2.Muvozanat darajasidan past narx chegarasini belgilashda davlat
3.Mahsulotni boshqa davlatlarga eksport qilish muamolari.
4.Davlatning ishlab chiqarishning ortiqcha miqdorini kamaytirishga harakati.
5.Davlat tomonidan narxlarini belgilash tamoyillari.
6.Tovarning maksimal va minimal bahosi.
7.Narx maksimal bo’lganda mahsulot tanqisligi.
8.Narx minimal bo’lganda mahsulot otiqchaligi.
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish zarurati
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish zarurati ham alohida bozorlarning nomukammalligi, ham makroiqtisodiy muammolarni hal etish zarurati bilan bog’liq. Bozorni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari quyidagilardan iborat: narxlar darajasi ustidan davlat nazorati, soliqlar joriy etish, subsidiyalar berish, bozor kvotalari belgilash.
Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish zarurati
Muvozanat darajasidan past narx chegarasini belgilashda davlat
Muvozanat darajasidan past narx chegarasini belgilashda davlat, qoida tariqasida, muayyan ijtimoiy muammolarni hal qilishga harakat qiladi. Masalan, muvozanat bahosi shu qadar yuqori bo'lsaki, u berilgan mahsulotni aholining ko'pchiligi iste'molidan chiqarib tashlasa va mahsulot asosiy ehtiyojlar (non, shakar, sut) ga tegishli bo'lsa. Ko'pincha shunga o'xshash vaziyat urushlar, inqirozlar, hosil yetishmovchiligi va hokazolarda bo'lishi mumkin. Belgilangan narxlarning muvozanat darajasidan pastroq joriy etilishi natijasida doimiy ravishda tovar taqchilligi yuzaga keladi.
Demak, aholi manfaati uchun past narx belgilash orqali davlat, shu bilan birga, barcha fuqarolariga ushbu mahsulotni olishning jismoniy imkoniyatini kafolatlamaydi.
Mahsulotni boshqa davlatlarga eksport qilish muamolari.
Mahsulotlarni boshqa mamlakatlarga eksport qilish ham muammoni hal qilmaydi, chunki bu holda davlat tashqi bozorda o’zining xususiy eksportchilari bilan raqobatlashadi va shu bilan xususiy eksportni kamaytiradi, bu esa taklifning ko’payishiga va mamlakat ichidagi narxlarning pasayishiga olib keladi. . Hukumat qishloq xo’jaligi mahsulotlarining davlat zaxiralarini undan keyingi foydalanishning aniq istiqbolisiz (saqlash, yo’q qilish, boshqa mamlakatlarga bepul yordam ko’rsatish va boshqalar) ko’paytirishi kerak.
Davlatning ishlab chiqarishning ortiqcha miqdorini kamaytirishga harakati.
Ishlab chiqarishning ortiqcha miqdorini kamaytirishga harakat qilib, hukumat qo’shimcha ma’muriy choralarni qo’llashi mumkin. Masalan, u har bir ishlab chiqaruvchi uchun ishlab chiqarish hajmi yoki ekin maydonlari chegarasi bo’yicha kvotalar belgilashi, ularni qisqartirish uchun badal to’lashi mumkin va hokazo. Bu taklifning qisqarishiga va ortiqcha ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi. Ammo bu chora-tadbirlar maxsus boshqaruv apparatini yaratish, uni saqlash, yuqorida ko’rsatilgan bonuslarni to’lashga davlat xarajatlarini ko’paytirishni talab qiladi. Shu munosabat bilan ko’plab xorijiy iqtisodchilar davlat tomonidan belgilangan narxlarni muvozanat narxlari darajasidan yuqori belgilashning iqtisodiy maqsadga muvofiqligiga shubha qilishadi.
Ortiqcha ishlab chiqarilgan tovar
Davlat tomonidan narxlarini belgilash tamoyillari.
Narxlarni belgilash davlat tomonidan quyidagi hollarda amalga oshiriladi.
1) muvozanat narxlari jamiyat uchun juda yuqori bo’lib ko’rinadi (davlat narxlarning maksimal darajasini yoki maksimal darajasini joriy etish orqali ularning darajasini muvozanat darajasidan pastroq qilib qo’yadi);
2) muvozanat bahosi tovar ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlash uchun juda past bo’lib tuyuladi (davlat qonuniy ravishda narxlarni muvozanat darajasidan, minimal narxlar deb ataladigan yoki pastroq narx darajasidan o’rnatadi).
Tovarning maksimal va minimal bahosi.
Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o’rnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o’rnatilgan narx muvozanat narxdan kichik bo’lsa ( - muvozanat narx) va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash ta’qiqlansa. Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum darajada ta’minlash maqsadida davlat tomonidan o’rnatiladi. Talab va taklif nazariyasiga ko’ra, maksimal narxning o’rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi
Narx maksimal bo’lganda mahsulot tanqisligi.
Tovar tanqisligini davlat o’z zahirasidan mahsulotni bozorga chiqarish yo’li bilan echadi, ya’ni o’z zahirasidagi miqdorda mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.
Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx dan yuqori narxda sotishga ruxsat bo’lmasa, taklif miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu nuqta orqali ifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi da sotiladi; muvozanat narxdan ancha Yuqori bo’lishi mumkin).
Narx minimal bo’lganda mahsulot otiqchaligi.
Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o’rnatiladi. Minimal narxning o’rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to’planib qolishiga olib keladi. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda ham norasmiy bozor vujudga keladi. Grafikdagi nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan past narxda ( narxda) sotilishi mumkin bo’lgan vaziyatni ko’rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o’zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.
