Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori oʼsish surʼatlarini taʼminlash

 
 
39
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni “2022 — 2026 yillarga moʼljallangan Yangi Oʼzbekistonning 
Taraqqiyot strategiyasi toʼgʼrisida”

---

293 
MOLIYA SEKTORIDA KORPORATIV BOSHQARUV 
Nazirova Maftuna Salimovna 
Buxoro davlat universiteti magistri 
[e-mail] 
Annotatsiya 
Korporativ boshqaruv bugungi kunda mamlakat iqtisodiy rivojlanishida asosiy 
rol o'ynaydi. Shu munosabat bilan ushbu tezisda asosan korporativ boshqaruv 
konsepsiyasi va uning qo‘llanilishi hamda O‘zbekistonda korporativ boshaqaruv 
tuzilmasi, shuningdek boshqaruvning nazariy asoslari va modeli mavzusiga 
bag`ishlangan. 
Kalit so`zlar:
Korporativ boshqaruv, korporativ boshqaruv modeli, korporativ 
boshqaruv tizimi 
O’zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar boshqarishning tashkiliy-
iqtisodiy tizimini barcha tarmoq va sohalarda rivojlantirishga qaratilgan. Ayniqsa 
yangi zamonaviy boshqaruv usullarini joriy etish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 
Ushbu tezisda O’zbekistondagi moliyaviy sektorning asosiy tarkibiy qismlari 
hisoblangan bank sektori va fond bozori kabilarning tizimli ahamiyati va iqtisodiy 
rivojlanishi haqida ma'lumot berilgan. Bundan tashqari, korporativ boshqaruv va uning 
asosiy va huquqiy rivojlanish jarayonlari ya’ni korporativ boshqaruv nazariyalari, 
modellari va mexanizmlari mahalliy va xalqaro miqyosda keng muhokama qilinadi. 
O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng, 1991 yildan boshlab O‘zbekiston 
bank sektorini rivojlantirishda fond bozori juda muhim rol o’ynadi. Xuddi shunday, 
moliya sektorlarining, asosan, bank sektori va fond bozorining hal qiluvchi roli moliya 
sektori rivojlanishini jadallashtirish, natijada iqtisodiyotni yuksaltirishga e’tibor 
qaratildi. Shu nuqtai nazardan mamlakatimizda faoliyat yuritayotga kompaniyalar va 
barcha mulkchilik shakldagi korxonalarda korporativ boshqaruvning ilg`or usullarini 
joriy etish, uning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi samaradorligini oshirish bugungi 
kunning dolzarb masalalaridan biridir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida umuman boshqarish tizimini rivojlantirish hozirda 
mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini belgilab beradigan asosiy omillardan biri 
bo’lmoqda. Mamlakat korporativ sektorini joriy etish va rivojlantirish standartlariga 
o’tishni taqazo etadi. Mamlakatimizdagi mavjud milliy korporativ boshqaruv 
mexanizmi shakllanishini takomillashtirish maqsadga
muvofiqdir. Bu esa korporativ 
boshqaruv tushunchasini chuqur ilmiy-uslubiy jihatdan uning mazmun-mohiyatini 
milliy xususiyatlarini inobatga olgan holda kengroq yoritish va takomillashtirish 
zarurligini anglatadi. 
O‘zbekiston Sobiq Ittifoq mamlakatlari orasida markazlashgan rejali 
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida o‘zining iqtisodiy modelini tanlagan 
o‘n beshta davlatdan biridir. Bunda iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsadi inson 
manfaatlariga va tanlangan ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga qaratilgan. 
Bundan tashqari, O‘zbekistonda mustaqillik yilidan boshlab moliya sohasi va uni 
rivojlantirishga, asosan, iqtisodiyotning lokomotivi bo‘lgan bank sektoriga katta 
e’tibor qaratildi. Shunisi e'tiborga loyiqki, O'zbekistonda bank sohasini rivojlantirish 

---

294 
bosqichlarining asosiysidan biri 1995 yildan boshlab yangi muhim qonunlar va bank 
islohotlariga asoslangan ikki bosqichli bank tizimini barpo etishdan boshlandi. Bu 
yangi bank tizimining birinchi bo'g'ini hisoblangan O'zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki asosida ikkinchi darajali tijorat banklari ustidan nazoratni amalga oshirgan holda 
shakllantirildi. O‘zbekiston iqtisodiyotidagi moliyaviy islohot jarayonlarini tahlil qilib, 
O‘zbekiston moliya sektori rivojlanishining to‘rtta asosiy bosqichini ajratib ko‘rsatish 
mumkin: 
Birinchi bosqich: 1991-1997 yillarda O‘zbekistonda moliya sektorini isloh qilish 
doirasida ikkita asosiy me’yoriy hujjat, jumladan “O‘zbekiston Markaziy banki 
to‘g‘risida”gi va “Bank va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlar ishlab chiqildi.. 
Ikkinchi bosqich: 1998 yildan boshlab 2001 yilgacha O'zbekiston hukumati 
tomonidan har tomonlama erkinlashtirish siyosati davom etgan. Ushbu siyosatning 
asosiy ustuvor yo'nalishlari qatoriga davlat banklarini xususiylashtirish orqali davlat 
aralashuvini qisqartirish, ushbu banklarning bunday intervensiyadan huquqiy 
himoyasini kuchaytirish va xorijiy banklarning mamlakatga kirishini liberallashtirish 
kiradi. 
Uchinchi bosqich: 2002 yildan 2017 yilgacha bo'lgan davrni o'z ichiga olgan bu 
bosqichda bir qator samarali moliyaviy islohotlar va korporativ boshqaruv siyosati 
amalga oshirildi. 2002 yilda hukumat tomonidan olib borilgan asosiy siyosatlardan biri 
– qattiq pul-kredit siyosati – oʻzbek valyutasini barqarorlashtirish, shuningdek, 
iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasini pasaytirish orqali mahalliy va xorijiy 
kompaniyalarni qoʻllab-quvvatlash. 
To‘rtinchi bosqich: 2017-yilda boshlangan bank sektorida valyuta siyosatini 
keng ko‘lamda liberallashtirishni nazarda tutadi. Ushbu siyosatda yangi kurs siyosati 
faqat bozor mexanizmlaridan foydalangan holda milliy valyutaning xorijiy 
valyutalarga nisbatan kursini belgilashdan iborat edi. Bundan tashqari, ushbu davr bank 
sektorining yangi davri deb nomlanadi va davlat mulki bo'lgan tijorat banklarini 
o'zgartirish va xususiylashtirish jarayonini tugatish, qonunchilik bazasini 
takomillashtirish, bank nazorati bo'yicha Bazel III ning yangi standartlarini joriy etish 
nuqtai nazaridan sektorni qayta qurish, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va 
boshqalar. Eng muhimi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yangi qabul qilingan 
“2020-2025-yillarda O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish 
strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoniga asosan bank tizimi samaradorligini oshirish va 
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, shuningdek, korporativ 
boshqaruvni takomillashtirish va bank tizimida xalqaro amaliy tajribaga ega 
menejerlarni jalb qilish kabi moliyaviy islohotlarni amalga oshirish zaruriyatini 
belgilab beradi. Albatta, O‘zbekiston bank tizimining yangi davrida ushbu maqsadlarni 
amalga oshirishda Markaziy bank muhim rol o‘ynaydi. 
O‘zbekiston Markaziy bankining asosiy maqsadi milliy valyuta – so‘mning 
mahalliy va xalqaro miqyosda barqarorligini ta’minlashdan iborat. O‘tgan davr 
mobaynida Markaziy bank o‘zbek valyutasining asosiy xorijiy valyutalarga nisbatan 
uzoq muddatli barqarorlashuviga erishish maqsadida ko‘plab samarali moliyaviy 
islohotlar va siyosatni qabul qildi. Darhaqiqat, bu yangi mamlakat uchun odatda oson 
ish emas yangi. Ayni paytda so‘mning real ayirboshlash kursi indeksi 2017-yildan 
buyon eksport qiluvchilarni asosan bank moliyalashtirish orqali O‘zbekistonda ishlab 

---

295 
chiqarilayotgan mahsulot va xizmatlarni xorijiy mamlakatlardagi asosiy savdo 
sherigiga 
nisbatan 
arzonlashtirish 
uchun 
qo‘llab-quvvatlash 
bo‘yicha 
barqarorlashmoqda. 
Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagi vazifalardan iborat: 
▪ mamlakatning pul-kredit va valyuta siyosatini amalga oshirish; 
▪ O'zbekistonda samarali to'lov tizimini joriy etish; 
▪ bank va nobank moliya tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish; 
▪ O'zbekiston Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa 
xizmatlarini tartibga solish;
▪ davlat oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish va boshqalar. 
O'zbekiston bank tizimida eng muhim siyosatlardan biri pul-kredit siyosati 
hisoblanadi. Pul-kredit siyosatining uchta vositasi mavjud boʻlib, ulardan birinchisi 
qayta moliyalash stavkasi (foiz stavkasi) boʻlib, 2023-yilda 15 foizga teng boʻldi. 
Ushbu belgilangan stavkadan foydalanishning makro va mikro maqsadlari bor. Makro 
maqsadlar uchun Markaziy bank odatda ushbu sur'at yordamida iqtisodiyotdagi 
inflyatsiyani tartibga soladi va maqsadli darajada ushlab turadi. Mikro maqsadda 
barcha tijorat banklari o‘z faoliyatida kreditlash va depozit stavkalarini belgilashda 
ushbu qat’iy belgilangan stavkadan muhim vosita sifatida foydalanadilar. 
Ikkinchi monetar vosita - majburiy zahiralar 1992 yildan boshlab qo'llanila 
boshlandi. 
Hozirgi vaqtda ushbu pul vositasi milliy va xorijiy valyutadagi bank depozitlari 
uchun mos ravishda 4% va 14% stavkalari bilan qo'llaniladi. Ushbu majburiy zaxira 
koeffitsienti mamlakatning qarz olish va foiz stavkalariga ta'sir ko'rsatish uchun 
banklar uchun kredit berish uchun mavjud bo'lgan mablag'lar miqdorini o'zgartirish 
orqali qo'llaniladi. Biroq Markaziy bank odatda ushbu zaxiralangan depozitlar bo'yicha 
foizlarni to'lamaydi, bu banklarning rentabelligiga ozgina salbiy ta'sir ko'rsatdi. 
Aksariyat xorijiy mamlakatlarda Markaziy banklar kamdan-kam hollarda rezerv 
talablarini oshiradilar, chunki bu ortiqcha zahiralari past bo'lgan banklar uchun zudlik 
bilan likvidlik muammosini keltirib chiqaradi; ular odatda pul-kredit siyosatini amalga 
oshirish uchun ochiq bozor operatsiyalaridan (davlat tomonidan chiqarilgan 
obligatsiyalarni sotib olish va sotish) foydalanishni afzal ko'radilar. 
Hozirgi kunda ushbu “Toshkent Respublika Fond Birjasi” aksiyadorlik 
jamiyatida (TRFB) o'z kapitalini moliyalashtirish orqali banklarning kapitallashuv 
darajasini oshirish uchun amalda keng foydalanilmoqda. 
Hozirgi vaqtda O'zbekiston tijorat banklarini mulkchilik tuzilishiga ko'ra to'rt 
toifaga bo'lish mumkin3:
❖
davlat banklari
❖
davlat va aktsiyadorlik mulkiga ega bo'lgan aksiyadorlik banklari
❖
xususiy mulkka ega xususiy banklar.
❖
xorijiy mulkka ega xorijiy banklar. 
Oʻzbekistonda 31 ta litsenziyalangan toʻrt turdagi banklar, jumladan, 2 ta davlat 
banki, 15 ta aksiyadorlik banki, shulardan 11 tasi davlat ulushidagi banklar, 4 ta xorijiy 
banklar va 10 ta xususiy banklar, 883 ta shahar va tuman filiallari, 1115 dan ortiq 
xizmat koʻrsatish shoxobchalari va mini -banklar, 1384 ta o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish 

---

296 
shoxobchalari barcha shahar va tumanlarda faoliyat ko'rsatmoqda. Hozirgi kunda 
barcha tijorat banklari operatsion harajatlarni kamaytirish va tashkiliy tuzilmasini 
takomillashtirishni nazarda tutuvchi zamonaviy axborot texnologiyalari tizimlarini 
joriy etish orqali o‘z faoliyatini va moliyaviy mustahkamligini oshirish yo‘lida katta 
qadamlar qo‘ymoqda, shu bilan birga o‘z faoliyatiga xorijiy tajriba va korporativ 
boshqaruv amaliyotini joriy etish orqali chakana va ulgurji bank xizmatlari ko‘rsatish 
ko‘lamini kengaytirmoqda.
Ta'kidlanishicha, bank sektori moliyaviy barqarorlik 
ko'rsatkichi bo'lishi bilan birga, banklar hukmron bo'lgan har qanday iqtisodiyotda 
iqtisodiy rivojlanishga olib keladigan moliyaviy rivojlanishni jadallashtirishda asosiy 
rol o'ynaydi. Bundan tashqari, bank sektori va fond bozori mablag'lar va resurslarni 
o'tkazish va taqsimlash amalga oshiriladigan moliya bozorining asosiy ajralmas qismi 
hisoblanadi. Oxirgi tadqiqotlarda moliya sektorida banklar va fond bozori o'zaro 
to'ldiruvchi va o'rinbosarligi ta'kidlangan. Har ikkala tizimning oraliq jamg'armalari va 
investitsiyalar uchun mablag'lari tufayli ularni moliya bozorida bir-birini 
almashtiruvchi yoki to'ldiruvchi sifatida ko'rish mumkin. 
Oxirgi paytlarda “Toshkent” Respublika fond birjasi (TRF) ham anchagina 
o'zgarishlarni boshdan kechirdi, siyosatchilar tomonidan ko'rilgan sa'y-harakatlar 
O'zbekiston moliya bozoriga mahalliy va xorijiy investorlarning ishonchini qozonishda 
muvaffaqiyatli yordam berdi. Ma'lumki, fond bozori iqtisodiyotdagi uzoq muddatli 
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun asosan listing banklari mahalliy va 
xorijiy kapitalni ko'proq jalb etishi mumkin bo'lgan bozor sifatida qaraladi. Hozirgi 
vaqtda bank sektori iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga qaraganda fond bozorida 
faolroq ishtirok etmoqda(1-rasm qarang.).