bu işdə Qaqauz türkcəsinin lüğətində olan bitki adları araşdırılmış, bu bitkilər anlayış sahələ- rinə görə təsnifedilərək Türkiyə türkcəsi ilə ortaq olan istiqamətlərinə toxunulmuşdur.Beləliklə, bitkilərə verilən adlar baxımından bu iki dialekt arasında əhəmiyyətli oxşarlıqlar müəyyən edil- mişdir. Araşdırma: Bu araşdırmada 154 bitki adı çəkilmişdir. Bunlar çiçək, ot, tikan, meyvə, tə- rəvəz, ağac, taxıl, alaq otları, qurudulmuş meyvələr, çayır, bəzək, iqtisadi və digər bitkilər ola- raq müəyyənləşdirilmişdir. Çiçək adları Mənası agudi bir çiçək adı al top bir çiçək adı alvitsa vadinin zanbağı aslan aazı bir çiçək adı aşiş xaşxaş, gəlincik ayı kulaa bir çiçək adı basça çiçee bağ çiçəyi basça gerçii bir çiçək adı busulek bir növ bağ çiçəyi bujor pion,qırmızı çiidem, çiidim çiğdem dafin dəfnə ergivan erguvan, yasəmən flambur cökə,cökə çiçəyi feslen, fesleen bir bitkinin adı girgina dahlia güngörmezka günəbaxan kaar qar çiçəyi kadife çiçee bir çiçək adı karagözka marigold karanfil qərənfil kırmızı hıştır bir bitkinin adı kukiçi qar çiçəyi küpe çiçee fuşya laale lalə lagıtsa, laitsa bir çiçək adı, topçam laylaykuçka papatya maadem çiçee bir çiçək növü maavi bir çiçək adı Filologiya məsələləri, № 17, 2019 66 menevşa bənövşə, bənövşəyi mercen qırmızı xrizantema çiçəyi pam pam pamucan, papadiye papatya romaşka papatya sümbül sümbül zurna bir çiçək adı Ot adları Mənası ayırık ayrık otu briçka otu alaq buzaalık bir dağ otu növü, alp çitran hündür ot çor qara toxum, kimyon çorlan, çurlan bir otun adı deli otu alaq epelek bir ot növü kalabak bir otun adı katranika yovşan kedi otu bir ot növü kelebek otu bir ot növü kılıç otu qılınc otu kupriva gicəlləndirici gicitkən, ısırganotu kopar şüyüd koyun pıtıraa keçəl ot marar şüyüd meelem otu bir ot növü, balzam melek otu bir bitki növü pıtırak keçəl ot sarmaşık sarmaşık bitkisi, ivy sedef sədəf sırgan gicəlləndirici gicitkən sütlen bir bitkinin adı tauşam gölgesi bir bitkinin adı yapışkan bir ot növü, yapışqan ot Çayır bitkiləri Mənası emecek yonca lyutserna kobud yonca önce yonca pipi burnısı bir çayır növü Tikan adları Mənası çoban tarağı tikan çökelek tikan eşek gengeri tikan adı güvem, güven bir tikan adı holer, holera tikanlı bitki Meyvə adları Mənası abrikos ərik almacık kiçik alma artonovka bir alma növü Filologiya məsələləri, № 17, 2019 67 apelsin portağal armut armud ayva heyva badem badam banan banan çilek çiyələk darcan üzüm emiş üzüm,kişmiş erik alça fistaşki fıstıq ağacı və meyvəsi karpuz qarpız kaun qovun keçi boynuzu keçi buynuzu, bir növ meyvə mercen, mercenka bir qırmızı alma növü nar nar, meyvə portokal portağal smorodina qırmızı qarağat taban əncir taraz bir üzüm növü zerdeli, zerzeli ərik Ağac adları Mənası ceviz qoz ağacı çam şam ağacı dişpıdak kül ağacı dut tut, tut ağacı fındık, funduk, pındık fındıq, fındıq ağacı fıstık fıstıq, fıstıq ağacı fidan fidan fistaşki fıstıq ağacı hurma xurma kayın qayın ağacı küknar fir ağacı maslini zeytun ağacı miimer bir bitki növü, qarağat mirta mirt ağacı taban əncir zeftun, zehtin, zetin, zeytin zeytun ağacı Taxıl adları Mənası alaf ot və ot heyvan yemi kimi arnaud bir buğda növü arpa, harpa arpa azimka qış buğda başak başaq booday, buuday buğda borçak burçak, bir mərcimək növü kara borçak qara burçak graa, grah noxud jito, jitu buğda Filologiya məsələləri, № 17, 2019 68 mercimek mərcimək nohut, nufut noxud rakitsa heyvan yemi olaraq istifadə edilən bir bit- ki popşay qarğıdalı Tərəvəz adları Mənası alabaş şalgam, yabanı kələm ardey bibər çuşka bibər çukundur şəkər çuğunduru fasulya paxla kabak balqabaq maydanoz, petlövka cəfəri mazare, yaban grahı noxud patlacan pomidor mor patlıcan badımcan prasa pırasa sarımsak sarımsaq suan soğan gaarga suanı qarğa soğan Bəzək bitkiləri Mənası papura hörmə və s. toxuculuqda istifadə olunan bitkinin adı susak balqabaq şindila alaq Alaq otları Mənası bimbaşı bir bitkinin adı çoban iinesi bir bitkinin adı hran, hren bir bitkinin adı yabani mak vəhşi haşhaş Qurudulmuş meyvələr Mənası badem badam çederdek nüvə emiş yeyilmiş, çiyələk, üzüm toxumsuz kişmiş fındık, funduk, pındık qoz-fındıq, fıstıq fıstık fıstıq semiçka günəbaxan İqtisadi bitkilər Mənası aşiş xaşxaş mak xaşxaş tabak tütün tatula bir bitkinin adı, datura, tiryək Digər bitkilər Mənası gece saafi bir bitkinin adı jenşen bir bitkinin adı kıtina/ketina bir bitkinin adı paun bir bitkinin adı Filologiya məsələləri, № 17, 2019 69 Yuxarıda göstərilən 154 bitki adından Türkiyə türkcəsi ilə ortaq olanlar“alabaş, alma- cık, altıncık, armut, ayva, arpa, aslanaazı (aslanağzı), ayıkulaa (ayıkulağı), badem, başak, bor- çak (burçak), çidem (çiğdem), çilek, çobantarağı, çukundur, deli ot, dişbudak, dut, emecek, er- givan, eşekkengeri, erik, feslen, fındık,fidan, gürgen, incir, kalabak, kılıçotu, küpeçiçee (küpeçi- çeği), küknar, patlacan, sırgan, sarmaşık, yapışkan, zeytin”sözləridir. Nəticə: Bu məqalədə Oğuz qrupu dillərindən olan Qaqauz türkcəsi və Türkiyə türkcəsindəki bitki adları bildirən sözlərdən 154 ədədi araşdırılmışdır. Qaqauz türkcəsinin lüğətində keçən bitki ad- ları axtarılmış, bu bitkilər anlayış sahələrinə görə təsnif Türkiyə türkcəsi ortaq olan istiqamətlə- rinə toxunulmuşdur. Beləliklə, bitkilərə verilən adlar baxımından bu iki dialekt arasında əhə- miyyətli oxşarlıqlar müəyyən edilmişdir.Bu araşdırma ilə Qaqauz türkcəsi və Türkiyə türkcəsin- dəki zəngin leksika ortaya qoymağa çalışılmışdır. İstifadə Olunmuş Ədəbiyyat: 1.AXUNDOV Ağamusa. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, Şərq-Qərb, Bakı, 2006. 2.ALTUNTAŞ Ayşe. Gagavuz Türklerinde Bitki Adları ve Türkiye Türkçesiyle Karşılaştırılma- sı, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, Sayı:8, Kayseri, 2018. 3.APOSTOLAVA Anna. Gagavuz Dilinin Botanik Terimlerinin Kimi Yapı ve Anlam Özellik- leri, Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, s.19-24, Ankara, 2007. 4.ALTAYLI Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2018. 5.BAYTOP Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015. 6.DOĞRU Abdülmecit - KAYNAK İsmail. Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Ya- yınları, Ankara, 1991. 7.ERCİLASUN Ahmet Bican. Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012. 8.KOMİSYON. Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1975. 9.KOMİSYON. Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988. 10.KOMİSYON. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1983. 11.ÖZKAN Nevzat. Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2019. M.Gunaydin Words of plant names in gagauz turkish and turkey turkish Summary: Throughout history, the development of lexical structure of the language is conditioned by both linguistic and linguistic factors.On the one hand, the characterization of vocabulary as a linguistic factor, systematic interactions between lexical-semantic groups, syntactic relations- hips, and word styles, and on the other, the transfer of new words and terms beyond language as a result of cultural, social and political processes.Thus, as a result of a long historical develop- ment, the Oghuz group formed its own vocabulary for each of the Turkish languages. The Og- huz group of Turkish languages includes different words that are different in form and meaning or similar in meaning.These words have arisen in relation to the lifestyle of the population, forms of economy, occupations, household and traditions.Based on the enrichment of the area lexicology, the process of word formation begins.The neologisms that have arisen through the use of various grammatical methods in literary languages are constantly updating and enriching the vocabulary. The basis of the composition of the dictionary of the Turkish languages is the pronoun.Ancient Turkish lexicon is preserved in the dictionary of modern languages with slight Filologiya məsələləri, № 17, 2019 70 modifications.At the same time, as a result of development each language creates new words at the expense of its internal capabilities and differs from other Turkish languages. The Oghuz group also shows some differences in the composition of the Turkish languages, the ancient words differed in various ways, and the newly formed words differed in form and meaning. In this study, the plant names were determined that used in The Gagauz Turkish, these names were classified according to conceptial fields and they were compared with Turkey Turkish. So asso- ciations were determined that are seen in vocabulary as part of names that gives to plants betwe- en two Turkish dialects. Key Words: Gagauz Turkish, Turkey Turkish, area lexicology, words of plant names. М.Гунайдын Слова, обозначающие названия растений в гагаузском и турецком языках Резюме: На протяжении всей истории развитие лексической структуры языка обусловлено как внешнеязыковыми, так и внутриязыковыми факторами. С одной стороны, характеристика возможностей словообразования, системные отношения между лексико- семантическими группами, синтаксические отношения и стилистические особенности слов как внутриязыковые факторы, с другой стороны, приток новых слов и терминов из языка в результате обновления культурных, социальных и политических процессов как внешнеязыковые факторы приобретают особую актуальность. Таким образом, в результате длительного исторического развития каждый огузский тюркский язык имеет свой словарный запас. Устная группа тюркских языков включает в себя разные слова, которые различны по форме и значению или сходны по значению. Эти слова возникли в связи с образом жизни населения, формой экономики, занятиями, бытом и традициями. На основе обогащения словарного запаса начинается процесс словообразования. Неологизмы, возникшие благодаря использованию различных грамматических методов в литературных языках, постоянно обновляют и обогащают словарный запас. Основой композиции словаря тюркских языков является местоимение. Древнетюркская лексика сохранилась в словаре современных языков с небольшими изменениями. В то же время в результате развития каждый язык создает новые слова за счет своих внутренних возможностей и отличается от других тюркских языков. Есть также некоторые различия в лексике языков огузской группы, древние слова по-разному могут быть архаичными, а новообразованные слова также различаются по форме и значению. В этой статье исследуются слова огузской группы тюркских языков, выражающие имена гагаузских тюрков и турецких тюрков. В этом исследовании были идентифицированы названия растений, используемых в гагаузском тюркском языке, которые были классифицированы в соответствии с концептуальными областями и с турецким языком. Таким образом, в контексте названий растений были выявлены связи между двумя тюркскими диалектами, найденными в словаре. Ключевые слова: гагаузский язык, турецкий язык, ареальная лексика, слова, выражающие названия растений. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 09.08.2019 filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Məhərrəm Məmmədov tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 71 NƏZAKƏT HƏSƏNOVA ADU Təbriz küçəsi nazakatxasanova.@gmai.com MƏTNİ ANLAMADA SÖZLƏRİN ROLU Xülasə Məlumdur ki, hər bir söz çoxmənalı səciyyə daşıyır, yəni mənalar çoxluğuna malikdir. Buna görə də, onun predmetə aidliyini müəyyən etmək və sözün mənasını ayırd etmək üçün hər dəfə onun mənası mümkün mənalar sırasından seçilməlidir. Bu da hər şeydən əvvəl müvafiq sö- zün daxil edildiyi kontekstlə müəyyən edilir. Aydındır ki, hər bir deyilişin başa düşülməsi üçün sözün bir çox mənaları içərisindən zə- ruri olan adekvat mənanı seçmə aktı zəruridir. Bu, həmçinin, sözün müvafiq kontekstə daxil edilməsi yolu ilə təmin edilir. Lakin, sözün başa düşülməsi prosesi mümkün alternativdən zəruri olan mənanın seçilməsi ilə müəyyənləşdirilmir. Mətni qavramaq üçün sözün stabil predmet aidliyini və onların stabil mənasını bilmək ki- fayət deyildir: hər dəfə sözün müvafiq mənası seçilməlidir və nəhayət, yaranmış olan alternativ- dən lazım olan məna seçilməlidir. Sözlərin həmişə dəyişməz və eyni mənaya malik olduğunu düşünmək çox böyük səhv olardı. Sözün adekvat mənasının bu cür semantik seçimi mürəkkəb koqnitiv bir prosesdir və bu onun öyrənilməsi qəbul edilən xəbərin anlaşılması və dekodlanmasını müəyyən edən əsas me- xanizmlərin açılmasına kömək edə bilər. Sözlərin mənalarının başa düşülməsindəki çətinliklər müəyyən patoloji vəziyyətlərdə ya- ranırlar ki, bu zaman sözün mənası ya adi mənaya qədər daralır, özgələşir, diffuzlaşır, ya da öz səslənməsinə görə yaxın sözlərin mənaları ilə qarışır və nəhayət, səhv kontekstlərə qoşulurlar. Beləliklə, sözün mənasının çoxmənalılığı faktını nəzərə alınmaması və alternativlər çoxlu- ğundan lazım olan mənanın seçilməsi zamanı kontekstin həlledici rolu mətnin anlaşılması pro- sesini əhmiyyətli dərəcədə çətinləşdirə bilər. Açar sözlər: adekvat məna, kontekst nitqinin mənimsənilməsi, alternativin seçilməsi, koqnitiv proseslər, mətnin dekodlaşması Anlama aktını xarakterizə edən əsas proses bütün xəbərin mənasını şifrini açmaq üçün edilən cəhdlərdən ibarətdir. Bu məna xəbərin ümumi əlaqəliliyini (external coherence, Uortçə görə) və ya onun daxili mənasını yaradır və xəbərə dərinlik və ya “altmətn” (internat coherence) verir. Bu cəhdlər həmişə qavranılan mətnin kontekstinin axtarılmasına doğru yönəlmişdir. Bu konlekst bəzən “sinsemantik” (nitqdaxili), bəzən isə nitqdənxaric, situasiya xarakterli ola bilər və bu cür kontekstin olmadığı halda nə tam mətn anlaşıla bilər, nə də onun tərkibinə daxil olan elementləri düzgün qiymətləndirmək olar. Buna görə də, mətnin “kontekstdən” azad olan (con- text free) heç bir elementinin mövcud olmadığını hesab edən müəlliflər ilk plana mətnin tərkibi- nə daxil olan söz və frazaların konkret mənalarını müəyyən edən müvafiq fərziyyələrin və ya il- kin mülahizələrin axtarışı və formalaşdırılması prosesini birinci plana çəkirlər [1, s.90]. Dinləyənin bu “presuppozisiya” ilə əlaqədar olan “strategiyasını” hesaba almaq və ona əsaslan- maq zərurəti, bir sıra müəlliflərin [4, 5, 6] rəyinə görə daxil olan xəbərin şifrinin açılması mexanizmi- nin öyrənilməsi üçün əsas ilkin başlanğıc nöqtədir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 72 Mətnin anlaşılması üçün tamamilə zəruri olan ikinci şərt hər bir mətnin komponentinin əsasında duran və məlum emosional və ya məntiqi münasibət sistemlərini əks etdirən əsas, bazis semantik və ya alt sintaktik strukturlar barədə məlumatlardır. Bizim yuxarıda göstərdiyimiz ki- mi, bu şərt o hallarda xüsusilə aydın olaraq özünü biruzə verir ki, alt sintaktik strukturlar xarici, üst strukturlardan fərqlənmiş olsun; bu halda həmin strukturların anlaşılmasının vacib şərti, on- ların daha sadə və bilavasitə anlaşılma üçün daha asan konstruksiyalara transformasiyasıdır. Bu problemi nəzərdən keçirərkən, bir çox müəlliflər [2, 3] qeyd edirlər ki, mətnin hər bir tərkib hissəsinin tam anlaşılması yalnız qrammatik strukturlardan onların əsasında dayanan ba- zis-semantik və ya alt strukturlara keçid vasitəsilə təmin edilə bilər. “Dilin üst qatı” ilə yanaşı “alt qatlarının” da mövcud olması barədə təsəvvürlərə əsaslanan psixoloq və dilçilər mətnin anlaşılması probleminin həllində əhəmiyyətli rol oynamışlar. Onlar bu problemin həlli istiqamətində xeyli iş görmüş və təklif edilən mətnin xarici strukturundan mətndə olan “altmətnə” və ya mənaya keçid prosesinin həlledici rolunu göstərmişlər. Mətnin bilavasitə mənasını başa düşmək kifayət deyildir. Bu mənanın arxasında duran da- xili mənanı ayırd etmək lazımdır. Başqa sözlə desək, “mətndən” “altmətnə” mürəkkəb keçid prosesi zəruridir. Yəni, mətnin mərkəzi daxili mənasının nədən ibarət olduğunu ayırd etmək la- zımdır. Yalnız bundan sonra mətndə təsvir edilən şəxslərin əməlləri arxasında duran motivlər aşkar olmuş edilə bilərlər. Beləliklə, mətnin daxili mənası onun xarici mənasından fərqlənə bilər və deyilişin mənası və ya “altmətnin” tam anlaşılması məsələsi məhz bundan ibarətdir ki, mətnin yalnız xarici məna- sının açılışından sonra üst mətndən abstraksiya yolu ilə dərinlikdə olan alt mətnə və beləliklə mət- nin mənasına keçid həyata keçirilsin, daha sonra isə bu xəbərin əsasında duran motivə keçid baş versin. Mətnin xarici mənasından onun dərinlikdə olan mənasına keçidin vacibliyi barədə müddəa ədəbiyyatçılara, aktyorlara, rejissyorlara yaxşı məlumdur və şübhəsiz ki, bu prosesin analizi koqnitiv dilçilikdə xüsusi yer tutmalıdır. Mətnin xarici mənasının anlaşılmasından “altmətnin” anlaşılmasına keçidin təhlili, koqnitiv proseslərin ən vacib (lakin ən az işlənmiş) bölmələrindən biridir. İndi isə qəbul edilən mətnin anlaşılınası üçün zəruri olan proseslərin hansı şərtlər daxilin- də baş verdiyini ardıcıl olaraq nəzərdən keçirməyə çalışaq. Məlumdur ki, dinləyici və ya oxucu tərəfindən qəbul edilən hər bir mətn ayrı-ayrı sözlərin anlaşılmasından başlayır, daha sonra ayrı-ayrı frazaların anlaşılmasına, bundan sonra tam mət- nin anlaşılmasına keçilir və beləliklə onun ümumi mənası yaranır. Lakin, bu ardıcıllığı, koqnitiv olaraq baş verən ardıcıllıq kimi başa düşmək lazımdır və artıq deyildiyi kimi, bu heç də o de- mək deyildir ki, mətnin faktiki olaraq başa düşülməsi məhz bu yolla gedir və sözdən frazaya və frazadan mətnə doğru ardıcıl keçiddən ibarətdir. Mənanın dekodlanması prosesi və daha sonra mətnin mənasının anlaşılması həmişə müəy- yən kontekstdə, tam məna parçalarının qavramlması ilə eyni zamanda baş verir. Bəzən ayrıca bir sözün başa düşülməsi tam məna parçalarının qavranılmasından sonra baş verir və süzün mövcud olduğu kontekst onun mənasını aşkar edir. Bu fakt onu göstərir ki, “söz-fraza-mətn-alt- mətn” məntiqi ardıcıllığı real, zamana görə ardıcıl baş verən psixoloji proseslər kimi anlaşılma- malıdır. Əvvəlcə mətnin anlaşılması prosesinin tərkib elementlərinin təhlilinə keçək və bir əsas olaraq onun tərkib hissələrinin indicə xatırlatdığımız məntiqi ardıcıllığını götürək. Bu prosesdə ilkin mərhələ sözlərin anlaşılması mərhələsidir. Mətnin təşkil olunduğu ayrı-ayrı sözlərin məna- sının başa düşülməsi, mətnin dekodlanmasının ilkin və göründüyü kimi ən sadə elementidir. Məlumdur ki, hər bir söz çoxmənalı səciyyə daşıyır, yəni mənalar çoxluğuna malikdir. Buna görə də, onun predmetə aidliyini müəyyən etmək və sözün mənasını ayırd etmək üçün hər dəfə onun mənasını mümkün mənalar sırasından seçilməlidir. Bu da hər şeydən əvvəl müvafiq sözün da- xil edildiyi kontekstlə müəyyən edilir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 73 Sözlərin omonimliyi faktı açıq omonimlik halları ilə məhdudlanmır. Bu cür sözlərin mə- nası kontekstdə tam müəyyənləşir. Lakin, qapalı çoxmənalılıq da mövcuddur: bu faktı aşağıdakı nümunələrin təhlili zamanı asan görmək olar. Belə ki, “dəstək” sözü bir çox mənalara malikdir: qapı dəstəyi, kürsü dəstəyi və s. sifətlərdə də buna bənzər hal qeyd edilə bilər. Məsələn, “sərin” sözü havaya və ya emosio- nal münasibətə aid edilə bilər; “iti” sözü iynəyə, müzakirələrə və s. aid edilə bilər. Bu cür çoxmənalılıq feillərdə də mövcuddur. Belə ki, “qaldırmaq” feili “əşyanı yerdən qaldırmaq”, “əlləri yuxarı qaldırmaq”, “sual qaldırmaq” və s. göstərə bilər; “bölüşdürmə” həm hissələrin bir-birindən ayrılmasını (“iki yerə bölüşdürmə”), həm də birliyi, razılığı göstərə bilər (“Mən bu adamın fikirlərini bölüşdürürəm”). Nəhayət, bu cür çoxmənalılığı köməkçi sözlərdə də görmək olar. Tamamilə aşkardır ki, hər bir deyilişin başa düşülməsi üçün sözün bir çox mənaları için- dən zəruri olan adekvat mənanı seçmə aktı zəruridir. Bu, həmçinin, sözün müvafiq kontekstə daxil edilməsi yolu ilə təmin edilir. Lakin, sözün başa düşülməsi prosesi mümkün alternativdən zəruri olan mənanın seçilməsi ilə müəyyənləşdirilmir. Söz, həmçinin, ümumi kontekstdən asılı olaraq müxtəlif mənalara malik ola bilər. Məsələn, “ləkə” sözü müxtəlif kontekstlərdə tamamilə müxtəlif mənalara malikdir: “Günəşdə olan ləkə”, “köynəkdə olan yağ ləkəsi”, “ləyaqətdə ləkə” və s.; həmçinin “qocalıq” sözü müxtəlif kontekstlərdə müxtəlif məna¬lar verir: “şərəfli qocalıq”, “xəstəlik içində keçən qocalıq”, “qocalıqdan əyilmə” və s. Deməli, burada da, mətni qavramaq üçün sözün stabil predmet aidliyini və onların stabil mənasını bilmək kifayət deyildir: hər dəfə sözün müvafiq mənası seçilməlidir və nəhayət, ya- ranmış olan alternativdən lazım olan məna seçilməlidir. Bu da hər şeydən əvvəl, həm praktiki (situasiya xarakterli), həm də nitq konteksti ilə müəyyən edilir. Deyilişin tərkib hissələri kimi sözlərin anlaşılması prosesinin tam psixoloji təhlili üçün bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, sö- zün mənalarının müxtəlif semantik səviyyələri mövcuddur və mətni qavrayan şəxs hər dəfə sö- zün mənasının adekvat səviyyəsini seçməlidir. Bu adekvat səviyyə özü hərəkətli ola bilər. Sö- zün mənasının lazım olan səviyyəsinin seçilməsi, sözün mövcud olduğu kontekstlə tam müəy- yən olunur. Məsələn, qidanın hazırlanması kontekstində “kömür” sözü ocaq qalanması vasitəsi mənasını verir; kimya elmi kontekstində isə “kömür” müəyyən quruluşa malik mürəkkəb kim- yəvi maddədir, “Şəbəkə” sözü elmi kontekstdə “rabitə şəbəkəsi” (“neyron şəbəkəsi”, “münasi- bətlər şəbəkəsi”) və s, mənasını verir. Digər kontekstlərdə bu söz başqa mənalara malik olur (“Elekirik şəbəkəsi”, tikinti və memarlıqda şəbəkə və s.) Sözlərin və ya heç olmasa bir sözün mənasının qeyri-adekvat qavranılması bütün mətnin düzgün başa düşülməməsinə gətirib çıxaracaqdır. Adekvat başa düşülmə sözün mənasının mü- vafiq səviyyədə seçilməsini nəzərdə tutur. Məlumdur ki, bəzi növdən olan psixi xəstəliklər zamanı sözün şəraitə müvafiq olan mənasının seçilməsi bacarığının pozulması məhz xəstəliyin əsas əlaməti olur və subyektə çatan informasiyanın adekvat başa düşülməsi üçün maneəyə çevrilir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, sözlərin həmişə dəyişməz və eyni mənaya ma- lik olduğunu düşünmək çox böyük səhv olardı. Sözün mənası çoxqiymətlidir və onun anlaşıl- ması üçün həmin sözün predmetə aidliyi, konkret mənası bir çox alternativlər arasından seçil- məlidir. Bu seçim həm sözün verilmiş olduğu kontekst, həm də xəbərin verildiyi şərait nəzərə alınmaqla yerinə yetirilə bilər. Sözün adekvat mənasının bu cür semantik seçimi mürəkkəb koq- nitiv bir prosesdir və bu onun öyrənilməsi qəbul edilən xəbərin anlaşılması və dekodlanmasını müəyyən edən əsas mexanizmlərin açılmasına kömək edə bilər. Sözün mənasının açılması şərt- lərini nəzərdən keçirək. Sözün müvafiq mənasının mümkün alternativlər arasından seçilməsi prosesi bir sıra şərtlərlə müəyyənləşir. Bu şərtlərin üzərində daha ətraflı dayanmaq lazımdır. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 74 Sözün mənasının adekvat seçilməsinə təsir edən birinci şərt həmin sözün dildə işlənilməsi tezliyidir. Bu isə öz növbəsində həmin sözün kontekstə qoşulması dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Belə ki, əgər “qaldırmaq” sözü hər şeydən əvvəl cismi döşəmədən qaldırmaq və nadir hallarda “hər hansı məsələni qaldırmaq” mənasını verirsə, sözün birinci mənası ikinciyə nisbətən daha ehtimallıdır və əksinə, sözün ikinci mənasının qavranılması üçün adi, ən çox istifadə edilən mə- nadan ilkin abstraksıya zəruri olur. Sözlərin müxtəlif mənalarının istifadə edilməsinin məhz bu qeyri-bərabər tezliyi müxtəlif peşə təcrübəsinə malik olan insanların sözlərinin başa düşülməsi zamanı yaranan çətinlikləri müəyyən edir. Sözlərin adi mənası xarici dili öyrənən şəxs üçün o zaman çətinlik yarada bilər ki, sanki tanış olan, insanın praktik təcrübəsinə müvafiq olan və tez-tez rast gəlinən sözlər həmin şəxs tə- rəfindən qeyri-düzgün qavranılmış olsun. Belə bir hadisəni nümunə kimi göstərmək olar ki, Amerikada yaşamağa başlamış olan bir şəxs uzun müddət ərzində “Melted coffee” söz birləşməsini “üyüdülmüş kofe” kimi başa düş- müşdür və yalnız sonradan bilmişdir ki, “Molted” sözünün “üyüdülmüş” mənası ilə heç bir əla- qəsi yoxdur və kofeni istehsal edib buraxan firmanı göstərir. Müxtəlif sözlərin gündəlik ünsiyyət prosesinə daxil edilməsi və sözün müəyyən mənaları- nın müxtəlif tezliklərdə müşahidəsi insan üçün məlum olmayan yeni sözlərin anlaşılması zama- nı özünəməxsus çətinliklər yaradır; bu hallarda insan sözü “semantikləşdirir”, başqa sözlə de- sək, tanış sözlərin mənasına müvafiq olaraq, onların mənasını müəyyən etməyə çalışır. Belə ki, məsələn, Raxilina qeyd edir ki, sol yarımkürəsinin nitq zonalarında pozuntuları olan xəstə “mokriça” sözünün (az tezliklə işlənən, ona az məlum olan söz) mənasını təyin edərkən qərara gəlmişdir ki, bu söz “rasputiça” sözü ilə bənzərlik təşkil etməklə “nəm hava” deməkdir [7, s.141]. Sağlam insanda da az məlum olan sözlərin səhv semantikləşdirilməsi mümkündür. Az tanış olan sözlərin mənalarının daha tez-tez işlənən və adi sözlərlə müqayisədə səhv müəyyən edilməsi, daxilində xüsusi terminlər və ya kifayət qədər tanış olmayan sözlər olan mürəkkəb mətnin qavranılmasmın mühüm xüsusiyyətidir. Sözün lazım olan mənasının seçilməsini müəy- yən edən ikinci və demək olar ki, əsas şərt nitq kontekstidir. Bu faktor çoxmənalı sözlərin anlaşılması zamanı xüsusilə aşkar şəkildə özünü biruzə ve- rir. Belə ki, orkestrə aid olan kontekstdə “boru”, şübhəsiz ki, musiqi alətinə aiddir, lakin evin təsvirinə aid olan kontekstdə həmin söz labüd olaraq soba borusunu ifadə edən söz kimi qavra- nılır. Qapalı çoxmənalılığın anlaşılması zamanı da bu cür hadisə baş verir. “Dəstək” sözünün necə başa düşülməsi (kreslonun dəstəyi, qapı dəstəyi və s.) bu sözün tətbiq edildiyi kontekstdən asılıdır. Bütün hallarda sözün mənasının başa düşülməsi heç də bilavasitə baş verən akt deyildir və sözün mənasının bir çox alternativlər içərisindən seçilməsi həm bu sözün dildə tətbiq edildiyi tezlikdən, həm də nitq kontekstindən asılıdır. Sözlərin mənasının lal-karlar tərəfindən anlaşılması xüsusi hal təşkil edir. Bu hallarda söz- lərin mənaları, adətən sağlam uşağın sözlərin mənalarının dəyişkənliyini başa düşdüyü canlı nitq təması prosesində formalaşmır; lal-kar uşaq ayrı-ayrı sözlərin mənasını başqa yolla öyrənir, Əgər “qaldırmaq” sözü ona “əyilib yerdən har hansı cismi qaldırmaq” mənasında verilmişdirsə, həmin sözün “əli qaldırmaq” kontekstində başa düşülməsi onun üçün çox çətin olur və ona izah edilməlidir ki, söz başqa bir mənada da işlədilə bilər. Xarici dilin öyrənilməsinə kontekst nitqinin mənimsənilməsindən deyil, ayrı-ayrı sözlərin lüğət mənasının öyrənilməsindən başlanıldığı hallarda da buna oxşar vəziyyət yaramr. Dilin öy- rənilməsinin bu yolu labüd olaraq bir sıra çətinliklərə gətirib çıxarır. Bunlar dilin öyrənilməsi metodu dəyişdirildiyi, nitq kontekstinin əsas götürüldüyü və yalnız ikinci növbədə izolə edilmiş sözlərin lüğət mənalarına müraciət edildiyi halda xeyli dərəcədə aradan qalxır. Xarici dilin mə- nimsənilməsi psixologiyası psixologiya elminin xüsusi, yaxşı işlənib-hazırlanmış bölməsidir və biz bu məsələ üzərində geniş dayanmayacağıq. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 75 Beləliklə, qeyd olunduğu kimi sözün mənasının anlaşılması prosesi həmişə bir çox müm- kün mənalardan birisinin seçilməsidir. Bu proses, sözün ümumi kontekstə olan münasibətinin təhlili, sözün səslənməsi və ya sözün digər mənasının işlənmə tezliyi və s. ilə əlaqədar onun səhv başa düşülməsinin aradan qaldırılması yolu ilə həyata keçirilir. Sözlərin mənalarının başa düşülməsindəki çətinliklər müəyyən patoloji vəziyyətlərdə ya- ranırlar ki, bu zaman sözün mənası ya adi mənaya qədər daralır, özgələşir, diffuzlaşır, ya da öz səslənməsinə görə yaxın sözlərin mənaları ilə qarışır və nəhayət səhv kontekstlərə qoşulurlar. Beləliklə, sözün mənasının çoxmənalılığı faktınıı nəzərə alınmaması və alternativlər çoxluğun- dan lazım olan mənanın seçilməsi zamanı kontekstin həlledici rolu mətnin anlaşılması prosesini əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirə bilər. Ədəbiyyat 1. Perfetti C.A., Lesgold A.M. Discourse comprehension and sources of individual differences // In M.A. Just & P.A.Carpenter (Eds.), Cogntive processes in comprehension. Hillsdale, NJ:Lawrence Erlbaum Associates, 1977, pp.90-136 2. Foss D.J. A discourse on semantic priming //Cognitive Psychology, 1982, pp.590-607. 3. Gibson E.J, Levin H. The psychology of reading.Cambridge, MA:The MIT Press, 1975, 461 p. 4. Halliday M.A.K., Hasan R. Linguistic Function and Literary Style: An enquiry into the language of William Golding's “The Inheritors”. “Literary Style: a Symposium” // Ed. by Seymour Chatman, London-New York: Oxford University Press, 1971, pp. 330-368. 5. Holmes J.A. Basic assumptions underlying the sub-strata factor theory // Reading Research Quarterly, 1975, pp.5-28. 6. Just M.A., Carpenter P.A. A theory of reading:From eye fixations to com- prehension // Psychological Review, 1980, pp.329-354. 7. Рахилина Е.В. Лексическое значение и структура // Науч.-тех,информ. Сер.2, 1992, №4, 16-27 с. N Hasanova The Role of Words in Understanding the Text Summary It is known that every word has polysemantic meaning. That is why for determing its be- longing to the object and identifying the meaning of the word every time its meaning must be chosen through the line of meanings and this is determined with the available word included in context. It is clear that for understanding every pronounced word the appropriate meaning must be chosen through many meanings. This is also understood by including the word into appropriate construction. But the proses of understanding the meaning of the word is not determined by the possible alternation. For comprehending the text it is not enough to know the meaning of the word belonging to the object and finally, the usuful meaning must be chosen from the formed alternatives. It would be a great mistake to think that the words always have unchangable and the same meaning. Such semantical chosing of the appropriate meaning of the words are complicated Filologiya məsələləri, № 17, 2019 76 cognitive procces. The procces of understanding the predicate and its being decoded help to re- veal the main tools. The difficultes of understanding the meaning of the words appear in certain pathlological situations. This time the meaning of the word become narrow, strange, diffusive and because of its pronuncation the meaning of the words are confused with the simular meaning of the words and they join the wrong contexts. So, because of the polysemantic meaning of the words and many alternatives certain diffi- culties appear in understanding the text. Key words: appropriate meaning, the comprenending of the contextual meaning, alterna- tive choosings, cognitive procces, the decoding of the text, Н Гасанова Роль слов в понимании текста Резюме Известно, что каждое слово имеет полисемантическое значение. Для определения принадлежности слова предмету и дифференциации значения слова необходимо выбрать нужное значение из ряда возможных значений. Процесс выбора необходимого адекватного значения слова из ряда многих значений является важным для понимания каждого высказывания. Однако процесс понимания слова заключается не только в выборе необходимого значения из возможных альтернатив. Для понимания текста недостаточно знать стабильное значение слова и его принадлежность предмету, важно каждый раз выбирать соответствующее значение слова и, наконец, необходимое значение из возможных альтернатив. Было бы ошибочным предположить, что слова обладают одним значением и являются неизменяемыми. Такой семантический выбор адекватного значения слова является сложным когнитивным процессом и помогает раскрыть основной механизм, определяющий понимание и декодирование сказуемого. Проблемы понимания значения слов появляются в определенных патологических ситуациях, в которых значение слова становится более узким, непонятным или вследствие произношения их значения смешиваются со значениями синонимичных слов и поэтому используются в неверном контексте. Таким образом, процесс понимания текста значительно усложняется, если не принимать во внимание роль контекста, выбор необходимого значения из ряда альтернатив и тот факт, что слова имеют полисемантическое значение. Ключевые слова: адекватное значение, соответствующее значение, альтернативный выбор, когнитивный процесс, декодирование текста Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 30.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kəmalə Cəfərova Məhərrəm Məmmədov tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 77 ŞAMİL ALMƏMMƏDOV BDU Zahid Xəlil küç samil.@mail.ru TÜRK VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNİN SİNTAKTİK QURULUŞU (Tabeli mürəkkəb cümlələr) Xülasə Məqalə Türk və Azərbaycan ədəbi dillərində tabeli mürəkkəb cümlələrin inkişaf səviy- yəsinə həsr olunmuşdur. Müasir Azərbaycan dilində zəngin tabeli mürəkkəb cümlələrin mövcudluğu və geniş şə- kildə inkişafı, bizcə, bağlayıcı və bağlayıcı sözlərin zənginliyi ilə bağlıdır. Bunun əksinə Türk dilində isə zəngin feil formaları inkişaf etmiş və işləklik qazanmışdır. Bu da bu dildə tabeli mü- rəkkəb cümlə yerinə tərkibli cümlələrin inkişafına və intensiv işləklik qazanmasına səbəb ol- muşdur. Yarım əsrlik pedaqoji təcrübə nəticəsində belə bir fikir hasil olmuşdur ki, Müasir Türk dilində müxtəlif tabeli mürəkkəb cümlələrin işlədilməməsi (və ya olduqca az işlədilməsi) təfək- kür məsələsi ilə bağlı deyildir. Türk dilindəki mürəkkəb cümlələrin özünəməxsusluğu vardır. Birincisi çox hallarda baş cümlə sonda gəlir, budaq cümlə isə ondan əvvəl işlədilir. Bu cümləyə diqqət edək: “Köylüler bu sene borçlarını ödeyemiyecekler biliyorum”. İkincisi, baş cümlə ilə budaq cümlə arasında vergül işarəsi qoyulmamışdır. Deməli fasilə edilmir, tələffüz fərqlidir. Belə cümlələrdə xüsusi intonasiya mövcuddur. Bizcə bu elə bir into- nasiyadır ki, buna mürəkkəb cümlə intonasiyası demək çətindir. Beləliklə bu kimi cümlələrin tabeli mürəkkəb cümlə olmaları şübhə yaradır. Türk dilində “Sokakta birini şarkı söylüyor gör- düm” cümləsi quruluşuna görə yuxarıdakı kimidir. Lakin bizcə bu mürəkkəb cümlə sayıla bil- məz. Belə cümlələri müəyyən etməyin çətinliyi orasındadır ki, “yor” həm feili sifət düzəldən, həm də zaman şəkilçisi kimi çıxış edə bilir. Azərbaycan dilində indiki zaman kimi bilinən - ır 4- feili sifət düzəldə bilmir . . Lakin Türk dilindəki indiki zaman şəkilçisi belə xüsusiyyətə malikdir. Cümlə ona görə şübhəli görünür ki, oradan “yor” şəkilçisini başqa bir feili sifət düzəldən şəkilçi ilə əvəz etmək mümkündür: “So- kakta birini şarkı söylüyen gördüm”. Birinci cümlədə vergül işarəsinin olmaması belə cümlələrin tələffüzünü Azərbaycan di- lindən fərqli edir. Deməli, bütün bunlar göstərir ki, türk dilçilərinin bu tip cümlələrə şübhəli yanaşmaları əsassız hesab edilə bilməz. Açar sözlər: türk dili, azərbaycan dili, sintaksis, tabeli mürəkkəb cümlələr, bağlayıcı vasitələr Müasir Türk və Azərbaycan dillərinin qrammatik quruluşunun incələnməsi nəticəsində belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu dillərin fonetik, leksik və morfoloji sahəsindəki bu gün üçün mövcud olan ayrılmalarla yanaşı bu dillərin sintaktik quruluşunda da fərqlilikləri görə bi- lərik. Bu onunla bağlıdır ki, mərhum dilçi alim Azərbaycan dilinin tabeli mürəkkəb cümlə prob- leminin əvəzedilməz tədqiqatçısı Ə.Abdullayevin dediyi kimi “Tabeli mürəkkəb cümlələr təfək- kürün və dilin inkişafının müəyyən mərhələsində əmələ gəlmişdir. Belə məzmun və forma vəh- dəti müxtəlif xalqlarda təbii olaraq yaranmalıdır. Bunların kənardan gələ biləcəyini düşünmək səhv olardı.” (1,248) Görkəmli türk dilçisi T.Banquoğlu da türk dilindəki mürəkkəb cümlələrin işlədilməsini (xüsusilə bağlayıcılı mürəkkəb cümlələrin) belə izah edir: “Türk dilləri ifade kısalığı, dolayısıy- la bağlamsızlığı (bağlayıcı vasitələr-Ş.A.) tercih edegelmiştir” (2,394). Müəllif türk dilinin bu Filologiya məsələləri, № 17, 2019 78 xüsusiyyətinə misal olaraq danışıq dilindən bağlayıcısız mürəkkəb cümlələrə misallar gətirmiş- dir. (Bu sabah uğradı,(ve) gitti əvəzinə Bu sabah uğradı gitti v.s.) T.Banquoğlunun bu qənaəti onunla nəticələnmişdir ki, o mürəkkəb cümlə məsələsindən bəhs edərkən verdiyi tərif məntiqi anlayışlara dayanmış tərkibli cümlələri də səhv olaraq mürək- kəb cümlə sırasına daxil etmişdir. Müəllifin mürəkkəb cümləyə verdiyi tərif belədir: Anlam ve şekil ilişkileri olan birden fazla yargının biraraya gelmesiyle kurulmuş cümle- ye Birleşik Cümle adını veriyoruz: Turhan gelmeyecek, çünkü karısı hasta. Oğuzun işi bırakması durumu güçleştirdi” (2,546) Məntiqi kateqoriyalarla dilçilik kateqoriyalarının eyniləşdirilməsinə meyli ümumən türk dilçiliyində görmək çətin deyil. Məhz bu səbəbdəndir ki, müəllif mürəkkəb cümlələri Tabeli, Tabesiz deyil, Karmaşık Birleşik Cümle başlığı ilə birləşdirərək izah edir və yazır ki, “Bu quru- luşta esas bir baş cümle ile onun üyelerinden birini tutan, ya da üye olacak bir belirtme öbeği içinde yer alan bir yarım yargının (iç cümle) birleşmesidir. O zaman her iki yargı anlamca ta- mamlanır ve birleşik bir bütün teşkil eder. (2,562) Bu məntiqdən çıxış edən T.Banquoğlu və bu fikrin tərəfdarları əksər dilçilər tərkibləri müstəqil fikir ifadə edən cümlələr hesab edir və mü- rəkkəb cümlənin bir qrammatik üzvü kimi yox, müstəqil cümlə hesab edirlər. Vaxtilə Azərbaycan və özbək dillərində mürəkkəb cümlələrin əmələ gəlməsi və inkişafı- nı ərəb və fars dillərinə bağlamağa meyl göstərən N.Z.Hacıyeva ilə prof. Ə.Abdulayevin arasın- da gedən polemika ikinci müəllifə görə belə nəticələnməlidir: “Dilin qrammatik quruluşunun inkişafı çox uzun bir dövr ərzində baş verən daxili prosesdir.” (1,253) Bu məqalənin müəllifi olaraq həm Orxon-Yenisey abidələrinin dilini həm Osmanlı Dili adlandırılan Orta dövr türk dilini və Müasir türk dili ilə yarım əsr məşğul olan bir müəlim kimi yuxarıda qeyd etdiyimiz iki ziddiyyətli fikrə bir də münasibətimizi bildirmək istəyirik: Bir kə- nar dilin bu və ya digər bir dilə təsiri (qrammatik quruluşa) heç olmasaydı, o zaman Cənubi Azərbaycan ziyalısının dilində fars izafətləri olmazdı. Halbuki bu meyli əyani görmək müm- kündür. Beləliklə, deyə bilərik ki, bir dilin digər dilə, xüsusilə onun qrammatik quruluşuna təsir olunur dedikdə, bu o deməkdir ki, qrammatik quruluş məhv olmur, dilin inkişaf meyli dəyişə bi- lir. Onsuz da savadı olmayan bir məhdud dil imkanları çərçivəsində ünsiyyət qurur, onun çox mürəkkəb quruluşlu cümlələr qurmağa imkanı yoxdur. Müasir türk danışıq dilində əksərən sadə cümlələrdən istifadə olunur və bağlayıcılar Azərbaycan ədəbi dilinə nisbətən olduqca az istifadə olunur. Demək ki. mübahisələrin mövzusu danışıq dili, onun inkişaf meyli deyil, Ədəbi dilin in- kişaf meylindən ibarətdir. Sovet dövrü üzərində Azərbaycan dilinin inkişaf meyli haqqında ya- zılmış qəzet başlıqlarına baxsaq bizim nə dediyimiz daha aydın olar. “SSRİ-nin Baş Naziri N.Kasıginin Türkiyəyə səfəri” tipli o dövr Azərbaycan qəzetləri- nin baş yazılarının göründüyü kimi “predikatı” “səfəri” “sözü” idi. Türk dilinin qrammatik quruluşu tələb edir ki, tam formalaşmış “səfər etdi” xəbəri ilə cümləyə türk ifadəsilə desək “düğün” vurulsun, yəni cümlə quruluşu etibarı ilə tamamlansın. Bu meyl əlbəttə “yazı dilində” idi və eləcə də qaldı. Müasir türk və Azərbaycan dillərində, ümu- miyyətlə mürəkkəb cümlə məsələsinin vəziyyəti və öyrənilməsini araşdırdıqda məlum olur ki, Tabeli mürəkkəb cümlənin bu dillərdə inkişaf meyllərində xeyli fərqli cəhətlər var. Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr həm quruluş etibarilə, həm də ifadə im- kanları baxımından o qədər zəngindir ki, prof. Ə.Abdullayev bu məsələyə böyük bir tədqiqat əsəri həsr etmişdir. Əsərində verilmiş misalların zənginliyi də onu göstərir ki, Azərbaycan ədəbi dilində (eləcə də şifahi nitqdə) tabeli mürəkkəb cümləsiz keçinmək mümkün deyil. Halbuki, türk dilində xeyli elmi, bədii v.s. materialları gözdən keçirdiyimiz halda tabeli mürəkkəb cümlə misalı tapmaq müşkül məsələdir. Bu, əlbəttə tabeli mürəkkəb cümlənin bu dildə heç olmaması demək deyildir. Lakin əminliklə demək olar ki, tabeli mürəkkəb cümlələrdən istifadə, demək olar ki, sıfıra yaxındır və bunun yerinə zəngin məsdər, feili sifət və feili bağlama tərkiblərindən istifadə edilməsinə demək olar ki, hər cümlədə rast gəlmək mümkündür. Bəzən formal cəhətdən Filologiya məsələləri, № 17, 2019 79 tabeli mürəkkəb cümləyə bənzəyən bir cümləyə rast gəliriksə, bu hələ onun tabeli mürəkkəb cümlə olduğundan xəbər vermir. Müasir türk ədəbi dili üçün çox xarakterik olan bu cümlələrə diqqət edək: “Sokakta bir çocuğu oynar gördüm” və yaxud “Sokakta bir çocuğu oynuyor gördüm”. Bu iki cümlənin hər ikisi də mürəkkəb cümlə deyildir və tabeli mürəkkəb cümlə də heç ola bilməz. Lakin bu tip cümlələri də mürəkkəb cümlə hesab edənlər var. Belə cümlələrdə məsələni dolaşıq salan “oy- nar” və “oynuyor” sözlərinin kökünün feil olaraq bir hərəkətin icra edilməsini bildirməsidir. Daha asan anlaşılsın deyə ikinci cümləni “Gördüm ki, sokakata bir çocuk oynuyor” şəklində ifadə etsək, əlavə olaraq “ki” bağlayıcısına müraciət etməli olarıq. Türk dilçiləri ki-li tabeli mü- rəkkəb cümlənin türk dilinin özünəməxsus bir quruluş olduğunu qəbul etmir, bunu Hind-Avro- pa dillərinin cümlə quruluşu hesab edirlər. Cümlənin qrammatik-sintaktik təhlili də göstərir ki, “gördüm” xəbərindən çıxış edərək (ona qrammatik sual verərək) əvvəlcə cümlədə ifadə edilmə- miş mübtədanı asanlıqla müəyyən etmək olar. Sonra da “gördüm” təsirli feillə ifadə edildiyinə görə obyekti üzə çıxarmağı tələb edir. (kimi gördüm, neyi gördüm). “Oynuyor” sözünün feili si- fət olduğunu nəzərə alaraq onun Azərbaycan oxucusu üçün daha aydın olsun, deyə “oynayan” feili sifətilə əvəz edilməsi göstərir ki, “Sokakta bir çocuk oynuyor” birləşməsi feili sifət tərkibi olub sadə cümlənin tamamlığı vəzifəsində olan bütöv bir vahiddir. Belə cümlələrin çətin anla- şılmasının daha bir səbəbi də feili sifətin “belirttiği” (təyin etdiyi) sözün verilməməsi, yəni substantivləşməsidir. Əgər bu tip cümlələrdə substantivləşən “oynar” və yaxud “oynuyor” feili sifətini “çocuk” ismindən əvvəl vermiş olsaq, o zaman o, öz qrammatik vəzifəsini yerinə yetirə- rək təyin olacaqdır. Yuxarıda verdiyimiz cümlələrdə bir xüsusiyyət daha qeyd edilməlidir: intonasiya Prof. F.Cəlilov “Mürəkkəb cümlə sintaksisi” əsərində yazır ki, dilçilik ədəbiyyatında ta- beli mürəkkəb cümlənin tərəflərini bağlayan vasitələr sırasında intonasiyanın da adı çəkilir. Bi- zim fikrimizcə, Türk və Azərbaycan dillərində mürəkkəb cümlələr müqayisəli öyrənildikdə in- tonasiyaya xüsusi fikir vermək lazımdır. Təəssüflə qeyd edirik ki, intonasiyanı müəyyən məna- da nəzərdən qaçırmaq bir sıra dolaşıqlığa gətirib çıxarır. Bu iki dil arasında mövcud olan diffe- rensiallıqdan bəhs edərkən intonasiyadakı fərqli halları xüsusi qeyd etməyə ehtiyac duyulur. Bu problemi F.Cəlilov xüsusi vurğulayaraq yazır: “Son illər mürəkkəb cümlənin intonasiya xüsu- siyyətlərindən bəhs edən tədqiqat işləri çoxalsa da, BTMC-in komponentlərini bağlayan intona- siyanın bağlama imkanı aşkara çıxarılmamış və bu imkanın fiziki parametrləri dəqiq müəyyən- ləşdirilməmişdir”. (3,61). “Fonetik vasitələr” başlığı altında 4 fonetik ünsürdən (intonasiya, melodiya, pauza (durğu), intensivlik və ya temp.) bəhs edən alim Azərbaycan dili materialları əsasında eksperimental təhlil aparmışdır. Belə bir təhlil tərəfimizdən aparılmamışdır. Lakin eşit- mə vasitəsilə belə bir qərara gəlmişik ki, bu 4 ünsürün Türk və Azərbaycan dilində araşdırılması maraqlı elmi nəticələr verə bilər. Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələrdəki bağlayıcı sözlər (bağlayıcı va- sitələr) o qədər inkişaf etmişdir ki, bu dildəki mürəkkəb cümlə intonasiyasında xüsusi ton mey- dana gəlmiş, xüsusi (Azərbaycan dilinə məxsus) qüvvətli vurğulu sözlər və burada (tələffüzdə) meydana çıxan intonasiya Türk dilindən fərqlənmişdir. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə Ə.Axundov o qədər bağlayıcı və bağlayıcı vasitələr müəy- yən etmişdir ki, bunların böyük əksəriyyəti müasir türk dilində yoxdur. Daha doğrusu, onlar bir leksik vahidlər kimi türk ədəbi dilində olsa da, tabeli mürəkkəb cümlələrin tərəflərini bir-birinə bağlayan vasitə kimi çıxış etmir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, bu bağlayıcı vasitələrin çoxluğu, (saymaqla qurtarmaq ol- mur!) onların xüsusi tonla ifadəsi, tərəflər arasındakı fasilə (pauza) v.s. elementlərdəki spesifik- lik Azərbaycan ədəbi dilini türk ədəbi dilindən fərqli qılmışdır. Qeyd etdiklərimiz Azərbaycan ədəbi dilindəki mürəkkəb cümlələrin inkişaf istiqamətlə- ridir.Türk dilindəki mürəkkəb komponentli cümlələrin inkişaf meylinə gəldikdə, onu demək mümkündür ki, bu dildə bu meyl hiss edilmir. Türk dilində feilin təsrif olunmayan formaları o Filologiya məsələləri, № 17, 2019 80 qədər zəngindir ki, işlədilmə yerləri o qədər rəngarəngdir ki, Azərbaycan dilindəki bütün tabeli mürəkkəb cümlələrin bildirdiyi məzmunu həmin formalarla ifadə etməyə linqvistik şərait var- dır. Müasir türk ədəbi dilində indiki zaman şəkilçisi, -dık formalı feili sifət şəkilçisi v.s. kimi qrammatik vasitələrin Türk dilində geniş şəkildə işlədilməsi, feili sifət şəkilçisi qəbul etmiş söz- lərin asanlıqla substantivləşə bilməsi və müxtəlif qoşmalarla gəlməsi bu dildə tərkibli cümlələri daha da ifadəli etmişdir. Halbuki müasir Azərbaycan ədəbi dilində -ır 4 şəkilçisi ilə feili sifət dü- zəltmək olmur. Yəni formal olaraq indiki zaman şəkilçisi kimi gördüyümüz (-yor və ır 4 ) feili si- fət şəkilçilərinin geniş işlədilmə yerləri vardır. Zaman şəkilçili feili sifət əmələ gətirən şəkilçilərin işlədilmə xüsusiyyətlərində bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, o da həmin şəkilçilərin feili sifətlilik bildirməsindən başqa zaman məna çalarlarını da ifadə etmələridir. Türk dilində: uyuyor çocuk uyumuş çocuk uyur çocuk uyumaz çocuk kimi feili sifətliliklə yanaşı zaman məna çalarlarının ifadəsi də Türk dili üçün önəmlidir. Halbuki, bu xüsusiyyəti Azərbaycan dilində görmək olmur. Bəzi hallar istisna olmaqla, Azərbaycan ədəbi dilində ən geniş işləklik qazanan feili sifət şəkilçisi - an 4- dır. Yuxarı- da verilmiş söz birləşmələrindəki feili sifətlərin hamısını- an 4 şəkilçisi ilə ifadə etmək daha yay- gındır.Türk və Azərbaycan dillərinin sintaktik quruluşu əsasən oxşar olsa da, obyektiv və sub- yektiv faktorlar üzündən fərqli istiqamətlərdə özünü göstərir. Belə istiqamətlərin ən önəmlisi hər iki dildə tabeli mürəkkəb cümlə məsələsidir. Müasir türk ədəbi dilinə aid yazılmış əsərlərdə məntiqi kateqoriyalarla qrammatik kateqoriyaların eyniləşdirilməsi meyli hələ də güclüdür. 50- ci illərdə bu meyl Azərbaycan dilçilərinin əsərlərində də özünə yer tapmışdır. Tabeli mürəkkəb cümlələri çox zəngin olan Azərbaycan dilində (həm ədəbi dildə, həm də şifahi nitqdə) tabeli mürəkkəb cümlə tərəflərini birləşdirən bağlayıcı vasitələrin geniş miq- yasda inkişaf etməsi nəzərə çarpdığı halda müasir türk ədəbi dilində tabeli mürəkkəb cümlələrin geniş şəkildə inkişaf etməməsinə şərait yaradan feilin təsrif olunmayan formalarınının geniş şə- kildə inkişaf meylini görürük. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı 1.Ə.Abdullayev. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı 1992 2.T.Banguoğlu. Türkçenin Grameri. Ankara 1945 3.F.Cəlilov. Mürəkkəb cümlə sintaksisi. Bakı 1983 4. Ə.Abdullayev. Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr. Bakı 1974 5.R.Rüstəmov. Türk dilinin sintaksisi, Bakı 2009 6.Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı 1979 Алмамедов Ш. Синтаксический строй турецкого и азербайджанского языков (Сложноподчиненные предложения) Резюме В работе рассматриваются сложноподчиненные предложения в азербай- джанском и турецком языках. Анализируются взгляды ученых, которые внесли значи- тельный вклад в изучение синтаксиса сложного и сложноподчиненного союзного пред- ложения в тюркских языках. Выделяются некоторые проблемы в области синтаксиса сложного предложения. За последние полвека среди вопросов синтаксиса сложнопод- чиненного предложения в турецком и азербайджанском языках, требующих дальнейшей научной разработки, в центре внимания интересов и разногласий лингвистов до сих пор Filologiya məsələləri, № 17, 2019 81 остаются вопросы относительно показателей синтаксических (грамматических) связей между отдельными словами в предложении и между компонентами сложного предложения, а также глагольно-именных форм, выступающих в речи в качестве разного рода уточнений. В современном азербайджанском языке рост употребительности сложноподчиненных предложений, как результат потребности выражения все более сложных отношений между явлениями, осуществляется благодаря достаточно развитому и разнообразному союзному подчинению, чего нельзя сказать о турецком языке. Синтаксическая система турецкого языка обладает специфическими особенностями в отличие от азербайджанского языка. Так, в турецком языке наиболее употребительны глагольно-именные формы, т.е. построенные на базе инфинитивных, причастных и деепричастных оборотов, зачастую соотносятся с придаточными предложениями, убеждающими исследователей трактовать их в качестве зависимых предложений в рамках сложноподчиненных предложений. Кроме того, большую роль в скреплении компонентов того или иного типа предложения в турецком языке играют средства связи, в частности соответствующая подчинительная интонация и позиция придаточной и главных частей предложения. Ключевые слова: турецкий язык, азербайджанский язык, синтаксис, сложноподчиненные предложения, союзные слова Almamedov Sh. The syntactic structure of Turkish and Azerbaijani languages (Complex sentences) Summary The article deals with complex sentences in the Azerbaijani and Turkish languages. The author analyzes the views of scientists who have made a significant contribution to the study of the syntax of compound and complex sentences in Turkish languages. Some problems in the syntax of a complex sentence are highlighted. Over the past half century, among the questions of the syntax of a complex sentence in Turkish and Azerbaijani languages that require further scientific development, the focus of attention of the interests and disagreements of linguists still remains on the indicators of syntactic (grammatical) relationships between individual words in a sentence and between components of a complex sentence, and also verb-noun forms appearing in speech as various kinds of refinements. In the modern Azerbaijani language, the growth in the use of complex sentences, as a result of the need to express increasingly complex relations between phenomena, is due to a sufficiently developed and diverse conjunctive subordination, which cannot be said about the Turkish language. The syntactic system of the Turkish language has specific features in contrast to the Azerbaijani language. So, in the Turkish language the most common verbal-nominal forms, i.e. built on the basis of infinitive and participial phrases, are often correlated with subordinate clauses that convince researchers to treat them as depen- dent (subordinate) clauses within complex sentences. In addition, a large role in the fastening of the components of a particular type of sentence in the Turkish language is played by the means of communication, in particular the corresponding subordinate intonation and the position of the subordinate and main parts of the sentence. Keywords: Turkish, Azerbaijani, syntax, compound sentences, conjunctions Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.06.2019 Çapa hazırlnma tarixi: 21.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rüfət Rüstəmov tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 82 ESMİRA MƏMMƏDOVA Azərbaycan Dillər Universiteti R.Behbudov küçəsi 134 memmedova.esmira@gmail.com AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ MƏTBUAT VƏ DİL Xülasə Azərbaycan ədəbi dilinin publisistik qolu, yəni mətbuat üslubu, mətbuat dili də özünəməx- sus tarixi mərhələlər keçmişdir. Bu tarixi mərhələlərdən biri, ən önəmlisi Azərbaycan Xalq Cümhu- riyyəti dövrüdür. Hər bir tarixi mərhələnin spesifik xüsusiyyətləri, ədəbi dilə fərqli təsir istiqamətlə- ri olmuşdur. O cümlədən XX əsrin əvvəlləri də həm Azərbaycan ədəbi dilinin, həm də Azərbaycan mətbuatının inkişaf tarixində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bir dönəmdir. Cümhurшyyət dönəmində Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixində publisistik üslubun yaranması ilə yeni bir dövr başlanır. Əgər əvvəllər bədii üslub aparıcı olmuşdursa, sonradan publisistik üslubun yaranması ilə mətbuat dili Azərbaycan ədəbi dilinin aparıcı üslubuna çevrilmişdir. XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan mətbuatında da qəzet üslubunun tam formalaşması prosesi gedirdi. 1918-1920-ci illərdə dil məsələləri siyasi məsələlərin tərkib hissəsinə çevrilirdi. Dövrün ziyalıları dərk edirdilər ki, başqa dillər kimi Azərbaycan dili də inkişaf etməli, ədəbi normalara əsaslanan ana dili olmalıdır. Ədəbi dilin statusu müəyyənləşməli, ədəbi dil normaları təsbit olunmalı idi. Həmin tarixi dönəmdə Azərbaycan dilinin yad ünsürlərin, əcnəbi dillərin yersiz tə- sirindən qorunması problemi mövcud idi. Bu mövzuda ziyalılarımızın münasibətləri bir-birin- dən fərqlənsə də, hamı dilin qorunub saxlanması, əcnəbi ünsürlərdən təmizlənməsi fikrini irəli sürürdü. Açar sözlər: mətbuat, AXC, qəzet, dil, milli mədəniyyət 1875-ci il iyulun 22-də Azərbaycanın böyük təbiətşünas alimi və görkəmli jurnalisti Hə- sən bəy Zərdabi Bakıda “Əkinçi” qəzetini nəşr etdirməklə milli mətbuatımızın əsasını qoydu. “Əkinçi” qəzetinin nəşri təkcə Azərbaycan xalqı üçün deyil, bütövlükdə türk-müsəlman dünyası üçün çox böyük mədəni, ictimai-siyasi bir hadisə idi. “Əkinçi” qəzetinin ətrafında o dövrün bir çox böyük ziyalıları cəmləşmişdi. “Əkinçi” qəzeti çox tez bağladılsa da, Azərbaycan mədəniy- yət tarixində böyük bir iz qoydu. Onun milli mətbuat tarixində açdığı yol, yaratdığı ənənələr çox uğurlu, uzunömürlü oldu. “Əkinçi” qəzetindən sonra bir çox qəzetlər nəşr etdirilməyə baş- ladı. “Əkinçi” qəzetindən sonra nəşr edilən Azərbaycan milli mətbuat orqanları xalqımızın tə- rəqqisi və milli mənlik şüurunun formalaşması yolunda mühüm rol oynadılar. Bunlara misal olaraq “Ziya”, “Kəşkül” jurnalı, “Şərqi-Rus”, “Molla Nəsrəddin”, “Həyаt”, “İrşаd”, “Tərəqqi”, “Füyuzat”, “Bəhlul”, “Zənbur”, “Кəlniyyət”, “Tuti”, “Hümmət”, “Dəvət-Qоç”, “Təкаmül” “Yоldаş” və s. kimi mətbu orqanlarını göstərmək olar. Bu dövrdə Аzərbаycаndа, хüsusilə də Bакıdа mətbuаtın gеniş yаyılmаsı, оnlаrlа qəzеt və jurnаlın nəşri dеmокrаtiк tənqidin inкişаfı üçün böyüк imкаnlаr yаrаdırdı. 1875-ci il 22 iyul tarixindən, yəni ilk mətbu orqanımız olan "Əkinçi" qəzetinin nəşrindən 2018-ci ilə qədər cəmi 40 adda qəzet və jurnal çıxmışdı. 1918-1920-ci - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu illərdə Azərbaycan dilinə ilk dəfə dövlət dili statusu verildi. Dil haqqında bir sıra mühüm qərarlar qəbul olundu. Bu da mətbuat dilinin cilalanması, rəsmi-işgüzar üslubun inkişaf etməsi demək idi. Əslində Azər- baycan mətbuatının tərəqqi dövrü də elə bu illərə təsadüf edir. Təkcə 1918-1920-ci illərdə 200-ə Filologiya məsələləri, № 17, 2019 83 qədər qəzet və jurnal nəşr olunmuş, cümhuriyyət dönəmində publisistik üslub sürətlə inkişaf et- mişdi. Dövri mətbuatın statistikasındakı bu qeyri-adi artımın səbəbləri, hər şeydən əvvəl Azər- baycanda olan mövcud demokratik idarəçilik sistemi, əks-fikirliliyə tolerant yanaşma, polemika və disskusiyalara verilən meydan ilə bağlı idi. Burada əsas faktlardan biri də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin böyük əksəriyyətinin jurnalist olmalarındadır. Demokratik yönümlü mətbuat orqanları xalqı narahat edən problemlərə həssas yanaşır, həllini gözləyən məsələlərə to- xunur, azadlıq, istiqlalçılıq, türkçülük ideyalarını təbliğ edir və bir növ siyasi maarifçilik işi apa- rırdı. Bu illərdə Bakıda azərbaycan dili ilə yanaşı rus, gürcü, yəhudi, polyak, fars və başqa dil- lərdə qəzet və jurnallar nəşr etdirilməsi faktının özü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin demok- ratik mahiyyətini əks etdirirdi. Milli-siyasi birliyə çağrış və bu çağırışın doğma ana dilində - səlis, hamının başa düşəcə- yi bir dildə olması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində Azərbaycan milli mətbuatının başlıca şüarına çevrilmişdi. Bu zaman Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə özünün ən yüksək həddinə çatmışdı və 20-ci yüzilliyin ikinci on illiyinin əvvəllərin- dən daha kəskin şəkildə özünü büruzə verirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə gedən yolun məhz bu dövrdən keçməsini vurğulaya- raq S.Xalidoğlu yazır: “Cümhuriyyətimizin elmi, nəzəri və ideoloji konsepsiyası bu zaman kəsi- yində və həm də mətbuat səhifələrində yaranmış, formalaşmışdır”(2, 6). Həmin dövrdə mətbu- atda millilik, millətçilik, türkçülük məsələləri ciddi şəkildə təbliğ edildiyi üçün “məhz bu amil istiqlala-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə gedən yolda ilk addım kimi dəyərlədirilməlidir” (2, s.182). Cümhuriyyət dönəmində milli mətbuatın aparıcı orqanı “Azərbaycan” qəzeti idi. "Azər- baycan" qəzetinin məzmununu milli istiqlal məfkurəsi təşkil edirdi. 1919-cu ilin əvvəllərindən 1920-ci ilin 27 aprelinədək–Xalq Cümhuriyyətinin süqutunadək qəzetə böyük Azərbaycan ziya- lısı Üzeyir bəy Hacıbəyli rəhbərlik etmişdi. “Azərbaycan” qəzeti bu illər ərzindəki nəşri zamanı Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının ən müxtəlif sahələrini öz səhifələrin- də geniş surətdə əks etdirmişdir. Tədqiqatçıların dediyi kimi “Azərbaycan” qəzeti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinin mətbu salnaməsidir” (1). Üzeyir bəyin ən dəyərli publisistik məqalələri də məhz onun redaktoru olduğu “Azərbay- can” qəzetində dərc edilmişdi. Üzeyir Hacıbəyli satirik felyetonlarında Azərbaycan dilinin düz- gün şəkildə işlədilməsini təbliğ edirdi. Böyük ədib “Hansı vasitələrlə dilimizi öyrənib kəsbi- maarif etməliyik" adlı məqaləsində yazırdı: "Bizim türk lisanımız ən vəsi və kamil bir dildir, onun vasitəsilə insan ən ali fikirlərini və ən dəqiq hisslərini bəyanə qadirdir”(3) Azərbaycan xalqının milli müstəqilliyini heç çürə qəbul emək istəməyən irticaçı qüvvə- lər buna mane olmaq, xalqın milli şüurunun, milli mədəniyyətinin inkişafına ağır zərbə vururdu. Bu özünü əsasən mətbuat, maarif, mədəniyyət sahəsində əks etdirirdi. Azərbaycan mətbuatında türkçülük ideyalarının təşəkkül və inkişafında, doğma dilin saf- lığı uğrunda mübarizədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcılarından biri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin misilsiz xidmətləri olmuşdur. Böyük demokratın publisistikasının mühüm bir qolu ana dili mövzusuna həsr edilmişdi. M.Ə.Rəsulzadə vaxtilə Bakıda "Açıq söz" qəzetini nəşr etdirmişdi. Rəsulzadə “Dil ictimai mühüm bir amil kimi” adlı məqaləsində yazırdı: “Əvət, dil təbiidir, binaən əleyh əslidir, millətlə bərabər hasil olur. Dilsiz bir millət olmadığı kimi, mil- lətsiz də dil olmaz...Dil milyonlarla insanların və bir çox nəsillərin müştərək vücuda gətirdikləri bir mohibədir. Dil qanlı və canlı, adətən üzvi və zihəyat bir vücuddur. Dil millətin canıdır...İştə bunun üçündür ki, bir dili öldürmək, bir milləti öldürmək deməkdir. Və yenə buna görədir ki, hər bir təmsil həmən dili təzyiq etməklə başlar. Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar. Dillərini unutmağa başlayan millətlər axırı qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 84 Bu qədər bir əhəmiyyətə malik olan dilin mühafizəsi bittəb dil sahiblərinə ən çox lazım olan şeylərdən biri, bəlkə də, birincisidir. Çünki o, dindən daha qüvvətli bir amili-ittihad və millətin ən doğru bir müməssili olduğu kimi, millətlərin yeganə vəsileyi-tərəqqisidir də. Millət- ləri maddədən etila etdirmək, mədəni və mütərəqqi qılmaq üçün dinlərdən deyil, dillərindən isti- fadə edilir. Hətta dinin tərcivi içün belə dilə ehtiyac vardır. Dilimizi, həqiqətən də, millətimizin ruhu və onun vasiteyi-bəqası məqəamında görmək istəyirsək və onu cameiyyəti - milliyyəmizdə ən mühüm bir ittihad və tərəqqi amili ədd edirsək, yazımız ilə danışığımız arasında olan fərqi azaltmalıyız”(4, s. 89). Beləliklə, M.Ə.Rəsulzadə XX əsrin əvvəllərində ədəbi dillə canlı xalq danışıq dili arasında yaxınlaşmanı təbliğ edirdi. M.Ə.Rəsulzadə bu dönəmlərdə ana dili məsələləri ilə bağlı olaraq yazırdı: "Milliyyət na- minə aparılan mübarizələrin tarixi öyrənilsə, aydın olar ki, bu mübarizədə ən çox müdafiə olu- nan dildir. Millət və milli mədəniyyət uğrunda mübarizə dil uğrunda və dilə bağlı olan məktəb, ədəbiyyat, mətbuat uğrunda mübarizədir. Həqiqətən, milləti hər şeydən artıq dil təmsil edir"(4, s. 90). XX əsrin əvvəlləri Cümhuriyyət dövrü Azərbaycan tarixinin elə bir dövrüdür ki, həmin zamanda cəmiyyətdə siyasi təbəqələşmələr yaranır, milli özünüdərk prosesi gedir, siyasi məna- felər toqquşurdu. Böyük dövlətlərin siyasi maraqlarının toqquşduğu, geopolitik mənafelərin də- rinləşdiyi bir dönəmdə Azərbaycanda aparılan dil siyasətinin, dil situasiyasının özünəməxsus özəllikləri mövcud idi. Əfsuslar olsun ki, cümhuriyyət qısaca ömür sürdü. Amma bu qısa vaxtda milli dilin alınma sözlərdən, yəni çətin ərəb, fars sözlərindən təmizlənməsi əsas məsələlərdən biri hesab olunurdu. XX əsrin əvvəllərində istər bədii dilə, istərsə də ictimai-siyasi leksikaya, rəsmi-işgüzar üsluba Osmanlı türkcəsinin də böyük təsiri var idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi da- nışıqlarında və rəsmi sənədlərində osmanlı dilinə aid bir çox fonetik, leksik, qrammatik xüsu- siyyətlər özünü göstərir. Xüsusilə, Xalq Cümhuriyyəti dönəmində siyasi xadimlərin nitqində Osmanlı türkcəsinin elementlərinə təsadüf olunurdu. Bu faktı cümhuriyyət dönəmində Azərbay- can parlamentində millət vəkillərinin çıxışları bir daha sübut edir. Yəni XX əsrin əvvəllərində Osmanlı (türk) dilinin Azərbaycan ədəbi dilinə təsiri yalnız bədii və mətbuat üslubu ilə məh- dudlaşmırdı, həmçinin, siyasi-işgüzar üsluba da təsir edirdi. Tanınmış siyasi xadimlərin nitqində osmanlı türkcəsinə aid ifadələr, kəlmələr işlədilirdi ki, bu bəzi ziyalıların həmin dili Azərbay- can ədəbi dili səviyyəsində görmələri ilə bağlı idi. Məsələn, Azərbaycan dilindəki indiki zama- nın morfoloji göstəricisi olan –ır4 əvəzinə -yor şəkilçisi verilmişdir. İndiki zamanda -yor şəkilçisinin işlənməsi türk dilləri içərisində osmanlı türkcəsindən başqa Krım tatarlarının dilində də müşahidə olunur. Tədqiqatçıların qeyd etdiyinə görə Cümhu- riyyət dönəmində Azərbaycan dilinə aid bədii nümunələrdə və mətbuat üslubunda -yor şəkilçi- sinin işlənməsi məhz osmanlı türkcəsinin təsiri ilə baş vermişdir. Türkologiyada -yor şəkilçisi- nin mənşəyi haqqında bir neçə fərziyyə mövcuddur. Ən çox qəbul olunan türkoloq F. Meninski- nin fərziyyəsidir. Bu türkoloqun fərziyyəsinə görə, -yor şəkilçisi yürümek feilinin qısalmış for- masıdır. Bu fərziyyə sonralar P.Melioranski, K.Foy tərəfindən inkişaf etdirilmiş və dəstəklən- mişdir(5, s.223). Cümhuriyyət dönəmində milliləşmə siyasəti aparılır, ana dilinin statusu ali səviyyədə təsbit edilirdi. Çox sevindirici bir haldır ki, məhz cümhuriyyət dönəmində Azərbaycan türkcəsi- nə dövlət dili statusu verilmişdi. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarla Azərbaycan (türk) dili dövlət dili elan olundu. 13 no- yabr 1918-ci il tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası məktəblərin milli- ləşməsi ilə bağlı qərar vermişdi. Həmin qərarda göstərilirdi ki, rus dilli məktəbələrdə dövlət dili kimi türk dili mütləq tədris olunmalıdır. 11 fevral 1919-cu il tarixində Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyətinin Nazirlər Şurası "Azərbaycan ordusunun geyim formasının və süvari nizamnaməsi- nin türk dilində təsdiq edilməsi haqqında" qərar vermişdi. 21 mart 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası "Ərəb əlifbası islahatı üzrə komissiyasının yaradılması Filologiya məsələləri, № 17, 2019 85 haqqında" qərar vermişdi. 18 sentyabr 1919-cu ilə tarixində “Xalq məktəblərinin kitabxanaları üçün türk dilində kitablar əldə edilməsi üçün 1 milyon manat ayrılması haqqında Parlament qa- nunu” qəbul olunmuşdu. Bütün bu qərarlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ana dili məsələsinə həssas münasibətin inikasıdır. Tarixçilər qeyd edirlər ki, XVI əsrdə Səfəvilər dönə- mindən sonra bu Azərbaycan türkcəsinə verilən ikinci belə bir status idi. AXC dövründə həm də mətbuat və nəşriyyat işinin yenidən qurulması üçün də tarixi qə- rarlar qəbul edildi. “Azərbaycan mətbuatı tarixində 1918-20-ci illər, bütün əvvəlki dövrlərə nis- bətən, ən yüksək inkişaf mərhələsidir. Bu dövrün mətbuatı həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət ba- xımından, milli mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi, Azərbaycan həyatının canlı salnamə- sinə çevrildi. Ədəbiyyat 1. Həbibbəyli İ. “Müstəqil Azərbaycanın “Azərbaycan”ı”. “Azərbaycan”, 15 sentyabr 2013 2. Xalidoğlu S. I Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan mətbuatı (1914-may 1918). Baki: “Qanun”, 2018. 3. Məhərrəmli B. Xalq Cümhuriyyəti dönəmində ədəbi dil məsələsi. "525-ci qəzet", Bakı, 2018. 4. Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. IV cild (1917-1918). Bakı: “Qanun”, 2013. 5. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. Москва - Ленинград: “Наука”, 1956. Е. Мамедова Пресса и язык в эпохе Азербайджанской Демократической Республики Резюме Публицистическая ветвь азербайджанского литературного языка, то есть стиль печати и язык прессы, также прошли определенные исторические этапы. Одним из этих исторических этапов является важнейший период Азербайджанской Демократической Республики. Специфическими чертами каждого исторического этапа были разные направления литературного языка. В частности, начало ХХ века является вехой в истории развития как азербайджанского литературного языка, так и азербайджанской прессы. С формированием публицистического стиля в истории развития азербайджанского литературного языка в республике начинается новая эра. Если раньше художественный стиль был ведущим, то с появлением публицистического стиля язык прессы стал ведущим стилем азербайджанского литературного языка. В начале XX века азербайджанская пресса была в полном разгаре. В 1918-1920 годах языковые проблемы стали неотъемлемой частью политических проблем. Интеллигенция того времени поняла, что, как и другие языки, азербайджанский язык должен развиваться и должен быть родным языком, основанным на литературных нормах. Статус литературного языка должен быть определен, и нормы литературного языка должны быть определены. В то время существовала проблема защиты азербайджанского языка от неблагоприятного влияния иностранных элементов и иностранных языков. Хотя наши интеллектуалы разошлись в этом отношении, все они выступали за сохранение языка и устранение посторонних элементов. Ключевые слова: пресса, АДР, газета, язык, национальная культура Filologiya məsələləri, № 17, 2019 86 E. Mammadova Press and Language in the Azerbaijan Democratic Republic Summary The journalistic branch of the Azerbaijani literary language, that is, the style of the press and the language of the press, have also passed certain historical stages.One of these historical stages is the most important period of the Azerbaijan Democratic Republic. Specific features of each historical stage were different directions of literary language. In particular, the beginning of the twentieth century is a milestone in the history of the development of both the Azerbaijani literary language and the Azerbaijani press. With the formation of a journalistic style in the his- tory of the development of the Azerbaijani literary language, a new era begins in the Republic. If earlier the artistic style was the leading one, then with the advent of the journalistic style, the language of the press became the leading style of the Azerbaijani literary language. At the be- ginning of the XX century, the Azerbaijani press was in full swing. In 1918-1920, language problems became an integral part of political problems. The in- telligentsia of that time realized that, like other languages, the Azerbaijani language should de- velop and should be a native language based on literary norms. The status of a literary language must be defined, and the norms of a literary language must be defined. At that time, there was a problem of protecting the Azerbaijani language from the adverse influence of foreign elements and foreign languages. Although our intellectuals differed in this respect, they all advocated the preservation of language and the elimination of extraneous elements. Keywords: press, ADR, newspaper, language, national culture ˆ Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :21.11.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elşən Şükürlü tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 87 РЕНА МАГЕРРАМОВА АГЭУ Г.Алиев 92.Баку Кафедра Иностранных Языков,преподаватель rena.@mail.ru ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА ВЕРБАЛИЗАЦИЯ КОНЦЕПТА "СОВЕСТЬ" В СОВРЕМЕННОЙ АНГЛИЙСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ а)ВЕРБАЛИЗАЦИЯ КОНЦЕПТА «СОВЕСТЬ» В СОВРЕМЕННОЙ РУССКОЙ ПУБЛИЦИСТИКЕ Аннотация В статье рассматривается один из самых актуальных и значимых в нашей жизни концептов — концепт «совесть», который вербализуется в публицистике. Автор приходит к вы воду, что представления о совести в русском языковом сознании связаны с нравственн ой оценкой человеческих поступков. Чувство совести является одной из стержневых со ставляющих личности. Являясь неотъемлемым компонентом духовной культуры, совест ь, при всей этнолингвистической универсальности, проявляет определенную специфику вербализации, обусловленную присущей говорящим субъективностью интерпретации ок ружающей действительности, что представляет несомненный интерес для языковеда. Цель нашего исследования — проанализировать вербализацию концепта «совесть» в современной русской публи цистики и выявить его особенности.Вслед за воронежской школой лингвистовкогнитолого в и её руководителя И.А. Стернина изучение вопросов вербализации концептов в русском и английском языковом соз нании является одним из научных направлений нашей кафедры. Материалом нашего исследования является картотека, собранная методом сплошно й выборки из газет «Советская Россия» и «Российская газета» за период с 2009 по 20 13 годы. Данные издания являются ярким образцом публицистического стиля. Авторы статей освещают разные события нашей жизни. Их язык грамотный, литературно норм ированный, понятный и доступный широким народным массам. Проведённый анализ по казал, что концепт «совесть» вербализован в публицистике тремя фреймами. Под фрей мом мы понимаем многокомпонентный концепт, представляющий собой совокупность с тандартных знаний о предмете явлении и ситуации. Ключевые слова: концепт, фрейм, слот, публицистика, сознание, совесть. Чувство совести является одной из стержневых составляющих личности. Являясь неотъемлемым компонентом духовной культуры, совесть, при всей этнолингвистической универсальности, проявляет определенную специфику вербализации, обусловленную пр исущей говорящим субъективностью интерпретации окружающей действительности, что представляет несомненный интерес для языковеда.Материалом нашего исследования явл яется картотека, собранная методом сплошной выборки из газет «Советская Россия» и «Российская газета» за период с 2009 по 2013 годы. Данные издания являются ярким образцом публицистического стиля. Авторы статей освещают разные события нашей ж изни. Их язык грамотный, литературно нормированный, понятный и доступный широки м народным массам. (1-стр.33-39) Проведённый анализ показал, что концепт «совесть» вербализован в публицистике Filologiya məsələləri, № 17, 2019 88 тремя фреймами. Под фреймом мы понимаем многокомпонентный концепт, представля ющий собой совокупность стандартных знаний о предмете, явлении и ситуации. Первый фрейм «Совесть — моральная ответственность». Он представлен несколькими слотами. Слот — это составляющая фрейма, характеризующая некоторое свойство или связь описываемого фреймом понятия или объекта. Слот № 1. «Угрызения, мучения совести».Выстрелить в се бя он мог только в том случае, если произошло что-то экстраординар- ное, то, чего не могла вынести его совесть). Татьяна Александрова в своей статье «Вряд ли у Вячеслава Сизова могли сдать нерв ы» утверждает, что угрызения совести вполне могут привести к нравственному и духовно му самоуничтожению человека. Слот № 2. «Безразличие совести». В современном мире совесть граничит с равнодуш ием: очень часто подлые поступки остаются без внимания тех, кто становится их тсвидете лями. Об этом статья Татьяны Таракановой «Подселили к стоматологу». Слот № 1. «Совесть — верный советчик». Совесть помогает нам остава- ться честными и ответственными, зачастую мешает нам ступить на заведомо неверный пу ть и потерять достоинство и самоуважение. Риторические вопросы звучат в статье К. Пал агиной «Кому живется весело, вольготно на Руси». А может быть, так и надо работать? А что, я могла бы, только совесть не вел ит (Советская Россия. 14.07.2011). Совесть, по мнению многих людей, отождествляется с высшими силами, направляющ ими нас, являющими собой основополагающую силу. Об этом рассуждает на страницах « Российской газеты» Игорь Николаев в своей статье «Бог-то и есть совесть». Что за сила? В литературе «деревенщиков» ведь когдато и обнаружили вдруг — не просто патриархальные истоки и возвращение к посконным основам нравственности. Тут, помоему, главное — все вокруг Совести, все ею меряется, от нее исходит и к ней - закручивается. Слот № 2. «Отсутствие совести как нравственного мерила». В настоящее время, ощу щая на себе всю агрессивность и аморальность поведения некоторых людей, мы начинаем осознавать, что совесть стирается из нашего подсознания, но люди неустанно вопрошают друг к другу в надежде пробудить ее. Я бы спросил судью Николаева, если бы была возмо жность с ним пообщаться, есть ли у него совесть.Люди часто взывают к совести други х, нередко не замечая ее отсутствие у самих себя. Сядь, неблагодарная. Полдня ничего не делала (когда главного нет на рабочем месте , не провести занятие — святое дело), тебя пригласили, накормили, а ты - тут с критикой. Совесть — то есть у тебя? . Рассмотрим особенности вербализации на страницах публицистики третьего фрейма «Качество и усердие как реализация совести в деле». Лексема «совесть», номинирующ ая данный концепт, входит в состав фразеологического оборота процессуальной семант ики «работать на совесть», что значит 'работать качественно и усердно'. Кира Латухина в своей статье «Путин встретился с ветеранами сцены» пишет: «Я как житель этого дома, должен высказать большую благодарность всем стр оителям и вдохновителям. Все работали на совесть оценил он перешел к политике. Люди хорошо и усердно выполняют всякую работу просто потому, что по- другому они не умеют. И наш тайный свидетель — совесть — может быть спокойна. Хотелось бы только сказать, что работал и работаю я на совесть. Беда тольк о в том, что приспосабливаться я не уме.(2-стр.156-169) Таким образом, представления о совести в русском языковом сознании связаны с нравственной оценкой человеческих поступков. Эффективное развитие общества и опти мистические перспективы развития человечества зависят, в первую очередь, от выраже Filologiya məsələləri, № 17, 2019 89 нности этого важнейшего духовного феномена в жизнедеятельности социального субъек та. Ни одна проблема общества не может быть, в должной степени, решена без реализ ации механизма совести. б) РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ КОНЦЕПТА CONSCIENCE “СОВЕСТЬ” ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИМИ ЕДИНИЦАМИ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Настоящее диссертационное исследование посвящено выявлению средств фразеологической репрезентации концепта СОВЕСТЬ на материале британского и американского вариантов современного английского языка на основе лежащих в их основе концептуальных структур, контекстной реализации их смыслов, механизмов формирования актуального значения фразеологических единиц (ФЕ).На фоне активного развития когнитивной лингвистики в области анализа лексических единиц фразеологические средства репрезентации- концептов остаются недостаточно изученными. Отражая в своей семантике процесс развития культуры народа, ФЕ фиксируют и передают многовековые культурные установки, стереотипы, эталоны, закрепленные в фразеологической системе языка, свидетельствуют о мировидении, культурно-национальном опыте и традициях носителей языка. Роль когнитивной фразеологии определяется ее задачами в исследовании ментальных процессов, которые обеспечивают понимание ФЕ. Актуальность исследования обусловлена недостаточной изученностью фразеосемантического поля СОВЕСТЬ на материале британского и американского вариантов современного английского языка с позиций лингвокогнитивного анализа, недостаточным вниманием к ассоциативным связям концепта СОВЕСТЬ с другими концептами.(3-стр.22-27) Являясь важным способом постижения окружающей действительности, концепт и способы его языковой вербализации приобретают значимую роль, особенно, относительно абстрактных концептов с высокой степенью разноуровневой эмотивности и оценочности, к которым мы относим объект нашего исследования. Превосходя нейтральную лексику по прагматическому потенциалу и информационной насыщенности, фразеологизмы представляются наиболее оптимальным средством языковой экспликации концепта СОВЕСТЬ.Когнитивный подход к изучению ФЕ позволяет выявить особенности ментальных процессов, связанных с их пониманием, объяснить механизмы вербализации мыслительных структур в рамках рассмотрения фразеологического состава языка.Объектом исследования в данной работе является концепт СОВЕСТЬ, отличающийся своей культурной маркированностью и универсальностью и объединяющий все средства его объективации, которые содержат духовный смысл.Предметом данного исследования выступают ФЕ и лежащие в их основе концептуальные структуры, способы их контекстной репрезентации, а также связи концепта СОВЕСТЬ с другими концептами в английской языковой картине мира.В соответствии с объектом и предметом исследования цель данной работы состоит в моделировании и описании структуры концепта СОВЕСТЬ средствами фразеологии.(4- стр.66-78) Поставленная цель определяет решение следующих задач: 1. На основе философско-этической и психологической базы исследования концепта СОВЕСТЬ определить его когнитивно-психологическую основу, структуру, механизм формирования, примарные характеристики, определить критерии отбора и систематизации ФЕ, репрезентирующих данный концепт. 2. Провести анализ лексикографических источников с целью определения основных аспектов изучения исследуемого концепта и формирования структуры семантического поля СОВЕСТЬ. 3. Установить общие факторы формирования иллокутивного эффекта фразеологических единиц с семантическим наполнением совести, а также выявить лингвистические средства Filologiya məsələləri, № 17, 2019 90 его реализации посредством анализа плана содержания и выражения, контекстного функционирования данных единиц; выявить набор коррелирующих по отношению к СОВЕСТИ концептов. 4. Выявить основные когнитивные представления относительно сущности совести и способы их языковой реализации в рамках фразеосемантического поля СОВЕСТЬ. Список литературы: 1.Аверина М.А. Концепт «радость» в русской фольклорной картине мира/ М.А. А верина, К.С. Шишкова //Инновации в науке..2013.г.№ 20.стр. 33—39. 2. Аверина М.А. Представление о красоте в русских и английских паремиях/ М.А. Аверина, И.Г. Петер // В мире науки и искусства: вопросы филологии, искусствоведе ния.стр:156-169. 3.етер И.Г. Представление о совести в английских пословицах / И.Г. Петер, К.В. Мкртчян //В мире науки и искусства: вопросы филологии, искусствоведения и культур ологии. 2014 г. № 35 стр. 22—27. 4.Стернин И.А Описание концепта в лингвоконцептологии .И.А. Стернин.Воронеж 2008 г.стр.66-78. Р.Магеррамова Вербализация концепта «совесть»в русской литературной публицистике Резюме Репрезентирующие концепт СОВЕСТЬ, в качестве средства косвенно-производной номинации способствуют более полному определению признаков исследуемого концепта. Функционирование пословиц в составе символов, типичность образов при формировании их концептуальной структуры, мировоззрение отражают эмоционально-оценочные градации, опыт социокультурных устоев представителей англоязычной культуры. Многослойность интерпретаций подчеркивает актуальность данного концепта ценность его содержания. Особое прагматическое назначение, специфика лежащей в его основе речемыслительной модели и определяющей семантику определенных единиц являются показательными характеристиками паремий. Концептуальная метафора, является составной частью когнитивной деятельности человека, лежит в основе внутренней формы ФЕ и отражает образную составляющую исследуемого концепта. С помощью метафоры была определена связь между значениями ФЕ, вербализующих концепт СОВЕСТЬ и лежащими в их основе когнитивными структурами. Образная составляющая является основой моделирования актуального значения ФЕ, которая влияет на прагматику и семантику ФЕ и является основой любой метафорической модели. В результате переосмысления исторические прототипы, лежащие в нашем сознании, способствуют формированию актуального значения ФЕ. Раскрытие данных прототипов дают возможность раскрытию фоновых знаний о нравах, традициях, мировоззрении, исторических и культурных особенностях носителей языка.Следует отметить, что в данной работе рассмотрены далеко не все возможности ФЕ с семантикой совести. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 91 R.Magerramova Verbalization of the concept of "conscience" in modern russian publicism Summary The article considers one of the most urgent and important concepts in our lives — the concept of "conscience" verbalized in journalism. The author concludes that the con- cepts of conscience in Russian linguistic consciousness associated with the moral evaluati- on of human active.The scientific paper prsents theoretical and partical study of the interrogative sentence of Modern French and Azerbaijani languages along with detalied description of their simi- lar and distinctive features.The sentences with certain degree of intornation bascilly used to get ans- wer to the qusetion and sometimes for the imperative expression in an emotional way or to indunce an interlocutor for certain action are called the interrogative sentences. The article deals with the lexical and structural pecularities of French borried words that ente- red into Azerbaijani terminal means of the Russian language, also phonetical and grammatical chan- ges in French are investigated.The article deals with the role and meaning of neologisms in the con- temporary French language, formation of new words with help of English, also their form and mea- ning, types of structure in phraseolojical units.The article deals with the idiomatic expressions in the contemporary French language and their eguivalents in Azerbaijani, also some questions of phrose- ological units used in the activity of French poets and writers are investigated. Key words: concept; frame; slot; journalism; consciousness; conscience. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi:04.08.2019 Çapa hazırlnma tarixi: :09.08.2019 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rəfiq Cəfərov tövsiyə etmişdir Filologiya məsələləri, № 17, 2019 92 ƏFSANƏ YUSİFQIZI Bakı Avrasiya Univesteti Həsən Əliyev küçəsi, Bakı afsana@mail.ru Bakı Avrasiya Universitetinin magistrantı İNGİLİS TOPONİMLƏRİNİN TƏSNİFAT PROBLEMLƏRİ Xülasə Toponimiyanın tədqiqat obyekti coğrafi adlar və ya toponimlərdir. Digər bütün adlar ki- mi toponimlər də dilə məxsusdur. Xüsusi adlar nadir hallarda ixtiyari olur və bu hal xüsusilə də toponimlər üçün də səciyyəvidir. Bəzən isə toponimlər ya fiziki məna ilə bağlı olur ya da hansı- sa tarixi hadisəni yad etmək məqsədilə, yaxud referentin kimə məxsus olduğunu göstərmək üçün hər hansı bir şəxsin adı ilə adlandırılır. Toponimlərin təsnif olunması problemi dilçiliyin bu hissəsinin yaranması və inkişafı dövründən bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən həll edilməsinə baxmayaraq aktual olaraq qalır. Toponimlər müxtəlif quruluşa malik coğrafi obyekt adlarını–dərə, təpə, düz, kənd, şəhər, məhəllə, küçə, meydan, sahə, rayon, respublika, dövlət, yol və s. adlarını bildirir. Toponimlərin qruplara bölünməsində çox müxtəlif fikirlər mövcuddur. Toponimlərin bir vahidi olan oykonimlər əraziyə məxsus yaşayış məntəqələrinin (kənd, qəsəbə, şəhər) adlarını bildirir. Oykonimlərin təhlili xalqın tarixi, dili, mədəniyyəti, ictimai hə- yat tərzi, məşğuliyyəti haqqında bizə maraqlı məlumatlar verir. Bu baxımdan oykonimlərin oy- rənilməsi və tarixi-linqvistik təhlili çox önəmlidir. Oykonimlər insanların tarixən məskunlaşdığı coğrafi obyektlər, xalqın etnogenezini acıqlamaqla onların yayılma areallarını, dil faktorlarını da oyrənməyə imkan verir. Urbanonimlər – prospekt, döngə, sahə, küçə, meydan, bazar; Xoro- nimlər – bir inzibati ərazi vahidin tərkibində olan yer adlarını bildirir. Oronimlər – yer üzərində mövcud olan dağ, dərə, təpə, ovalıq, aşırım, düzənlik,yaylaq, örüş, meşə, bataqlıq, yarğan adla- rını; Dromonimlər – hava, yeraltı və yerüstü nəqliyyat yollarını, avtomobil nəqliyyat yollarının adlarını; Hidronimlər – çay, göl, kanal, dəniz, okean adlarını ifadə edən toponimlərdir. Dilin cari lüğət tərkibindən istifadə etməklə və ya başqa üsullarla yaranan terminlər öz funksiyasından kənarda başqa mənalar verməklə dilin lüğət ehtiyatının zənginləşməsində iştirak edir. Hər hansı bir coğrafi obyekt onunla müəyyən mənada əlaqəsi olan obyekt və ya fenomenə öz adını verə bilir. Bu hadisə əksər dünya dillərində müşahidə olunur. İngilis dilində bu qəbil- dən olan bəzi sözlər vardır. Azərbaycan və ingilis toponimlərinin quruluşuna görə tədqiqi zamanı yaranan çətinliklər sırasında sadə toponimlərin sinxron aspektdə sadə qəbul olunduğu halda, diaxronik təhlil zama- nı onun kök və şəkilçidən ibarət olmasının üzə çıxması kimi hallar misal göstərilə bilər. Tədqi- qatçılar bunun səbəbini isə həmin elementlərin tərkibindəki kökün və ya şəkilçinin alınma mən- şəli olduğu halda müasir dövrdə bu faktın unudulmasında görürlər. Açar sözlər: toponim, təsnifat, yer, adlar, leksik, semantik Bu günə qədər toponimik təsnifat problemi şübhəsiz ki, tədqiqatçılar üçün ən aktual mə- sələlərdən biri olaraq qalır. Bunu son onilliklər ərzində dünyanın müxtəlif ölkələrində ortaya çı- xan bir sıra əsərlər sübut edir. E.M. Murzayev qeyd edir ki, toponimiyanı yalnız bir sistem kimi öyrənəndə onu ətraflı dərk etmək mümkün olacaqdır (4, s.25). A.V.Superanskayaya görə "Şəxs adlarının təsviri və təhlili müəyyən bir təsnifat olmadan mümkün deyildir, onlar ya müəllif platforması kimi ono- Filologiya məsələləri, № 17, 2019 93 mastik əsərdə görünməz olur, ya da hadisələri daha aydın şəkildə ayırd etmək üçün onlar xüsusi olaraq təqdim olunur." (7, s.148). Toponimi təşkil edən nümunələr və sistemli əlaqələr tədqiqat olunan prioritet məsələlər- dəndir. V.A.Nikonova hesab edir ki, yer adlarının diqqət mərkəzində kütləvi və təkrarlanan ha- disələr olmalıdır. (5, s.6) Toponimlərin təsnif olunması problemi dilçiliyin bu hissəsinin yaranması və inkişafı dövründən bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən həll edilməsinə baxmayaraq aktual olaraq qalır. Leksikanın bu təbəqəsini təsnif etmək cəhdləri V.D.Belenkaya, V.A.Juçkeviç, V.A.Ni- konov, A.I.Popov, A.M.Seliçev, A.V.Superanskaya, G.D.Tomaxin, G.L.Menken, A.X.Smith, D.R.Stüart, E.Ekval və b. kimi elm adamları tərəfindən edilmişdir, lakin uyğun adların çoxölçü- lü təbiətini, həmçinin müxtəlif dillərdə fərqli mənşələrini nəzərə alaraq vahid təsnifat yaratmaq mümkün olmamışdır. Müasir dilçilikdə toponimlərin iki təsnifatı mövcuddur: a) təyin olunmuş coğrafi obyekt- lərin növünə görə; b) quruluşuna görə. Təyin edilmiş coğrafi obyektlərin növünə görə təsnifata gəlincə, bu məsələdə mütəxəs- sislər arasında mübahisə yoxdur. A.V.Superanskaya "Şəxs adlarının ümumi nəzəriyyəsi" əsərində toponimlərin bütün növlərini az sayda növə qədər azaldır (7, s. 86). O aşağıdakı məqamlara diqqət çəkir. Əvvəla, bütün yer səthi quruya və suya, həmçinin landşaft və relyef torpaq və sualtı əra- ziyə bölünür. Relyef müsbət (dağlar, təpələr) və mənfi (boşluqlar, yarıqlar və s.) ola bilər. Buna uyğun olaraq A.V. Superanskaya aşağıdakı növləri fərqləndirir: Oronimlər həm müsbət, həm də mənfi relyef formalarının adlarıdır; yerin bütün torpaq səthinə yayılır. Speleonimlər ayrıca təsvir olunur - mağaraların, qruntların, yeraltı sistemlərin adıdır. Ye- raltı çaylar və göllər həm speleonimlərə, həm də hidronimlərə aid ola bilər. Coğrafi adların tərkib hissəsi ola bilən drimonimlər (meşələrin, bağların, meşənin hissə- lərinin adları), həmçinin fitonimlər (bitkilərin adları) şərti olaraq toponimlər kimi təsnif edilə bi- lər. Su ərazisinə hidronimlər (su obyektlərinin adları) daxildir, onlar da öz növbəsində aşağı- dakılara bölünürlər: - okeanonimlər - okeanların adlarıdır; - pelaqonimlər - dənizlərin adları; - limnonimlər - göllərin adları; - helonimlər - bataqlıqların adları; - potamonimlər - çayların adları; - kiçik hidroqrafik obyektlərə mikrotoponimlər deyilir. İnsan fəaliyyəti ilə əlaqəli obyektlərin müvafiq adlarına aşağıdakılar daxildir: Xoronimlər - rəsmi sənədlərdə qəbul edilmiş sərhədləri olan böyük coğrafi ərazilərin, in- zibati-ərazi vahidlərinin adları, yəni, ölkələrin adları və onların bölmələri; Oykonimlər - öz növbəsində bölünən müxtəlif yaşayış məntəqələrinin adlarıdır: - polisonimlər / polionimlər və ya astionimlər - şəhərlərin adları; - komonimlər və ya xorionimlər - kənd yaşayış məntəqələrinin adları; - dromonimlər - rabitə xətlərinin, marşrutların adları; - urbanonimlər - kiçik şəhərdaxili obyektlərin adlarıdır, bunlara daxildir: a) aqoronimlər - şəhər meydanlarının və bazarlarının, park və bağların adları; b) qodonimlər - küçə adları; c) horonim - fərdi binaların adları. Struktur təsnifatını yaratmaqda bir sıra çətinliklər mövcuddur, bu məsələyə bir çox ya- naşma vardır. A.V.Superanskaya bu çətinliklərin yaranmasını “hər bir coğrafi adın aid olduğu Filologiya məsələləri, № 17, 2019 94 dil qanunlarına görə yaranması” ilə izah edir, buna görə də toponimik quruluş növlərinin öyrə- nilməsi təkcə toponimiya üçün deyil, bütövlükdə dilçilik üçün də maraq doğurur. Toponimik quruluşların öyrənilməsi dil prinsipindən getməlidir” (6, s. 61). V.A.Juçkeviç "Ümumi Toponimiya" əsərində müxtəlif aspektləri (dil, morfologiya, eti- mologiya, tarixi və ərazi xüsusiyyətləri, obyekt kateqoriyalarına və semantikalara görə) nəzərə alaraq bir neçə növ təsnifat təklif edir. Morfoloji təsnifatda müəllif toponimləri sadə və mürək- kəblərə bölür və mürəkkəb kompleks aşağıdakı qruplara bölünür: 1. isim və isim. 2. Sifət və isim. 3. Say və isim. 4. İdiomatik və digər ifadələr. 5. Adlar-ixtisarlar. 6. Digər hadisələr (3, s. 83). V.A.Juçkeviç etimoloji təsnifatında vurğulayır: 1. Tamamilə aydın semantik mənalı toponimlər; 2. Etimoloji təhlil nəticəsində mənası aşkar olunan toponimlər; 3. Hələ mənasını açmaq mümkün olmayan toponimlər. Coğrafi təsnifatda müəllif üç cəhəti müəyyənləşdirir: 1. Ərazi (müxtəlif ölkələrin toponimləri); 2. Sırf coğrafi (coğrafi obyektlərin kateqoriyalarına görə); 3. Semantik. Semantik prinsipə görə təsnifatda adlar 8 qrupa bölünür: 1. Ərazinin təbii şəraiti ilə əlaqədar yaranmış adlar; 2. Sosial və iqtisadi hadisələr əsasında yaranan adlar; 3. Cismin xüsusiyyətlərini xarakterizə edən adlar (ölçüsü, yaşı, fərqləndirici xüsusiyyət- ləri); 4. Patronomik adlar (insanların adları, soyadları ilə); 5. Köçürülmüş adlar (digər toponimlərə bənzətmə ilə məlumatlar); 6. Dini və dini əhəmiyyət kəsb edən adlar; 7. Xatirə adlar; 8. İzah edilə bilməyən adlar (3, s.90). A.V.Superanskaya "Şəxs adlarının ümumi nəzəriyyəsi" adlı əsərində bəzi toponim təsni- fatlarını təhlil edir, burada V.A.Juçkeviçin birtərəfli olaraq təsnif etdiyini qeyd edir və onomas- tikanın vacib məqamlarına məhəl qoymur. Sonda bir neçə təsnifat növü təklif edir: 1. Adlandırılan obyektlərlə əlaqədar adların təsnifatı; 2. Təbii olaraq meydana gələn və süni şəkildə yaradılan adları ayırd etmək məqsədi ilə təsnifat; 3. "Mikro" - "makro" xətti üzrə təsnifat; 4. Adların struktur təsnifatı; 5. Xronoloji təsnifat; 6. Adların motivasiyası və onunla bağlı etimoloji təsnifat ilə əlaqədar təsnifat; 7. Adlarda müəyyən edilmiş anlayışların həcmi ilə əlaqədar təsnifat; 8. Dil - nitqin dikotomiyası ilə əlaqədar təsnifat; 9. Stilistik və estetik təsnifat. Onomastik materialın təsnifatı barədə yuxarıdakı nöqteyi-nəzərdən A.V.Superanskaya materiala yanaşmanın, öyrənmə metodlarının və əhatə dairəsinin dərinliyinin müəyyən dil, əra- zi, xronoloji seqmentl, sosial formasiya və s. mənşəli adlardan asılı olacağına diqqət çəkir. (7, s.159). Filologiya məsələləri, № 17, 2019 95 Amerika toponimlərinin təsnif olunması probleminin mürəkkəbliyi bu günə qədər onlara vahid yanaşmanın olmaması ilə sübut olunur. Bir nümunə olaraq, İngilis dilli toponimlərin öy- rənilməsi üçün toponimlərin ən məşhur təsnifat sxemlərini nəzərdən keçirək. İngilis toponimisti A.X. Smith tərəfindən təklif olunan toponimlərin struktur təsnifatına sadə və mürəkkəb şəxs adları daxildir: 1. Bir sözdən ibarət sadə adlar, məsələn: Lea, Dale, Bedevyn, Sale, Rise. 2. İki elementli model üzərində qurulmuş mürəkkəb adlar, hansı ki, sonuncu təkrarlanan element qədim Kelt və ya Alman dillərinə aiddir və təsvir edən element ümumi bir ad və ya uy- ğun hidronim və ya digər toponim ilə təmsil olunur, məsələn:: Winterton, Acton və s. Affiksin köməyi ilə əmələ gələn mürəkkəb adlar, burada affiksasiya adı altında A.X.Smith şəxs adı və ya coğrafi baxımdan bir adla ifadə olunan məhdudlaşdırıcı tərifin əlavə edilməsini nəzərdə tutur. Məsələn: Burtononthe Hill, Thornton Wales və s. (1, s. 19). Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, A.X.Smithin təsnifatı əsasən öyrənilən topo- nimlərin morfoloji və etimoloji təhlili məlumatlarına əsaslanır. İsveçli alim E. Ekval İngilis coğrafi adlarının təsnifatını aşağıdakılara bölür: • Heyvanların, ağac bitkilərinin adlarından yaranan adlar; • ərazinin topoqrafiyası ilə əlaqəli adlar, heyvan ovu üçün və s. Ekval E. tərəfindən təklif olunan təsnifatı tamamilə qəbul etmək çətindir, çünki ad olan sözlərin seçimi yalnız təbii şərait və fiziki-coğrafi cisimlərlə deyil, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə də müəyyənləşdirilir. Adın leksik tərkibi, eləcə də quruluşu tarixən müəyyənləşdirilir. Ali- min təklif etdiyi prinsipə görə adların sistemləşdirilməsi müxtəlif tarixi sözlərin qarışığını yara- dır. Amerika alimlərinin Amerika Birləşmiş Ştatlarının özünün toponimlərinin öyrənilməsi və sistemləşdirilməsi üçün irəli sürdüyü əsas toponim təsnifatları üzərində dayanmaq məqsədə- uyğun görünür. Toponimik təsnifatın ən erkən variantlarından birini G.L.Menken təklif etmiş- dir. Alim hesab edir ki, bütün coğrafi adları səkkiz sinfə bölmək olar: 1-ci sinfə mənşəyində müvafiq şəxs adları ilə əlaqəli olan adlar daxildir, yəni, antroponi- mik adlar: Lafayette, Washington. Bu sinfə eyni zamanda şəxs adının coğrafi terminlə və ya yer şəkilli şəkilçi ilə birləşməsindən ibarət müxtəlif mürəkkəb adlar aiddir: Knoxville, Pittsburgh, FortRiley, Hagerstown. 2-ci sinif digər dövlətlərin və ölkənin ərazilərindən köçürmə adlarını birləşdirir: New- York, New Albany, Yorktown, New Windsor və s., başqa sözlə, əvvəlcədən mövcud olan digər toponimlərdən "new-" (yeni), "-west" (qərb), "-north" (şimal) və s. kimi müxtəlif formanı əlavə etməklə əmələ gələn toponimlər, həmçinin, terminlər və ya toponimik şəkilçilər. G.L.Menken görə bu sinfə digər dövlətlərdən və ştatlardan adların birbaşa köçürülməsi də daxildir: Baltimore (Alyaskada buzlaq adı), Princeton (Kolorado zirvəsinin adı), çoxsaylı tip adlar Alexandria, Ro- me, Sparta, Troy, Warsaw və s. 3-cü sinif Amerika Birləşmiş Ştatlarında tapılan bütün yerli Amerika adlarını əhatə edir: Onondaga, Oneida, Mohawk və s. 4-cü sinfə İspan, Fransız, Holland, Alman və Skandinaviya mənşəli adlar, yəni, hind ad- larından başqa bütün ingilis olmayan adlar. 5-ci sinfi yaradılmasının mənbəyi bibliya şəkilləri və anlayışları olan adlar əhatə edir: Beulah, Conception, Jordan, Canaan, Adam, Sharon və s. 6-cı sinifə təsviri adlar daxildir: Bald Knob, Bull Run, Sandy Hook, Eagle Pass, French Lick. 7-ci sinifə ölkənin zəngin fauna və florasını, mineral sərvətlərini əks etdirən adlar daxil- dir: Alligator, Buffalo, Crawfish, RatLake, Bromide, OilCity, CoalRun, Goldfield, Cement. Və nəhayət, 8-ci sinifdə Menken hər cür qəribə, ekzotik adları birləşdirir: Hell-for-Sarta- ins, Razzle-Dazzle, Undershirt Hills, Cow Tail, Jump Off, Yellow Dog, Poker City, Skunktown, Goose Hill, Pig Eye Lake, Burning Bear, Hot Coffee. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 96 Məntiq baxımından bu təsnifat mükəmməl deyil, çünki adların sinifləri arasındakı sər- hədlər qeyri-müəyyəndir: tez-tez bir ad bir neçə sinifdə eyni anda sabitlənə bilər. Toponimin formalaşma mexanizminin təhlilinə əsaslanan D.R.Stuart tərəfindən irəli sü- rülmüş coğrafi adların maraqlı təsnifatı diqqət cəlb edir. Müəllif bir toponimin yaranmasını adın yaranmasının əsasını təşkil edən müxtəlif psixoloji proseslərlə (motivlərlə) əlaqələndirir. "Bü- tün coğrafi adların ortaya çıxmasının bir psixoloji proseslə əlaqəli olduğunu, yəni bu obyekti di- gər obyektlərdən sonrakı fərqinə görə təyin etmək istəyi" ilə əlaqəli olduğunu qeyd edən D. Stu- art yazır ki, ən qiymətli məlumat adların formalaşması üçün leksik vasitələrin seçilməsi mexa- nizminin öyrənilməsindən əldə edilə bilər. Buna uyğun olaraq, alim coğrafi adların aşağıdakı si- niflərini müəyyənləşdirir: 1. Müəyyən edilmiş cismin keyfiyyətlərinin daimi və ya dəyişkən xarakteristikasına əsaslanan təsviri adlar: BlackButte, Crescent Lake, Long Island, Roaring Run, Granite Mounta- in, Stinking Spring, Echo Rock, Bayport. Buraya illüziv adlar (compass- pointnames) daxildir: South Island, North River və s. 2. Yiyəlik bildirən adlar. Bu ümumi başlıq altında müəllif üç alt qrupu birləşdirir: - şəxs adlarını ehtiva edən adlar: Smith River, Culpi's Hill; - etnik şəxs adları daxil olan adlar: Chinese Camp, Mohawk River, American Fork; - hindlilərin dini ibadət obyektləri ilə əlaqəli mifoloji adlar. Nümunə olaraq, müəllif, Siu hindularının coğrafi adlarında tapılan "wаcan" (xəyal) elementini göstəri. 3. Hər hansı bir hadisə ilə bağlı adlar (incident names): Murder Creek, Hat Creek, Light- ning Peak, Earthquake Creek. Buraya D.R.Stüart heyvan adları (Antelope Creek, Wolf Creek) ilə bağlı bir çox adları və genetic olaraq təqvim bayramları (calendarnames) ilə əlaqədar adları daxil edir: Point Conception, Independence Rock. 4. Köçürmə ilə əlaqəli xatirə adları: Athens, Cambridge, Hector, Corinth, Ulysses, Apol- lo, Hesperia, San Diego, San Francisco, San Miguel və görkəmli şəxslərin şərəfinə verilən ad- lar. 5. Obyektlərə verilən evfemistik adlar (euphemistic names), şəhərlər üçün daha yaxşı bir gələcək yaratmağa kömək edəcəkləri ümidi ilə verilən adlar. Belə ki, Athens (Afina) adı tez-tez Amerika toponimiyasında mədəniyyət və maarifin simvolu kimi istifadə olunurdu. Eyni səbəb- dən, yeni yaradılmış şəhərə Wheatland buğda diyarı (buğda sahəsi, açıq buğda sahələri) adı ve- rildi. 6. Süni şəkildə yaradılmış adlar (manufactured names): Saybrook - Say və Brook adla- rından, Alicel - Alice və L birləşməsindən əmələ gəlib. 7. Xüsusi alt qrupda müəllif sərhəd adlarını (border names) - qonşu dövlətlərin müvafiq adlarını birləşdirərək yaranan yaşayış məntəqələrinin adlarını ayırır.: Texas+Arkansas = Texar- kana. 8. Bir orijinal ada əsaslanan adlardan sonradan bir sıra yaxınlıqdakı obyektlərə köçürü- lən adlar. Belə ki, White Mountain sözündən White Lake, Whiteville, White River sözləri ya- ranmışdır. 9. Yanlış etimologizasiya nəticəsində yaranan adlar: Caо Нuesо - Keywest , Chemir Сo- uver –Smackover olmuşdur. 10. Tipoqrafik səhvlər və yenidən yazma zamanı müxtəlif səhvlər nəticəsində təsadüfən yaranan adlar: Darrington (Vaşinqton ştatı) Barringtondan; Tolo (Oreqon ştatı) Yolodan; Plaski (Texas ştatı) Pulaskidən yaranmışdır. Bu təsnifatların əsas çatışmazlıqları, ilk növbədə, semantik və qrammatik planların açıq- aşkar qarışığıdır. Bir ümumi təsnifat, məsələn, həm semantik, həm də törəmə olaraq mümkün deyil. Se- mantik tiplər daha çox sosial-tarixi şərtlərlə bağlıdır, burada söz düzəldən növlər isə ilk növbədə dillərin quruluşundan asılıdır. (5, s.17) Filologiya məsələləri, № 17, 2019 97 Yer adlarının struktur təsnifatına yanaşmalara nəzər saldıqda İngiltərə, ABŞ və Avstrali- yanın toponimlərinin öyrənilməsində ixtisaslaşmış V. D. Belenkayanın bu məsələ ilə bağlı rəyi- ni qeyd etməmək olmaz. O, "İngilis dilli yer adlarında esselər" adlı əsərində üç əsas qrup adını qeyd edərək İngilis yer adlarının ənənəvi morfoloji təsnifatına yenidən baxılması məsələsini qaldırır: compound (Elmwood); simplex place-names (Deal); affixed (Little Houghton) və aşa- ğıdakı qrupları ayırmağı təklif edir: 1. Törəmə (İngilis toponimiyasında ən çox təmsil olunan adlar): а) söz düzəldən əsasdan və toponimik şəkilçidən ibarətdir (Fordwich, Oakleigh); б) söz düzəldən əsasdan və toponimik yarı affiksdən ibarətdir (Elmsted, Clifford). 2. Şərti olaraq ifadə olunanlar - əsas hissə müasir dildə heç bir məna daşımır: a) şəkilçilər fərqlənir (Rochester, Ulwham); b) yarı affikslər fərqlənir (Ulcombe, Esholt); в) üç əsaslı - iki şəkilçi fərqlənir (Framlington, Loddington). 3. Görünən iki komponentliliyə baxmayaraq bölmək mümkün deyil (Stonor, Sleagill, Rion). 4. Sadə – bir elementdən əmələ gələnlər (Ore, Tring, Bath). 5. Çətin – sözün əsasını təşkil edən iki morfemdən ibarətdir (Beambridge). 6. Mürəkkəb (Appleby Magna, Thorpinthe Hill) (2, s.39). Dörd növün fərqləndirildiyi ümumi qəbul edilmiş morfoloji təsnifatdan fərqli olaraq: a) sadə, b) törəmələr, c) çətin, d) mürəkkəb yer adları, V.D.Belenkaya, daha iki struktur növünü nəzərdən keçirir: görünən iki komponentli olmasına baxmayaraq şərti olaraq ifadə edilmiş və bölünməyən tiplər. Şərti şəkildə ifadə olunan toponimlər, törəmələr kimi, tərkibində eyni şəkilçi və ya yarı affikslərə malikdir; lakin əvvəlkilərin bir təməli varsa, o zaman indiki mərhələdə şərti ifadə olu- nan toponimlər öz əhəmiyyətini itirmişdir. Eyni qrupda müəllif iki şəkilçinin ayrıldığı üç hissəli toponimləri müəyyənləşdirir. Ayrı bir qrupda, iki hissəyə (Stonor, Sleagill, Rion) bənzəyən toponimlər ayrılmışdır, la- kin görünən iki komponentlik müasir dildə heç bir bənzətmə ilə dəstəklənmir. Müəllifin fikrin- cə, hazırkı vəziyyətdə bu adlar müxtəlif sadələşmə mərhələlərini keçmişdir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Smith A.H. English Place-Names Elements. V. I – II, Cambridge, 1956. 680 р. 2. Беленькая В.Д. Очерки англоязычной топонимики. М., 1977. 226 с. 3. Жучкевич В.А. Общая топонимика. учебное пособие. Минск: Высшая школа, 1980. 288с. 4. Мурзаев Э. М. Топонимика и география. М. : Наука, 1995. 304 с. 5. Никонов В.А., Славянский топонимический тип. Географические названия. М., 1962 г. 100 c. 6. Суперанская А.В. Типы и структура географических названий. Лингвистическая терминология и прикладная ономастика. М.: Наука, 1964. С. 59–118.с 7. Суперанская А.В., Общая теория имени собственного. М.: Наука, 1973. 365 с. Filologiya məsələləri, № 17, 2019 98 А. Юсифкизи Проблемы классификации английских топонимов Резюме Объектом исследования топонимики являются географические названия или топонимы. Как и все другие имена, топонимы также являются языком. Пользовательские имена редко бывают необязательными, и это особенно верно для топонимов. Иногда топонимы либо физически связаны, либо вызваны именем человека, чтобы вспомнить историческое событие или указать, кому принадлежит референт. Проблема классификации топонимов остается актуальной, несмотря на то, что эта Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|