Microsoft Word Zulfiyye avtoreferat doc

Dissertasiya işinin mənbəşünaslıq bazası.  Seçilmiş problemin tədqiqi 

əhatəli mənbəşünaslıq bazasına söykənir. Tədqiqat işində dövrü mənbələrdən 

geniş  şəkildə istifadə edilmişdir. Bunların sırasında Azərbaycan Respublikası 

Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA)

39

, Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivindən 

                                                                                                                                         

s.; Verdiyeva H.Y. XIX əsrdə Naxçıvanda baş verən demoqrafik dəyişikliklər // NDU-nun 

Elmi Əsərləri (Humanitar seriya), 1999, №5, s.60-61. 

25

  Сафаров  Р.  Ф.  Изменение  этнического  состава  населения  Иреванской  губернии  в 

ХIX - XX веках  (этно  демографическое  и  этно-географическое  исследование).  Баку: 

Сада, 2009. 

26

 Abdullayev B., Cəfərov H. Azərbaycana qarşı erməni terrorizminin qısa  xronologiyası. 

Bakı: 2002. 

27

 Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı  təcavüzkarlıq siyasəti tarixindən. Bakı, 

Elm, 1995, 168 s.; Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı  təcavüzkarlıq siyasəti 

(XIX əsrin axırı – XX əsr). Bakı, Elm, 1998. 

28

Arzumanli V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq.  

Bakı: “Qartal”, 1998. 

29

 Eloğlu S. Zəngəzur hadisələri. Bakı, Azərnəşr, 1992. 

30

 Qaraoğlu Fazil. Ermənilər və Həqiqətlər (rəsmi sənədlərlə). Bakı, 2007,  

31

Nəcəfov B. İ. Düşmənin iç üzü. XlX-əsrin sonu - XX-əsrin  əvvəllərində Türkiyə  və 

Cənubi Qafqazda erməni terrorizminin tarixi. I hissə. Bakı: Çaşioğlu, 2007, 440 səh.; 

Nəcəfov B. İ. Düşmənin iç üzü. XIX-əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Türkiyə və Cənubi 

Qafqazda erməni terrorizminin tarixi. II hissə. Bakı: Çaşıoğlu, 2006. 

32

 Асадов C. Миф о Великой Армении. Баку: 1999. 

33

 Cezmi Yurdsever. Zeytunluqun 311 mirası... Ankara, 1999. 

34

 Erdal Liter. Ermeni kilsesi ve terror. Ankara, 1999. 

35

 Kemal Taran. Ermeni iddiaları tutarsızdır. İstanbul, 1984. 

36

 Kemal Beydilli, 1828-1829. Osmanlı-Rus savaşında Doğu Anadoludan Rusiyaya 

Köçürülən Ermənilər, X.T.T.K. konqresinde sunulan tebliğ, Ankara,1986, s. 384-385. 

37

Kırzıoqlu F. Kars ili çerçivesinde ermeni mezalimi (1918-1920). Ankara, 1999; Kirziğlu 

F., Surmelu çukurunda Tuzluca Ayrumluları. Türk dili dergisi. 1964, 1 c., sayı 155, s.826. 

38

 Tahir Sünbül. Azerbaycan dosyası I. Ankara, 1990. 

39

 Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi. 

---

 

10

(ARDA)

40

 toplanan sənəd və materiallar xüsusi yer tutur. 

Rusiya imperiyası dövründə  nəşr olunan sənəd və materiallar 

külliyyatından bəhs edərkən Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktlarını

41

 

fərqləndirmək lazımdır. On iki cilddə çap olunan bu məcmuədə İrəvanın XIX 

əsr tarixinə dair mühüm sənədlər vardır. Bu sənədlər İrəvan xanlığının Rusiya 

tərəfindən ilhaqına, onun idarəsinin təşkilinə, iqtisadi vəziyyətinə  və s. digər 

məsələlərə aydınlıq gətirir.  

Bu dövrdə çap  olunan materiallardan İ.Şopenin (1798-1870) kameral 

təsvirini və  nəşr edilmiş icmalını qeyd etmək olar

42

.  İ.Şopen  Qafqazdakı rus 

qoşunlarının baş komandanı (1827-1831) İ.F.Paskeviçin göstərişi ilə 1829- 

1832-ci illərdə «Erməni vilayəti»nin tədqiqatı ilə  məşğul olmuşdu.  İ.Şopen 

«Erməni vilayəti» haqqında kitab yazmış, həmin kitabı 1840-cı ildə Elmlər 

Akademiyasının Demidov mükafatına təqdim etmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 

kitab həmin  şəklində mütəxəssislər tərəfindən müsbət qiymətləndirilmiş  və 

mükafat almışdı. Kitab özü yalnız 1852-ci ildə, həm də yeni adla çap edilmişdi. 

İ.Şopenin kitabı o zamankı mütəxəssislər kimi müasir tədqiqatçılar 

tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdi. M.Kosven bu əsəri indiyədək böyük 

tarixi qiymətini saxlayan bir əsər kimi qiymətləndirmişdir. Rus 

qafqazşünaslığının mənafeyinə uyğun olan bu baxışlar, Azərbaycan tarixi 

nöqteyi-nəzərindən, yenidən nəzərdən keçirilməlidir.  

İ.Şopenin kitabı ilə tanışlıq göstərir ki, onun qarşısına qoyduğu problemin 

tədqiqində  tətbiq etdiyi konseptual yanaşma tamamilə  səhvdir. O, «erməni 

vilayəti»ndən bəhs etməli olduğu halda, kitabın birinci hissəsini qədim erməni 

çarlığına coğrafi, tarixi, ədəbi və arxeoloji cəhətdən baxışlar adlandırmış, heç bir 

əsas olmadan «erməni vilayəti»ni Ermənistan tarixi kimi təqdim etmişdir. İrəvan 

və Naxçıvan tarixi də bu konsepsiyaya uyğun nəzərdən keçirilmişdir. 

İ.Şopenin kitabının nisbətən diqqəti cəlb edən cəhəti vilayətə daxil olan 

torpaqların Rusiya işğalı dövrü və ilk illərə aid statistik məlumatıdır. Açıq qeyd 

etmək lazımdır ki, müəllif konsepsiyasını  nəzərə alsaq buradakı statistik 

materialın da ermənilərin xeyrinə təhrif edildiyini söyləmək olar. Lakin bu halda 

belə istər  İrəvan, istərsə  də Naxçıvan torpaqlarının tarixi Azərbaycan  ərazisi, 

onun  əhalisinin isə azərbaycanlılardan ibarət olmasını ört-basdır etmək olmur. 

İ.Şopenin ermənilərin bu torpaqlara köçürülməsi haqqında məlumatları, həmin 

ərazilərin zor gücünə erməniləşdirilməsi siyasətinin tərkib hissəsi olduğunu 

sübut edir. Bütün bunları  nəzərə alaraq İ.Şopenin kitabına tənqidi  şəkildə 

yanaşmaq zərurəti ortaya çıxır. 

İrəvan quberniyasının XIX-XX əsrin  əvvəllərinə dair etnik tarixi 

materialları 1846-1920-ci illərdə nəşr edilmiş “Qafqaz təqvimləri”ndə də tədqiq 

olunmuşdur, burada problemlə bağlı tutarlı faktlar vardır

43

. 

                                                            

40

 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi. 

41

 Акты, собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею. 

42

  Шопен  И.  Исторический  памятник  состояния  Армянской  области  в  эпоху  ее 

присоединения к Российской империи. СПб. 1852. 

43

 Кавказские календари  на 1846-1919 гг. Тифлис, 1845-1920. 

---

 

11