Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

 
Kimyoviy tobyelik 
Ko`pgina odamlar ichkilik, kofye, trankvilizatorlar  kabi kimyoviy 
moddalardan kyeng foydalanadi. Ularning ko`pchiligi bu narsalarni butun qayotlari 
davomida istye'mol qilish ustidan nazorat qilishga erishadilar, faqat ba'zilarigina bu 
tobyelikning quliga aylanadilar.  
Kyeng ma'noda kimyoviy tobyelik tushunchasi ostida (boshqa nomlari – 
dorivor, giyohlar) qonuniy (tamaki, ichkilik, dorilar) va noqonuniy giyohlar 
(kokain, nasha, oqu ishlab chiqarish va boshqalar) ga bo`linadigan har qanday 
psixofaol moddalarni istye'mol qilishga tobyelik tushuniladi.  Ushbu bo`limda biz 
addiktiv axloq – giyohlarga tobyelikning birmuncha xavfli shakllaridan birini 
ko`rib chiqamiz.  
2000 yili Sankt-Pyetyerburgning 2,5 minglik aqolisi o`rtasida olib borilgan 
sotsiologik tadqiqotlar guvoqlik byerishicha, 20 yoshdagilarning 70 foizigacha 
noqonuniy giyohlar bilan tanish, u yoki bu darajada ularga  aralashganlar. qizlarda 
bu ko`rsatkich 30 foizdan oshmaydi. Giyohvandlikka qo`shilganlarning to`rtdan bir 
qismi    aniq ko`rinib turgan tobyelik bilan azoblanadi.  Nasha yoki boshqa 
oqularni ishlab chiqarishga qo`shilganlar miqdori dyeyarli yoshlarning umumiy 
hisobiga tyeng. Barcha faol istye'mol qiluvchilarning byeshtadan to`rttasi oqular 
bilan 15 yoshdan 17 yoshgacha to`qnash kyelganlar   [4,  130-b.]. 
Noqonuniy giyohlarni istye'mol qilish ko`pincha 14 yoshgacha uchraydi. 
Yosh avji 21 yoshga to`qri kyeladi. Albatta, shakllanmagan shaxsning giyohlarni 
istye'mol qilishi ijtimoiy-psixologik muammolarni tuqdiradi:  mye'yoriy psixik va 
jismoniy yetilish imkonsizligi, maktabga moslashmaganlik, kasb va bandlikni 
tanlash muammosi, shyeriklik munosabatlarini yaratishdagi qiyinchilik, asotsiallik 

---

va q.k. Mutaxassislarning fikricha, Rossiyada giyohlarni istye'mol qilish kyeyingi 
10 yil ichida ijtimoiy fojia darajasiga yetdi.  
Kimyoviy bog’liqlikning o`ziga xos xususiyatlari uning ikki aspyekti 
o`trasidagi zich aloqaning mavjudligi hisoblanadi – klinik va psixoijtimoiy. Bu 
shuni anglatadiki, giyohvand moddalar istye'moli bilan bog’liq axloqni ijtimoiy-
psixologik muammolar majmui sifatida qam, organizmda taraqqiy qiluvchi fizik-
kimyoviy o`zgarishlar oqibati sifatida ham ko`rib chiqish zarur.  Addiktsiyaning 
shakllanishidagi muayyan bosqich  (jismoniy bog’liqlik bosqichi) da organizmdagi 
kimyoviy jarayonlar addiktiv axloqni quvvatlashda yetakchi roli o`ynashni 
boshlaydi. Ushbu xususiyat mutaxassislarni giyohvand moddalarga bog’liqlikning 
klinik ko`rinishlari soqasida ba'zi bilimlarni egallashga yo`llaydi.  
Jismoniy bog’liqlik  sindromi uchun  [16, 71-b.] quyidagi klinik byelgilar 
xaraktyerlidir: 
– psixofaol moddalarni istye'mol qilishga yengib bo`lmas istak; 
– boshlanishi, oxiri yoki uni qabul qilishning umumiy dozirovkasi uchun 
pasaytirilgan nazorat; 
– byekor qilish sindromini yumshatish maqsadida istye'mol qilish 
(abstinyent sindrom); 
– giyohvand moddalarga  tolyerantlikni oshirish  (qiyla yuqori dozalarga 
ehtiyoj); 
– vaziyatli nazoratning pasayishi (noodatiy sharoitlarda istye'mol qilish); 
– giyohlarni qabul qilish uchungina boshqa lazzatlarni inkor qilish; 
– istye'mol qilish oqibatidagi psixik buzilishlar yoki jiddiy ijtimoiy 
muammolar. 
Shunday fikr mavjudki,  hamma moddalar ham jismoniy bog’liqlikni 
chaqirmaydi. Masalan, opiat, barbiturat yoki ichkilikni suiistye'mol qilganda 
bog’liqlik rivojlanadi, biroq amfyetamin yoki kokainni istye'mol qilgan paydo 
bo`lmaydi.  Boqlanib qolishning turi va darajasini aniq baholash uchun 
mutaxassislarning (narkologlarning qoidasi kabi) aralashuvi talab qilinadi. 
 
Jismoniy bog’liqlik bosqichida psixoijtimoiy yordam oqriqli simptomla davosi 
bilan  ham birga borishi kyerak.  
 Kimyoviy bog’liqlikning alohida shaklini klinik ko`rinishlari farqiga 
qaramay, oxirgilari umumiy ijtimoiy-psixologik byelgilarga ega.  Ushbu 
 
addiktsiya asosida qulaylik tuyqusiga erishish yoki noxush hissiyotlarni bartaraf 
etish (masalan, abstinyent sindrom) maqsadida giyohlarni qabul qilishni davom 
ettirishga ehtiyoj yotadi. Giyohlarga ishqibozlik o`ta kuchli xaraktyerga ega.  
Saraton o`simtasiga o`xshash u shaxs va byemor qayotini tyezda parchalaydi. 
Giyohlarni suiistye'mol qilishda ko`rsatmalardan biri dastavval  tyezda ijtimoiy 
moslashmaganlikka o`sib o`tishda ko`zga tashlanadigan ijtimoiy dyegradatsiya 
hisoblanadi. Bunda o`zlashtirishning pasayishi, o`qish yoki profyessional 
faoliyatdan voz kyechish, ijtimoiy muqit bilan nizolar, qonun bilan muammolar, 
oila va do`stlaridan yiroqlashish, muloqotning giyohvandlar doirasigacha torayishi, 
yolqizlanish.  
Ijtimoiy dyegradatsiya bilan parallyel tarzda aniq ko`rinib turgan xaraktyer 
o`zgarishi sodir bo`ladi. Giyohvand moddalar bilan tashvishlanishlik fonida 

---

umumiy mas'uliyatsizlik o`sadi, amotivatsion sindrom shakllanadi (avvalgi 
qiziqishlarning yo`qolishi). Rad etish axloq usuliga aylanadi. Giyohvand 
moddalarga boqlanib qolgan shaxs hamma narsani rad etadi: istye'mol qilish fakti, 
qoidalar, o`z harakatlari, o`z javobgarligi, muammoning mavjudligi, Nihoyat, 
boqlanib qolganlik va uni davolash zaruriyatini.   Atrofdagilarning yordamga 
urinishlari yoki qadrsizlanadi, yoki tajovuzkorlikni uyqotadi.  Ryeallik myevasiz 
orzular, bajarilmaydigan va'dalar, yolqon, illyuziya shaklidagi fantaziyalar bilan 
to`liq almashinadi. Giyohvand moddalarga boqlanib qolganlar dunyosi – bu miflar 
dunyosidir: “myen bir marta ukol qilsam bo`lgani”, “myen qachon xoqlasamgina 
istye'mol qilaman”, “dozani nazorat qilish mumkin”, “myen giyohlarsiz ham 
yashay olaman”, “sinishni boshdan kyechirish mumkin emas”, “boshqalar uning 
nima ekanini bilmaganliklari uchun istye'mol qilmaydilar”, “shifokorlar bunda 
qyech narsani tushunmaydilar”, “giyohvandlikni davolab bo`lmaydi”.   
Agar  addiktiv shaxs dastlab muammolar yechimidan kyetishga intilsa, unda 
syekin-asta u umuman harakatga layoqatini yo`qotadi. Ruqiy azoblanish qolati, 
yolqizlanish, zaiflik, qonun bilan kyelishmaslik –  bularning barchasi, Nihoyat, 
muammoning jiddiyligini anglashga olib kyeladi.  
Giyohvandlikka bog’liq axloqning motivatsiyalari qaqidagi masala 
birmuncha muqim hisoblanadi. Dastlabki istye'mol qilish sabablari orasida 
quyidagilarni ajratish mumkin: 
– ataraktik (dostijyeniya psixologik qulaylik va  ryelaksatsiyaga erishish); 
submissiv (guruhning oqlashi va mansublikka intilish); 
–  gyedonistik (o`ziga xos jismoniy qoniqish olish); 
– gipyerfaolliklar (tonus va o`z-o`zini baholashning oshishi);   
psyevdomadaniy (qandaydir sifatni namoyish qilish, masalan, kattalar 
axloqini); 
bilish-tadqiqot (yangi taassurotlarga intilish, qiziquvchanlik). 
Shuni nazarda tutish lozimki, yoshlar giyohvand moddalarni o`z muqitining 
qismi sifatida ko`radilar va ko`pincha bir marta istye'mol qilib ko`rish yoki 
sotuvchilarning bosimiga qarshi tura olmaydilar.  
qator tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, oddiy kayfni izlashga o`ta aqamiyat 
byeriladi. Birinchidan, “giyohli ochlikdan” lazzatlanish eyforiyasi uzoq 
cho`zilmaydi va tyezda uyqusirash bilan almashinadi. Ikkinchidan, ko`pchilik 
giyohlarni sinab ko`radi, biroq hamma ham unga boqlanib qolmaydi.   
Psixodinamik tadqiqotlar kimyoviy moddalarni istye'mol qilishning  chuqur 
tushunarsiz sabablarini ochib byeradi  [12, 21, 28]. Sistyemaik tarzda istye'mol 
qilishga yetakchi qo`zqatuvchi sabablar zo`riqish va oqriqdan qochishga intilish 
bo`lishi mumkin. Bu qolda har qanday zo`riqish ochlikning 
diffyeryentsiyalanmagan go`dak tuyqusiga o`xshash mavjud bo`lishga yaqqol 
xavfning elchisi sifatida anglanadi. Shubhasiz, giyohvan moddalar, avvalo, o`z-
o`zini davolovchi sifatida ishlatiladi.  Ko`pchilik tadqiqotchilar shaxsiy ruqiy 
azoblanish buzilishi va giyohvand moddalarga muqtojlikning rivojlanishi 
o`rtasidagi aloqani ta'kidlaydilar. Agar marixuanani istye'mol qilishga tyengdoshlar 
aqamiyatli ta'sir ko`rsatsalar, “oqir” giyohlardan foydalanish ko`proq ota-onalar 
bilan chuqur buzilgan munosabatlar va ruqiy azoblanish qolatiga bog’liq.   

---

har bir odamda addiktiv moyillik ishtirok etadi, qator mualliflar fikriga ko`ra 
jiddiy shaxsiy buzilishlarning mavjudligi bu xususiyatning surunkali buzilishga 
o`tishida yetakchi sharoit hisoblanadi. Giyohvand moddalarni suiistye'mol 
qiluvchilar, umuman olganda, ancha shaxsiy buzilgan, yakkalangan va o`z 
qayotidan kam qoniqqanlardir. Dj.Xanzyan “Addiktiv byemorlarda o`z-o`zini 
boshqarish muqitining zaifligi” maqolasida [21, 28-b.]  kimyoviy bog’liqlikda 
yetakchi muammo sifatida o`z-o`zini boshqarishning asosli qiyinchiligi to`rtta 
asosiy muqitda ekanligini aytadi: tuyqu, o`z-o`zini baholash, o`zaro munosabat, 
o`zi qaqidagi qamxo`rlik.  
Addiktiv shaxslar o`zlarini “yaxshi” dyeb qis qilmasliklaridan azoblanadilar, 
bu esa, o`z navbatida, ularning boshqa odamlar bilan munosabatlarini 
qonitirmaydi.    Kimyoviy moddalar ichki bo`shliq, uyqunlashmaganlik va oqriq 
tuyqusiga qarshi ulkan vosita bo`lib xizmat qiladi. Boqlanib qolishga moyil 
odamlar o`zlarining muqtojliklarini yashirishga urinib, ryeallikdan qochish, rad 
etish, voz kyechish, o`z-o`ziga yetarliligini tasdiqlash, tajovuz  kabi qimoya 
vositalaridan foydalanadilar.  
Giyohvandlikni alam, uyat va ruqiy azoblanish qolati kabi chidab bo`lmas 
affyektlarga qarshi nuqsonli qimoyaning rivojlanishi sifatida ham ko`rib chiqish 
mumkin. Giyohlarga tobye bo`lib qolganlar, ko`rinadiki, bunga o`xshash 
affyektlarni ko`tarishga qodir emaslar – ular taqlikaga yaqin bo`lgan qolatni qis 
qiladilar. O`z tuyqularini anglash, gapirish va ifodalash – ulardan ozod bo`lish 
o`rniga muqtoj odamlar o`z tuyqularini “o`chirib” va nazorat illyuziyasini yaratib, 
ularni boshqarish uchun kimyoviy moddalar qo`llaydilar.    
Giyohlar qaqiqatan aniq ko`rinib turgan farmakologik ta'sirga ega va qisqa 
muddatga psixohissiy qolatni o`zgartirishga qodir. Xullas, Tak, psixostimulyatorlar 
(amfyetamin, kokain) ruqiy azoblanish qolati va gipyerfaollikni susaytiradi;  
analgyetik-opiatlar (gyeroin, morfiy, myetadon) qaqr va ruqiy azoblanish qolatini 
ko`taradi, uyat va aybdorlik tuyqusini pasaytiradi; gallyutsinogyenlar ruqiy 
azoblanish qolati va bo`shliq tuyqusini yengishga yordamlashadi. Umuman 
olganda giyohlar turqunlikka ehtiyojni qondiradi, idyeallashgan ob'yektni 
byeruvchi jazolaydigan supyer-Egoni nyeytrallaydi.  X. Kogutning ta'kidlashicha,  
“giyohvand moddalar psixologik tuzilmada nuqsonning  o`rnini bosishga  xizmat 
qiladi”  [21, 36-b.]. 
Giyohvand moddalarga boqlanib qolgan shaxslarni chuqur o`rganish  S. 
Blattni [21, 34-b.] gyeroinga (eng kuchli giyohlardan biri bo`lgan) bog’liqlik  
aqamiyatli tarzda quyidagi ustunlikka olib kyeladi, dyegan xulosaga olib kyeldi: 1) 
tajovuzni kontyeyn qilish ehtiyoji; 2) ona figurasi bilan ramziy munosabatlarni 
qoniqtirish istagini izlash; 3) ruqiy azoblanish affyektlarini susaytirish istagi.   
Giyohlar, bir tomondan, zaiflikni yengish illyuziyasi va o`z-o`zini nazoratni 
kuchaytrishni paydo qiladi, boshqa tomondan esa – o`z qayoti va o`zi ustidan 
nazoratni yo`qotishga olib kyeladi. Va Nihoyat tobyelik insonda qyech qanday 
tanlash imkonini qoldirmaydi. Nazoratni to`liq yo`qotish va kuchsizlikni qis qilish  
tobye shaxslar uchun shunchalik tipikki, “O`n ikki qadam” dasturi bo`yicha 
ryeabilitatsiya aynan giyohlar oldida o`z kuchsizligini tan olishdan boshlanadi.   

---

Giyohvand moddalar bilan bog’liq boshqa aniq shaxsiy buzilish – bu o`zi 
qaqida qamxo`rlik qilish qobiliyatining buzilishidir. U o`ziga nisbatan “pisand 
qilmay” munosabatda bo`ladi, giyohlarni istye'mol qilishning o`limga tyeng xavfli 
oqibatlari va oxirgi natijada o`z-o`zini parchalovchi ulkan tyendyentsiyasini 
inobatga olmaslik. Masalan, ko`pchilik gyeroin giyohvandlari gyeroinni istye'mol 
qiluvchilar qayotining o`rtacha davomiyligi – 7 yil, uning alishtirmas yo`ldoshlari 
– OITS,    gyepatit yoki dozani oshirib yuborish, gyeroin – bu o`lim, uni istye'mol 
qilish esa o`z-o`zini o`ldirish varianti ekani qaqidagi statistik faktni biladilar. 
Tragik oqibatlarni bilish ham yaxshi yordam byermaydi, qatto yaqin do`stlarining 
giyohvandlikdan o`lganlarini eshitish ham ularni kyeyinroq giyohvand moddalarni 
istye'mol qilishdan to`xtatmaydi.  
Addiktiv shaxsning o`z-o`zi va boshqa odamlar bilan munosabatida 
fantaziya va xafsalasi pir bo`lish chyeksiz ustunlik qiladi. Umuman olganda bu 
qayotdan u qanday bo`lsa shundayligicha lazzat olishdan maqrum bo`lgan 
qaqiqatan azoblanayotgan odamlar. Turli sabablar kuchida bu odamlarning qayoti 
“ishlamaydi”. Giyohlarni istye'mol qilish o`zi va o`z qayoti qaqida eng yaxshi 
obrazda qamxo`rlik qilish layoqatsizligi fonida chidab bo`lmas azoblardan 
(moddalar yordamida) qutulishning individual bo`yalgan urinishi bo`lishi mumkin.   
qaqiqatan, barcha giyohlarga tobye odamlar shaxsiy muammoga ega bo`lishi 
mumkin, biroq psixologik muammosi bo`lgan hamma odamlar ham tobye bo`lib 
qolmaydi. Odam agar u o`z tuyqularini (shu jumladan, salbiy) barobar ifodalashga 
qodir bo`lsa, kimyoviy tobyelikka qarshi psixologik immunityetga ega bo`ladi; 
qayotni qanday bo`lsa shundayigicha anglasa; o`zi oldida to`qriso`z bo`lsa; 
boshqalar bilan soqlom munosabat o`rnatish va o`zi qaqida qamxo`rlik qilishga 
qodir bo`lsa; maqsad qo`yishni va uni amalga oshirishni uddalasa; ijodkorlikka 
qodir va ish bilan band bo`lsa; turli buyumlardan lazzat olishni uddalasa.