Millatlararo totuvlik milliy va diniy bag’rikenglik

MILLATLARARO TOTUVLIK MILLIY VA DINIY BAG’RIKENGLIK
Reja:
I Milliy g’oyaningmillatlararo totuvlik milliy diniy bag’rikenglik bilan mushtarakligi.
2.Millatlararo totuvlik va bagrikenglikning asoslari.
3. Milliy-diniy bagrikenglik g’oyasi. Uning tarixiy va xukukiy asoslari.
4. Uzbekistonda milliy- diniy bagrikenglik va dunyoviylik.

Milliy g’oya keng mazmunga ega. U millatlararo totuvlik va milliy, diniy bagrikenglik g’oyalari bilan o’zaro mushtarak. Shu nuqtai nazardan aytish mumkinki, milliy g’oya bu faqat birgina millatning emas, balki jamiyat taraqqiyotiga, ravnaqiga umumiy maqsad yo’lida baholi qudrat hissa qo’shayotgan mamlakat fuqarolarining millati, irqi, diniy e’tiqodidan qat’iy nazar barchaning maqsad va manfaatlarini ifoda etadi.

Milliy g’oya — barcha sohalarda mavjud millatlar manfaatlarini o’zida ifoda etgan holda orzu qilingan kelajak jamiyatning asosini yaratish, mustahkamlash va rivojlantirish uchun bo’lgan umummaqsad yo’nalishidagi harakatlar majmuini milliy va diniy bag’rikenglikni uyg’otuvchi fikrlar, qarashlarni, g’oyalarni ham o’zida ifoda etadi.
Bugungi kunda mamlakatimizda 130 dan ziyod millat va elat vakillari yashaydi. Bu jamiyatimizdagi milliy o’ziga xoslikni ifodalaydi.
Millatlararo totuvlik g’oyasi — umumbashariy qadriyat bo’lib, turli xalqlar birgalikda istiqomat qiladigan mintaqa va davlatlar milliy taraqqiyotida muhim omildir.
Bu g’oya — bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yo’lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o’rtasida o’zaro hurmat, do’stlik va hamjihatlikni qaror toptirish va mustahkamlashning ma’naviy asosidir.
Milliy g’oya — har bir millat vakilining iste’dodi va salohiyatini to’la ro’yobga chiqarish uchun sharoit yaratadi va uni Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi kabi ezgu maqsadlar sari safarbar etadi.
Muayyan mamlakatga nom bergan (titul) millat bilan unda yashaydigan boshqa xalqlar o’rtasida hamjihatlik bo’lishi Ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim omillaridan biridir. Aksincha, milliy g’oyaning ahamiyatini tushunib yetmaslik jamiyat hayotini, tinchlik va barqarorlikni izdan chiqarishi mumkin.
Millatlararo totuvlik va hamjihatlikka rahna soluvchi illat, bu — tajavvuzkor millatchilik va shovinizmdir. Bunday zararli g’oyalar ta’siriga tushgan jamiyat beqarorlik holatiga yuz tushishi muqarrar. XX asrda Yevropa xalqlarini asoratga solgan va ayrim davlatlarning tanazzuliga sabab bo’lgan fashizm yoki milliy xususiyatlar bilan xdaoblashmagan va soxta baynalmilalchilik g’oyasiga asoslangan kommunizm g’oyasi bunga yaqqol misol bo’ladi.
O’zbekiston hududida qadimqadimdan ko’plab millat va elat vakillari bahamjihat istiqomat qilib keladi. Ular o’rtasida asrlar davomida milliy nizolar bo’lmagani xalqimizning azaliy bagrikengligini ko’rsatadi.
Shu bois, bugungi kunda mamlakatimizda yashab kelayotgan millatlarni o’zaro hamjihatlik ruhida tarbiyalash maqsadi istiqlol mafkurasining asosiy maqsadlaridan biridir. U xalqimizga bo’lgan olijanoblik va insonparvarlik fazilatlariga asoslanadi.
U do’stona munosabatlar ustun bo’lgan sharoitda ijtimoiy taraqqiyotning omili sifatida maydonga chiqadi. Respublika Prezidenti I.A.Karimov bu haqda shunday yozadi: "Jahon tajribasidan millatlar yoki etnik guruhlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda an’anaviy uyjunlik vujudga kelgan mamlakatlarda ko’p elatlilik omili davlatlarning siyosiyiqtisodiy rivojlanishiga samarali, rag’batlantiruvchi ta’sir etishini ko’rsatuvchi misollarni ko’plab keltirish mumkin. Bu mamlakatlarda etnik guruhlar va irqlar o’rtasida ma’lum muammolar mavjud. Shunga qaramay, ko’p elatlilik omili ularning ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyoti yo’lidagi to’g’anoqqa aylanib qolmagan, aksincha, taraqqiyotning jadallashuviga yordam bergan millatlarning va madaniyatlarning birbiriga ta’sir ko’rsatishi bu davlatlarda yashayotgan xalqlarning ijtimoiyaqliy boyishi uchun yaxshi manbaga aylangan. Shunday qilib, bu mamlakatlarda ko’p millatlilik omili demokratik o’zgarishlarni jadallashtiriSh va ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotning, fuqarolar jamiyati qurilishiyushg ta’sirchan vasitasiga aylanib qolgan"
O’zbekiston Prezidenti bu fikrlarni yanada chuqurlashtirib, ko’p millatlilik bizning bebaho boyligimiz ekanligini, hamma narsa undan foydalanishda ekanligini qaytaqayta ta’kidlaydi. Darhaqiqat, har bir millat o’zining betakror madaniyma’naviy qadriyatlariga ega. Bunday millatlar vakillarining bir mamlakat hududida yashashlari, birgalikda mehnat qilishlari, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida o’zaro ta’sirda bo’lishlari xalqlarning har jihatdan taraqqiyotini tezlashtiradi.
Deylik ayrim millatlar tarixiy taraqqiyot davomida ishlab chiqarishning ma’lum sahasida yuksak layoqatni shakllantirgan tarbiya, tafakkurning ta’siri yo’nalishiga e’tibor beradi. Milliy xarakterida, hayotga, ijtimoiy hodisalarga munosabatida o’ziga xosliklari bor. Axloqiy, huquqiy, siyosiy madaniyat sohalaridagi xattiharakatlarda ham ma’lum ijobiy tafovutlar uchraydi. Bunga o’xshash rangbaranglik nafaqat boyligimiz, balki taraqqiyotimiz sur’atini tezlashtiruvchi omil bo’lishi mumkin,
Adolatli milliy siyosat olib borilganida ko’p millatlilik maqsadimiz yagonaligini, taqdirimiz birligini, hamjihatlik zarurligini tushunishta yordam beradi, umuminsoniy g’oyalarning ustuvor bo’lishini, shaxsiy manfaatlarni to’g’ri anglab olishni osonlashtiradi. Aksincha, milliy munosabatlarga ziyraklik va noziklik bilan yondashmaslik umummilliy tamoyillarga biroz e’tiborsizlik ham tinchlik va barqarorlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. I.A.Karimov o’z fikrini davom ettirib, shunday yozadi: "Ayni chog’da insoniyat tarixida buning aksini, ya’ni ko’p elatli davlatlardagi millatlararo munosabatlarda uyg’unlikning yo’qligi, butunbutun xalqlar va mamlakatlarni ancha orqaga uloqtirib tashlagan ijtimoiysiyosiy falokatlarga olib borganini ko’rsatuvchi misollar ham oz emas. Zero, ko’p elatlilik nafaqat ayrim mamlakatlarning, balki butunbutun mintaqalarning ham ichki siyosiy barqarorligi va milliy xavfsizligiga putur yetkazuvchi bosh omilga aylangan"¹.
Millatlararo hamjihatlik qaror topmasa, tajovuzkor Millatchilik va shovinizmning halokatli g’oyalari tarqalishi uchun qulay vaziyat yaratiladi. Milliy istiqlol royasining amal qilishiga, kishilar qalbi va ongiga singdirilishiga jiddiy zarar yetkazadi. Shuni hisobga olib, mamlakatimizda bu muammo ilmiy asosda, xolisona hal qilinmoqda. Millatlar o’rtasida mojarolarga yo’l qo’ymaslik uchun: etnik siyosatda shaxs xukuqlari ximoya qilinishining ustuvor bo’lishini. mamlakatlararo ziddiyatlarni amaliy tarzda xal qiladigan usullarga asor.ttanittti bosh yo’limiz ekanligiga, bozor munosabatlarini iqtisodiy taraqqiyotda barcha millatlarga mansub aholining manfaatlariga mos kelishiga, har bir millat madaniyati, tili, urfodat va an’analari, madaniy merosini rivojalantirishga alohida ahamiyat berilmoqda.
Mamlakatimizda statistik ma’lumotlarga ko’ra, 136 millat, elat, xalq va etnik guruhlarning vakillari yashaydi. Ularning har biri o’z milliy madaniy urfodatlari, an’analari, tiliga, konstitusiyaviy huquqiy tenglikka ega. O’zbekistonda bugungi kunda 100 dan ortiq milliymadaniy markaz faoliyat ko’rsatmoqda. Shu yo’nalishda markazlar tuzish bo’yicha 15 ta tashabbuskor guruh ish olib bormoqda. O’zbekistonda barcha millat vakillariga teng huquqli munosabat davlat qonuni bilan mustahkamlangan. BuniNg ijobati maktablarimizda 9 ta milliy tilda o’qitish ipshari, 20 tilda ommaviy axborot nashrlari faoliyat ko’rsatayotganlishda ko’rinmokda¹.
Turli millat vakillarining ijodiy tadbirlari, badiiy ko’rgazmalari, bir tomondan, ayni millatning O’zbekiston fuqarosi sifatida o’z o’rni borligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, shu zaminda yashovchi barcha millatlarning O’zbekiston xalqi — O’zbekiston fuqarosi ekanligani namoyon etuvchi, mustahkamlovchi milliy g’oya atrofida birlashuviga olib boradi.
Bashariyat tushunchasi rangorang millatlar va elatlar, shuningdek turli din va irqqa mansub insonlarni o’ziga qamrab oladi. Demak har bir inson bashariyat va ayni vaqtda o’z xalqi, o’z Vatanining farzandi hamdir. Har bir kishida o’z xalqining tili, ruhiyati, an’analari, qadriyatlari barQ urib turadi.
Milliy istiqlol g’oyasi o’z mazmunmohiyatiga ko’ra barcha millatlarning umumiy manfaatlarini ro’yobga chiqaradi. Mamlakatda fuqarolararo va millatlararo totuvlik hamda ijtimoiy barqarorlik muhitini ta’minlashga xizmat qiladi.
Zotan, har qanday polietnik davlatda turli millatlar o’rtasidagi munosabatlar davlat va jamiyat taraqqiyotiga zamin yaratuvchi omillardan hisoblanadi.
Millatlararo totuvlik va bag’rikenglikshshg asoslari
Jahon keng, dunyoda mamlakat ko’p, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz, O’zbekistonimiz yakkayu yagonadir. O’zbekiston deb atalmish yurtning yagonaligi uning betakror tabiati, boy tarixi, zahmatkash insonlari bilan bir qatorda bu zaminda turli millat va elat vakillarining yagona oila farzanlaridek yashashlarida namoyon bo’lmoqda. Bunday ahillik do’stlik va hamkorlik o’zining chuqur tarixiy ildizlariga va asosiga ham ega, Bu asoslar mamlakatimiz Konstitusiyasida mustaxkamlab qo’yilgan. Xususan, uning 18moddasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdir", — degan qoida mustahkamlab qo’yilgan¹.
E’tibor berilsa, mazkur qoidada milliy hayotga, fuqarolarning milliy histuygulariga daxldor muhym ahamiyatga ega bir qator tamoyillar belgilab qo’yilganiga ishonch hosil qilish mumkin.
Birinchidan, fuqarolarning milliy mansubliklaridan qat’iy nazar qonun oldida tengligi mustahkamlangan;
Ikkinchidan, fuqarolarning diniy e’tiqodidan qat’iy nazar bir xil huquq va erkinliklarga egaligi ta’kidlangan. Diniy qadriyatlar millat ma’naviyatining ajralmas qismi ekanini inobatga oladigan bo’lsak mazkur qoidaning amaliy ahamiyati oydinlashadi.
Uchinchidan, fuqarolarning irqiy tengligi qayd etilgan. Irqchilikdan g’ayriinsoniy mafkura va amaliyotning tariXimizda umuman kuzatilmaganini alohida qayd etish lozim. Ammo ayrim mintaqalarda tajovuzkor millatchilik g’oyalaRi bilan qurollangan ayrim guruhlar diniy aqidaparastlik va irqchilik qarashlaridan o’z maqsadlari yo’lida foydalanishga urinayotganini ham unutmaslik zarur. Demak muayyan hollarda ular omuxtalashgan shaklda ham chiqishi mumkin. Axborot globallashuvi kuzatilayotgan bugungi kunda turli g’oyalar hyech qanday chegaralarni tan olmay kirib kelishini e’tiborga oladigan bo’lsak ushbu tamoyilning ahamiyati yanada yaqqol namoyon bo’ladi.
Tarixiy tajriba ko’p millatli davlatning barkarorligi millatlararo munosabatlarga daxldor huquq va erkinliklarni to’gri belgilab qo’yish bilan bir qatorda amaliyotda unga qanchalik rioya qilishga ham bog’liqligini ko’rsatadi.
Ma’lumotlarga ko’ra, 2000 yilda 36 mamlakatda 40 ta, 2001 yilda esa 30 mamlakatda 36 harbiy nizo sodir bo’lgan Ularyugag 27 tasi, ya’ni 75 foizi bundan 10 yillar oldin boshlangan. Bu nizolarning aksariyati bir mamlakat ichida kechganini e’tiborga oladigan bo’lsak ularning milliy, diniy va irqiy asoslardan kelib chiqqan fuqarolik urushlari ekanini anglatadi.
Bemalol aytish mumkinki, jahonning turli nuqtalarida alangalanib turgan bunday nizolar aksariyat hollarda millatlararo munosabatlarda millatlararo totuvlik bagrikenglikning yo’qligi ham sabab bo’lmoqda. Shu nuqtai nazardan, respublikamiz milliy siyosatining asosiy tamoyillari hayotda ham o’z ifodasini topayotganini ta’kidlash zarur. Xususan, millatlararo munosabatlar sohasidagi amaliyot haqida gap ketar ekan, istiqlol yurtimizdagi turli millat va elat vakillariga o’zining tarixiy vatanlari bilan aloqalar o’rnatishga imkon berganini qayd etish lozim. O’rnatilgan aloqalar ona tilini o’qitish va o’rganishni yo’lga qo’yish, turli qo’llanmalar va adabiyotlarni o’z vaqtida olish, yoshlarni ta’lim olish uchun rivojlangan mamlakatlar, ba’zan esa ularning tarixiy vataniga yuborish imkoniyatlarini yaratdi. Shuningdek keng qamrovli madaniyma’rifiy dasturlarni amalga oshirish uchun sharoit yuzaga keldi.
O’zbekiston hozir va bundan keyin ham o’z mustaqilligini himoya qila olishi uchun ko’p millatli o’zbekistonliklarning har bir avlodi milliy istiqlol g’oyalari ruhida tarbiyalab borishi barqarorlik va umummilliy totuvlik va bag’rikevtlikni yanada mustaxdsamlab boradi. Zero, milliy g’oya — barcha o’zbekistonliklarning manfaatlarini ham ifodalovchi g’oyadir'
Respublikada istiqomat qilib turgan 130 dan ortiq millat va elatning har biri o’ziga xos madaniyatga va ko’p asrlik an’analarga ega. O’zbekiston Respublikasi o’tkazayotgan milliy siyosatning eng muhim ustuvor yo’nalishi barcha millatlarning ravnaqi uchun tinch sharoit va imkoniyat yaratish, millatlararo munosabatlarni uygunlashtirishdan iborat. Bu sohada keyingi yillardagi eng katta yutug’imiz umumiy uyimizdagi tinchlik va barqarorlik millatlararo va fuqarolararo totuvlikdir. Odamlarimiz ongida ana shu qadriyat va uning o’zgarmas ahamiyati tushunchasi kun sayin oshib borayotganligidir deyish mumkin¹.
Dunyoning qariyb barcha mamlakatlari ko’p millatli. Respublikamiz ham ana shunday boy, turfa madaniyatlar gullabyashnayotgan mamlakatlardan biri ekani har bir o’zbekistonlikka iftixor baxsh etadi. O’zbekistonni o’z Vatani deb bilib, uning taraqqiyoti yo’lida fidokorona mehnat qilayotgan turli millatga mansub yurtdoshlarimizdan har biri buni dildan teran his qshshoqdalar. Olib borilzyotgan oqilona milliy siyosat tufayli respublikamizda k;aror topgan tinchlik ijtimoiy totuvlik o’zaro hamkorlik tobora mustahkamlanib bormoqda.
Respublika Baynalminal Madaniyat Markazi (RBMM) va milliy madaniyat markazlari (MMM)ning faoliyati bu yerda yashovchi xalqlarning milliy an’analari, urf odatlari va marosimlarini qayta tiklash, ma’naviyat va madaniyatni rivojlantirish, millatlararo munosabatlarni uygunlashtirishga qaratilgan. Turli millatlarga mansub fuqarolarimizning katta umumxalq bayramlariga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish, mamlakat madaniy turmushidagi shonli voqyealarni nishonlashda faol ishtirok etayotganliklari samimiy sahovat va mehr oqibat muhitini yaratmoqda. Bu muhit bizga yagona oila tuygusini qaytaqayta his etish "O’zbekiston umumiy uyimiz" degan so’zlar zamiridagi chuqur ma’noni anglab olish imkonini beradi,
Dastlabki milliy madaniyat markazlari koreyslar, Qozoqlar, yaxudiylar, armanlar tomonidan Respublika viloyatlarida 1989 yilda tuzildi. O’sha paytda ularning faoliyatini muvofiqlashtirib turish maqsadida O’zbekiston Hukumatining qaroriga binoan Madaniyat ishlari vazirligi huzurida Respublika millatlararo madaniyat markazi tashkil etildi. Ammo bu markazlarning chinakam rivojlanishs va ravnaq topishi 1991 yildan mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin botlandi. 1992 yilning yanvarida Prezident I.A.Karimovning tashabbusi bilan Respublika millatlararo Baynalmilal markazi qoshidagi Madaniyat ishlari vazirligi Respublika baynalmilal madaniyat markaziga aylantirildi. Shu tariqa uning faoliyati negizida millatlar va elatlarni jipslashtirishga asosiy e’tibor qaratildi.
RBMM to’g’risidagi nizomda uning mustaqil muassasa ekanligi byolgilab qo’yilgan. Markaz milliymadaniy markazlarning faoliyatiga raxbarlik qiladi. O’zbekistonda yashovchi milliy guruhlarning madaniy extiyojlarini qondirishda davlat idoralariga va jamoat tashkilotlariga ko’maklashadi.
Respublika Baynalminal Madaniyat Markazining moddiy texnikaviy baza bilan ta’minlanishi RBMM va MMM ishlarini faollashtirdi, ularning birlashuvi va samarali hamkorlik qilishi uchun keng istiqbollar ochdi.
3 Milliy-diniy bagrikenglik g’oyasi. Uning tarixiy va xuquqiy asoslari.
"Dinlararo bagrikenglik yuyasi — xilmaxil diniy e’tiqodga ega bo’lgan kishilarning bir zamin, bir Vatanda, oliyjanob g’oya va niyatlar yo’lida hamkor va hamjihat bo’lib yashashini anglatadi"¹. Din qadimqadimdan aksariyat ma’naviy qadriyatlarni o’zida mujassam etib keladi. Milliy va diniy qadriyatlarning asrlar osha bezavol yashab kelayotgani ham ularni birbirlari bilan yaqin mushtarak maqsadlarga egaligidadir. Chunki dunyodagi dinlarning barchasi ezgulik yuyalariga asoslanadi, yaxshilik tinchlik do’stlik kabi fazilatlarga tayanadi. Odamlarni halollik va poklik mehrshafqat va barrikenglikka da’vat etadi. Hozirgi zaminda bu g’oya ezgulik yo’lida, nafaqat dindorlar, balki butun jamiyat a’zolarining hamkorligini nazarda tutadi, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashning muhim sharti hisoblanadi. Masalan, azalazaldan diyorimizda turli diniy ta’limotlar yonmayon yashab kelgan. Asrlar davomida yirik shaharlarimizda masjid, cherkov, xonaqohlarning mavjud bo’lishi, turli millat va dinga mansub qavmlarning o’z diniy amallarini erkin ado etib kelayotgani buning tasdishdir.
Tariximizning eng murakkab, og’ir davrlarida ham ular o’rtasida diniy asosda mojarolar bo’lmagani xalqimizning dinlararo bag’rikenglik g’oyasiga amal qshgab yashab kelganlaridan dalolat beradi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda 15 ta konfessiyaga mansub diniy tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning o’z faoliyatini amalga oshirishi va mamlakat hayotida ishtirok etishi uchun hamma shartsharoitlar yaratilgan. Bu boradagi huquqiy asoslar O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’grisida"gi qonunda o’z ifodasini topgan. Ana shu asoslar mamlakatimizdagi barcha din vakillarining hamkor, hamjihat bo’lib, ulug va mushtarak g’oyalar yo’lida harakat qilishi uchun imkon yaratadi.
Dinlarning umuminsoniy mohiyati, maqsadi bir bo’lib, ular aslida birbirlariga zid emas.
Diniy bag’rikenglikning mohiyati shundan kelib chiqadi. Jamiyat tarixidan turli dinga mansub kishilarning yonmayon yashab kelganligiga ko’plab misollar keltirish mumkin. Bizning mamlakatimiz hududida ham islom, ham nasroniylik iudaizm kabi dinlar yonmayon yashab kelgan, diniy amallar erkin ijro etib kelingan. O’sha davrlarda ham ziyolilar, olimlar birbiridan o’rganganlar, ustozshogird bo’lishgan. Ularning turli dinlarga mansubligi bunday munosabatlarga halal bermagan.
Aytish mumkinki, diniy ong rivojlanib, dinning mohiyatini chuqurroq anglash bilan diniy bag’rikenglik ham rivojlana bordi. Bu hozirgi davrda diniy bagrikenglikni yanada kuchaytirmoqda. Hozirgi vaqtda O’zbekistondagi turli konfessiyaga mansub diniy tashkilotlar o’z faoliyatini o’zaro ^teng huquqlilik hamdo’stlik va hamkorlik asosida amalga °Shirmoqda. Diniy bag’rikenglik turli dinlarning, turli Dynlarga mansub kishilarning hamdo’stlik munosabatlarinigina nazarda tutmaydi, balki e’tiqodidan qat’iy nazar barcha kishilarning tengligi, umumiy ezgu maqsad yo’lida hamkorlikni ham qamrab oladi. Diniy qarashga ko’ra ham, madaniy, jumladan, ilmiy qarashga ko’ra ham inson eng oliy mavjudotdir. U o’ziga berilgan umri davomida yashashga, ma’naviy aqliy jihatdan takomillashib, yerdagi hayot sharoitlarini yaxshilash uchun kurashishga, ijod qilishga haqli. Ma’naviy kamolotga eripshsh uchun inson yashashi, yaxshi sharoitlarga ega bo’lishi kerak. Demak yerdagi hayotni saqlab qolish, rivojlantirish barcha kishilaryushg umumiy maqsadlaridir. Diniylik dunyoviylikni inkor qilmaydi, u bilan ba’zan yonmayon yashasa, ayrim vaziyatlarda o’zaro yaqinlashadi, dunyoviylikning rivojiga xizmat qiladi. Dunyoviylik ya’ni shu moddiy hayotni rivojlantirishga yo’nalganlik diniylikning ham maqsadlari bilan mos tushadi. Diniylik dunyoviylikka xizmat qilishi mumkin deganda, dunyoqarashning ezgulik yaxshilik halollik tinchlik do’stlik kabi yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashni nazarda tutamiz. Xdqiqatan ham diniy ta’limotlar, u dunyo hayotini tasvirlash vositasida bu dunyoda yuksak fazilatlarga ega bo’lishga undaydi.
Diniy bagrikenglikning qaror topishi, mustahkamlanishi, rivojlanishi barcha kishilarni e’tiqodidan qat’iy nazar milliy g’oya va mafkurani amalga oshirish yo’lida birlashtiradi. U mafkurani milliy bcheya va kishilar ongi hamda qalbiga joylashishiga yordam beradi.
Aksincha, diniy batrikenglikni tor ma’noda tushunish, bir tomonlama talqin qilish umumiy maqsadlardan chalg’itib, kishilarni o’zaro guruhlarga bo’lib yuborishi mumkin. Shuningdek ayrim guruhlarning garazli manfaatlariga xizmat qiluvchi diniy niqobni yuzaga keltiradi. Bu haqida mamlakat Prezidenti I.A.Karimov shunday yozadi: "Afsuski, insoniyat tarixida diniy ongning ajralmas qismi bo’lgan odamlardagi e’tiqoddan faqat bunyodkor kuch sifatida emas, balki vayron qiluvchi kuch, hatto fanatizm (o’ta ketgan mutassiblik) sifatida foydalanilganligini ko’rsatuvchi misollar ko’p. Fanatizmning o’ziga xos xususiyati va ko’rinishlari, avvalambor, o’z dinining haqiqiyligiga o’ta qattiq ishonish, boshqa diniy e’tiqodlarga murosasiz munosabada bo’lishdan iboratdir. Aynan fanatizmga yo’liqqan odamlar
yoki ularning guruhlari jamiyatda beqarorlik to’lqinini keltirib chiqarishga qodir bo’ladilar"¹.
O’zbekistonda yangi demokratik fuqarolik jamiyati asoslarini yaratishga kirishilgan hozirgi o’tish davrida diniy bag’rikenglik qanchalik muhim bo’lsa, diniy bag’rikenglik uchun milliy mafkura ham shunchalik muhimdir. Milliy mafkuraning yuksak g’oyalari, o’z navbatida, dinning haqiqiy mohiyatini jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini anglab olishga yordam beradi. Diniy bag’rikenglik g’oyasini to’g’ri tushunishga yordam berib, barcha kishilarni e’tiqodidan qat’iy nazar birlashtiradi. Milliy istiqlol mafkurasi kishilar ongi va qalbiga singganda diniy mutaasiblikka, ayirmachilikka hyech qanday o’rin qolmaydi.
Respublikamiz aholisining milliy qiyofasi faqat Sharq emas, balki, Garb sivilizasiyasiga mos umuminsoniy tamoyillar, islom, xristianlik va boshqa dinlarga e’tiqod, an’ana va urfodatlar, rangbarang turmush tarzidan iborat ma’naviy mezonlarni o’zida aks ettiradi. Bunda yurtimizda yashayotgan xalqlarning o’tmishi, bugungi hayoti, kelajak bilan bogaiq orzu umidlari asrlar osha yonmayon yashash jarayonida shakllangan hamjihatlik barrikenglik qardoshlik tuyg’ulari uyg’unlashgan tarzda namoyon bo’ladi.
Hozirgi kunga kelib respublikamiz bo’yicha jami 2104 ta diniy tashkilot, shu jumladan, O’zbekiston musulmonlari idorasi, Rus pravoslav cherkovi, Toshkent va O’rta Osiyo yeparxiyasi, Yevangel xristian baptistlar cherkovlari Ittifoqi, Rimkatolik cherkovi, To’liq injil xristianlar markazi, O’zbekiston bibliya jamiyati, 1906 ta masjid, 163 ta xristian cherkovi, 7 ta yaxudiylar jamoasi, 7 ta bahoiylar jamoasi, 2 ta Krishnani anglash jamiyati va 13 ta diniy o’quv yurti (1 ta Islom masjidi, 10 madrasa va 1 ta pravoslav va 1 ta to’liq injil xristianlari seminariyasi) davlat ro’yxatidan o’tgan.
O’zbekistonda dunyoviylik bilan diniylik o’rtasida andoza sifatida qo’llash mumkin bo’lgan yangi nisbatning shakllanishi natijasida dinlararo bagrikenglik va millatlararo totuvlikning ta’minlangani, qolaversa, tabarruk zaMinimizning azaldan umumjahon tamadduni markazlaridan biri bo’lgani barchaga ayon.
Bugun O’zbekiston diniy bag’rikenglik (tolerantlik) va doshlararo murosa borasida faqat MDX davlatlariga emas, balki butun dunyoga namuna bo’lmoqda. Bu haqda Moskva va Butunrus Patriarxi Aleksey II, AQSh senatori Xillari Klinton xonim, AQShning sobiq davlat kotibi Madlen Olbrayt va Iordaniya qirolligi shahzodasi Hasan ben Talol yurtimizga ziyoratlari vaqtida ta’kidlab o’tganlar. Albatta, xalqimizga azaldan xos bo’lgan bu xislat o’zining uzoq tarixiga ega.
Tariximizning har qaysi davrida din doimo odamlarda yaxshi xislatlarni ko’paytirib, yomonlaridan xalos bo’lishga chorlagan, Yuksak umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan. Bugungi kunda ma’naviy va diniy jabhalarda kechayotgan murakkab jarayonda barcha millat va din vakillari birbirlariga nisbatan hamjihatlik barrikenglik va o’zaro hurmat tamoyillariga amal qilishlari doimiy barqarorlikning muhim omillaridan biridir.
Prezidentimiz I.A.Karimovning "Mustaqillik niholi ko’karishi uchun unga tinchlik osoyishtalik totuvlik millatlararo chidam va bardosh kabi kuchli ildizlar kerak. Shunda u har qanday shamol, dovul, bo’ronlarda egilmaydigan bo’lib ulg’ayadi", degan so’zlari hayotga izchillik bilan tadbiq etilmoqda. Ilgari surilgan mazkur g’oyani amalga oshirishda bugungi kunda ikki muxim masala, bir tomondan, tinchlik va ezgulik dini islomni "soxta islomchi"lardan, ya’ni ma’rifiy islomni siyosiylashgan jangari islomdan himoya qshgash, ikkinchi tomondan, ko’p millatli, ko’p dinli jamiyatimizda e’tiqod erkinligi kafolatlangan sharoitda ayrim jamoalarning missionerlik ruhida faoliyat yuritishlarining oldini olish muhim. Bu, o’z navbatida, yurtimizdagi millatlararo hamjihatlik va diniy bagrikenglikni yanada mustahkamlaydi.
So’nggi yillarda butun dunyo, shu jumladan, mintaqamizda kuchayib borayotgan diniy aqidaparastlik va jangarilik islomning asl mohiyati bo’lgan bag’rikenglikka zid bo’lgaya harakatlarga sabab bo’lmoqsa. Bu harakat va garazli oqimlarning nomlari va shiorlari turlicha bo’lishiga qaramay, maqsadlari bir — dindan niqob sifatida foydalanib, davlat siyosatiga aralashish, hokimiyatni qo’lga kiritish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "O’zbekiston XXI asr bo’sagasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" kitobida dinning jamiyat hayotida tutgan o’rni haqida, jumladan, shunday deydi: "Biz din bundan buyon ham aholini oliy ruhiy, axloqiy va ma’naviy qadriyatlardan, tarixiy va madaniy merosdan bahramand qilish tarafdorimiz. Lekin biz hyech qachon diniy da’vatlar hokimiyat uchun kurashga, siyosat, iqtisodiyot va qonunshunoslikka aralashish uchun bayroq bo’lishiga yo’l qo’ymaymiz. Chunki bu holni davlatimizning xavfsizligi, barqarorliga uchun jiddiy xavfxatar deb hisoblaymiz".
Xozirgi zamonda milliy va diniy bag’rikenglik dunyoda tinchlik va barqarorlikni asrash hamda diniy ekstremizm, fundamentalizm va aqidaparastlikka qarshi kurashni, butun jahon hamjamiyatining hamKorligini nazarda tutadi. Shu tamoyilga asoslangan O’zbekiston turli dinlarga mansub qadriyatlarni asrabavaylash, barcha fuqarolar o’z e’tiqodini amalga oshirishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish, dinlar va millatlararo hamjihatlikni yanada mustahkamlash, ular o’rtasidagi qadimiy mushtarak an’analarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, milliy bagrikenglik — turli milatga mansub kishilarning birbirlarining tilini, dinini, turmush tarzi, urfodati va an’analarini, milliymadaniy merosini hurmat qilishni, ularning sha’ni, qadrqimmatini, ornomusini qadrlash orqali amalga oshadigan o’ziga xos ma’naviy kenglikni (bagrikenglikni) anglatadi. Milliy bagrikenglik bunga zid bo’lgan, milliy manfaatga ziyon yetkazish hisobiga ta’minlanmaydi. U turli millat manfaatlarini uygun ko’rish va ta’minlash asosida mustahkamlanib boradi.
Diniy bagrikenglik ham dinlararo hamda har bir dinning ichidagi turli xil yo’nalishlar va mazhablarning ezgu g’oyalarini qadrlash, birbirlarini hurmat qilish asosida amalga oshadi.
Bu milliy g’oya amal qiladigan ustuvor g’oyalar sifatida Milliy bag’rikenglik va dinlararo bag’rikenglikka asoslaVish turli xalqlar va millatlar o’rtasida o’zaro hamjiHatlik totuvlikni ta’minlash orqali erkin va farovon Hayot qurishga, insonlarning tub hayotiy maqsadlari bilan mushtarakdir.

Mustaqillik yillarida ko’p millatli respublikada fuqa-rolar o’rtasida tinchlik va millatlararo totuvlik saqlangan-ligi O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’lidan rivojlani-shida qo’lga kiritilgan katta yutuklardan biridir. Chunki 120 dan ortiq millat va elat vakillari yashaydigan mamlakatda jamiyatni tubdan yangilash, bir holatdan ikkinchi bir holatga o’tkazish osonlik bilan ko’chmaydi. Bunday paytda davlat siyosa-ti izchil va haqqoniy, dadil va qat’iyatli bo’lmog’i lozim.

Mamlakat rahbariyati milliy masalani oqilona, qonun yo’li bilan hal qilishga, millatlararo mojarolarni tinch hal qilish chora-tadbirlarini ko’rdi. Bu borada hukumat eng avva- lo Konstitutsiyaviy talablar asosida ish tutdi. Aholining barcha tabaqasi va turli millat vakidlari diqqatini bir nuqtaga qaratdi. Qonun oldida hammani teng qilib qo’ydi. Har bir fuqaro qalbida yagona zamin, yagona makon, yagona vatan uchun javobgarlik hissini kuchaytirdi.
O’zbekiston Konstitutsiyasining muqaddima qismida «O’zbe-kiston xalqi... fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta’minlash maqsadida o’zining muxtor vakillari siymosida O’zbekiston Respublikasining mazkur Konstitutsiyasini qabul qiladi»,- deb yozib qo’yilgan.
Jahon tajribalari shuni ko’rsatadiki, ko’p millatli dav-latda o’z fuqarolari milliy va madaniy manfaatlarini himoya qilish ularning ehtiyojlarini qanoatlantirish milliy davlat chegar^alari doirasida cheklanib qolmasligi lozim.
Uzlarining tarixiy vatanlaridan tashqarida yashovchi mil-latlar uchun hamma joyda, hamma vaqt milliy ehtiyojlarini qondira olishlari uchun zarur sharoit yaratilishini taqozo eta-di. Bu talab birinchi galda milliy hududiy tuzilmalari bo’lma-gan xalkdarda alohida ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar, milliy siyo-satga bir yoklama qaralar edi. U hech bir ittifokdosh respub-likada hal etilmagan edi. Milliy masala borasida sobiq Mar-kaz tomonidan bir yoqlama yo’l tutib kelindi. Bu esa oqibatda butun SSSRning, jumladan O’zbekistonning ham ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga katta ziyen yetkazdi.
Sobiq SSSR Konstitutsiyasida milliy ravnaq, milliy ma-daniyatlar rivoji xususida fikrlar bayon qilingan bo’lsa-da, amalda «ulug’ oga»chilik, ruslashtirish siyosati hukmron edi. Kommunistik partiya dasturida barcha millatlar va elatlarni o’zaro yaqinlashtirish asosida milliy xususiyatlarni yo’qotish va yagona, «madaniyatsiz», yasama xalqni vujudga keltirish ten-densiyasi davlat va hukmron partiya siyosati darajasiga ko’ta-rilgan edi. Darhaqiqat, KPSS programmasida «yagona sovet xalqi vujudga keldi. Bu sovet davlati milliy siyosatining ulkan yutug’idir» deb surbetlarcha bayon etilgan edi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach millatlararo mu-nosabatlarda yo’l qo’yilgan kamchilik va nuqsonlar asta-sekin-lik bilan bartaraf etila boshlandi. Ko’p millatli mamlakat-da xalklar tinch-totuvligini ta’minlash chora-tadbirlari ko’ril-di.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8-moddasida «O’zbekiston xalqini millatidan qat’iy nazar, O’zbekiston Res-publikasining fuqarolari tashkil etadi»,- deyiladi.
O’zbekiston fuqarolari, o’zlarining nasl-nasabi, irqi, ij-timoiy kelib chiqishi va boshqa holatlaridan qat’iy nazar, O’zbekiston xalqini tashkil etadi.
Konstitutsiya O’zbekiston xalqini tashkil etuvchi barcha mil-lat va elatlarning urf-odatlari va milliy an’analarini hur-mat qilishni kafolatlaydi.
Mazkur moddada mustahkamlangan O’zbekiston fuqarolari-ning milliy tengligi tamoyili inson huquqlariga oid barcha xalqaro hujjatlarga, jumladan O’zbekiston Respublikasi no-midan uning Prezidenti imzolagan «Yangi Yevropa uchun Parij Xartiyasi» talablariga to’la mos keladi.
Mazkur prinsip mamlakatimizdagi tinchlik, siyosiy bar-qarorlik va millatlararo totuvlikning huquqiy kafolati bo’lib xizmat qilmoqla.
Ana shu talablardan kelib chiqib mamlakatda millatlar-aro munosabatlarni takomillashtirishga qaratilgan amaliy cho-ralar belgilandi. Shuni aytish lozimki, mamlakatda millat-lararo munosabatlarni takomillashtirishda tilning o’rni va roli benihoyadir. Uzbekistonda o’zbek tili davlat tili maqo-mini oldi, bu o’z navbatida uning mamlakatda yashovchi fuqaro-lar o’rtasida millatlararo aloqalar vositasiga aylanishiga imkon berdi.
Ma’lumki. 1989 yil oktabrda Oliy Kengash sessiyasida o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. Davlat manfa-atlari nuqtai nazaridan bunday zarur chora respublikada is-tiqomat qilayotgan rusiyzabon aholi tomonidan bir xil qabul qilinmadi. Ularning ruhan tayyor emasligini hisobga olib mamlakat rahbariyati til Dasturini amalga oshirishda shoshma-shosharlikka yo’l qo’ymadi, unga hayot taqozosi asosida o’zgarti-rishlar kiritib bordi.
Mamlakatda muntazam sur’atda til siyosati haqida tushun-tirishlar olib borildi, mavjud vaziyatni hisobga olib, zaru-riyatga qarab ish yuritish, hujjatlarni rasmiylashtirish, tur-li ma’muriy-idoraviy munosabatlarda rus tili va boshqa mil-latlar tillaridan foydalanila boshlandi. Shuning uchun bu masala 1995 yil 21 dekabrda Oliy Majlis IV sessiyasi kun tartibiga kiritilib, «O’zbekiston Respublikasining davlat tili haqida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida Qonun qabul qilindi. Ushbu Qonunning 4-moddasida «Uzbekiston Respublikasida dashtat ti-lini o’rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi», - - deb yozib qo’yildi.
Bu qoida millatlararo do’stlik munosabatlarini yaxshi- lashga xizmat qila boshladi. Mamlakatda milliy-madaniy mar-kazlarni tashkil qilish asosida tub aholi bo’lmagan xalqlar milliy an’analari, madaniyatlari va boshqa o’ziga xos jihat-larini rivojiga keng yo’l ochib berdi.
1989 yilda Madaniyat vazirligi qoshida mamlakat millat-lararo Madaniyat Markazi tashkil etildi. Uning tarkibida 12 ta, jumladan Qozoq, Koreys, Arman, Ozarbayjon, Tojik ma-daniyat markazlari faoliyat ko’rsata boshladi.
Vaqt o’tgani sayin ularning soni orta bordi. Xususan, 1995 yilga kelib mamlakatda ularning soni 80 tadan oshdi. Bunday rivojlanish o’z navbatida ularning faoliyatini muvo-fiqlashtirishni taqozo qilardi. Shu maqsadda 1992 yil yan-var oyida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaro-ri bilan O’zbekiston Respublikasi «Baynalmilal madaniyat» Markazi tashkil qilindi. Milliy-madaniy markazlar faoli-yatini muvofiqlashtirish va ularga ko’maklashish uning asosiy vazifasi qilib belgilandi. Shu bilan bir qatorda davlat organ-lari va jamoat tashkilotlariga O’zbekiston hududida yashovchi milliy guruhparning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga doir masalalarni o’rganishda yordam berishi lozim deb, ta’kidlana-di.
Markaz faoliyatidagi muhim yo’nalish umumxalq bayramla-riga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishda faol ishtirok etish bo’ldi. Jumladan, respublikada o’tkaziladigan an’anaviy «Navro’z» bayramida nafaqat maxalliy millat vakillari, bal-ki, respublikada yashayotgan barcha millat vakillari krtnasha-dilar, bu bayramga chuqur hurmat bilan qaraydilar. O’z navba-tida mahalliy aholi ham ruslarning milliy bayrami bo’lmish «Maslenniia rojdestvo», tatarlarning «Sabanto’y» va boshqa qator xalkkarning milliy bayramlarida faol ishtirok eta boshladilar.
Bu bir jihatdan ma’lum bir xalqning milliy bayramini, o’ziga xos an’ana va urf-odatlarini o’rganishga, shu tufayli o’z dunyoqarashlarini boyitishga yordam beradi. Ikkinchidan, o’zaro hurmat va yaqin qardoshlik asosida umumiy xonadon -- yagona vatan tuyg’usini kuchaytiradi. Uchinchidan, mamlakatda soglom, ma’naviy-ruhiy iklimning barqaror bo’lishini ta’minlaydi.
Mustaqillik yillarida «Baynalmilal madaniyat» Markazi tomonidan amalga oshirilgan ishlarning yana bir yo’nalishi bu 1994 yili boshlangan birinchi «Xalq ijodiyoti» festivali bo’ldi. Bu festival O’zbekiston mustaqilligining uch yilligi munosabati bilan tashkil etildi va u har ikki yilda bir marta o’tkazishga qaror qilindi.
O’zbekistonda qardosh xalqlar ijodkorlari bilan uchra-shuvlar, ular ijodiga bag’ishlangan kechalar o’tkazish odat tusi-ga kirdi. Keyingi yillarda O’zbekiston kunlarining Qozog’is-tonda o’tkazilishi, Qozogiston kunlarining O’zbekistonda o’tka-zilishi, qozoq va o’zbek xalqi o’rtasidagi qardoshlarcha aloqa-ning yanada ravnaq topishiga katta hissa qo’shdi. Rus madaniyat Markazi Rossiyaning O’zbekistondagi elchixonasi bilan ham-korlikda S. Y. Yesenin tug’ilgan kunining 100 yilligini, Qo-zoq madaniyat Markazi Qozog’istonning O’zbekistondagi elchi-xonasi bilan birgalikda buyuk qozoq shoiri Abay tavalludi-ning 150 yilligini, milliy istiqlol uchun tolmas kurashchi-lar Turor Risqulov, Sultonbek Xojanovlarning 100 yilligi-ni, K,irg’iz madaniyat Markazi Qirg’izistonning O’zbekiston-dagi elchixonasi bilan birgalikda «Manas» eposining 1000 yilligini keng nishonladilar.
Bu sanalar o’z navbatida o’zbek xalqining ham katta bayra-miga aylandi. Milliy madaniyat markazlari, mamlakat fan-lar akademiyasi va boshqa qator oliy o’quv yurtlari ishtiroki-da ilmiy-amaliy konferensiyalar o’tkazildi.
Ukraina milliy madaniy Markazi «Takdirimiz-yagona» mavzuida davra stoli tashkil etdi. Atoqli rus shoiri S.Yese-nin yubileyiga bag’ishlangan kecha ishtirokchilari «O’zbekis-ton - umumiy uyimiz» mavzuida suhbat o’tkazdilar.
Shuningdek, turli millatga mansub ijodkorlar asarlari-ning ko’rgazmalarini tashkil qilishga katta e’tibor berildi. Masalan, 1994 yil mart-aprel oylarida Toshkentda «Bir da-raxtning shoxlari» mavzuida ana shunday ko’rgazma tashkil qilnndi. Unda mamlakatda istiqomat qiluvchi 11 millatga man-sub 58 ijodkorning 98 ta tasviriy san’at asari namoyish qilindi. Shu yilning may oyida esa Ukraina, O’zbekiston, Belorussiya xalq amaliy san’ati namoyandalari asarlarining ko’rgazmasi uyushtirildi. Xususan O’zbekistonlik mo’yqalam us-talari: I. Xaydarov, A.G. Jiboldov, K.Gulenko, S.P. Mansu-rov, Kovriyenko va boshqalarning asarlari keng tomoshabinlar ommasida katta taassurot qoldirdi.

O’zbekistonda o’tkaziladigan «Turkiston - umumiy uyi-miz» mavzuidagi kechalar, uchrashuvlar xalqdar o’rtasidagi do’stlik va ahillikni kuchaytirishda katta rol o’ynamoqda. Masalan, ana shunday shior ostida 1995 yil avgustda mamlakat «Baynal-milal madaniyat» Markazining respublika, Toshkent shahar xo-tin-qizlar qo’mitalari, «Tinchlik va barqarorlik» hamda sha-har «Mahalla» xayriya jamgarmalari bilan hamkorlikda o’tkaz-gan do’stlik kechasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu yil kuzida Markaziy Osiyo xalklari madaniyat arboblari Assambleyasi-ning Toshkentda to’planishi ham bu borada qo’yilgan muhim qadam bo’ldi.