Milliy o`yinlar ularni ahamiyati. Milliy xarakatli o`yinlarni tashkil qilish O`tkazishni o`ziga xos tomonlari

Sabr-chidamni rivojlantiruvchi xalq milliy o’yinlari.
Reja:

1. 
   Milliy o`yinlar ularni ahamiyati.
   
2. 
   Milliy xarakatli o`yinlarni tashkil qilish
   
3. 
   O`tkazishni o`ziga xos tomonlari.
   

Mustaqillik sharofati tufayli jismoniy tarbiya va sport sohasida keng istiqbollar ochilmoqda, bu ayniqsa xalqning milliy o`yinlari va mashqlari, sport turlari bo`yicha o`tkaziladigan jismoniy tarbiya darslarida namoyon bo`lmoqda.

Ularni doimiy va muntazam qo`llash yaxshi narija bermoqda, o`quvchilarni sog’lom, baquvvat chaqqon, kuchli qilib tarbiyalashda muhim omil bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Ilgarilari keng omma ishtirok etgan Navro`z bayramlari, sayillar, to`ylarda xalq o`yinlari, jismoniy mashqlar, umuman milliy sport turlarisiz o`tkazilmagan. Afsuski, mamlakatda ular butunlay esdan chiqib, unutilayozdi, shuning uchun ularni izlash va tiklash o`z xalqini va millatini e`zozlagan har bir kishining burchi bo`lib kelmog’i kerak.
Jismoniy tarbiya nuqtai nazaridan ularni o`rganish, tadbiq etish shu kunning va kelajak avlodni tarbiyalashda eng dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda.
Ushbu jarayonda tariximizdan me`ros bo`lib qolgan o`zbek xalq milliy o`yinlarini hayotga tadbiq etishga kengroq yo`l ochib berilishi, uni ommaviy tus oldirilish, oilada maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktablarda, dam olish joylarida, har xil marosim va bayramlarda uni tashkillashtirish; o`sib kelayotgan yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta`sir etishi muqarrardir. Milliy xalq o`yinlari qadim-qadim zamonlardan boshlab, xalq marosimlarida, rasm-rusumlarida va odatlarida mustaqil bir sohasi sifatida musobaqalarda, bahslarda keng qo`llanilgan.
Jismoniy tarbiya xalqning urf-odatlarida, udum va rasm-rusumlarida shakllanib, ming yillar davomida rivojlanib, takomillashib kelgan. Xalq milliy o`yinlari ming yillar davomida bizgacha etib kelgan milliy xalq o`yinlari "Otda chopish", "Qiz quvlash", "Uloq", "Kamonda o`q otish", "CHillak", "Oq suyak", "Soqqa", Besh tosh kabi va boshqa o`yinlar orqali botirlik, epchillik, tezkorlik, muvozan`atni saqlash sifatlarini rivojlantirishda hamda qaddi-qomatni shakillantirish, ahloq-odob, ong, xotira, diqqal kabi xislatlarni sayqal toptirilsa, albatta sog’liqni mustahkamlashda samarali vosita bo`lib kelmoqda.
1998 yil 13-14 noyabr kunlari Termiz shahrida "Alpomish
o`yinlari" birinchi Respublika musobaqasi bo`lib o`tdi. Xalq milliy o`yinlari va tomoshalaridan jamlangan bu festival millatimiz g’ururi, oriyati iftixori, qomusi hisoblanish Alpomish siymosiga, boy milliy qadriyatlarimizga bo`lgan hurmat, e`tibor tantanasidir. Haqiqatdan, xalqimizning o`tmishi pahlavonlik va bahodirlik san`ati bilan singdirilgan. Chunki unda "Kurash", “Tortishmachoq", "Bo`ron", "Mindi",
"Turon" yakkakurashi kabi musobaqalar bo`yicha bellashuvlar o`tkazilishi millatimiz salomatligi uchun muhim asos bo`ladi.
O`rta Osiyo xalqlarini otsiz tasavvur qilish qiyin. Chunki xalqning urf-odatlari, to`y-tomoshalari, o`yin-kulgusining bosh yordamchisidan biri ot xisoblangan. Otda yurib ov qilish, ot ustida turib kamon torish, qilichbozlik, nayzabozlik qilish, ot ustida kurash tushish, ot poygasi, uloq va boshqa juda ko`p jistnoniy mashq turlari bunga yorqin misol bo`la oladi. Og’zaki xalq ijodiyotidagi "Alpomish va Barchinoy", "Go`ro`g’li", "Qirqqiz", "Kuntug’mish" va boshqa dostonlarda ot asosiy qahramondan keyin ikkinchi o`rinda to`laqonli ta`rif etilgan. Masalan, ajoyib chavandoz, mohir mergan, kudlli pahlavon degan tushunchalar ot bilan bog’liq bo`lgan o`yinlarda ishlarilgan. Umar Hayyom otning qirq ikki zotini keltiradi va har qaysisiga alohida ta`rif beradi:
Butun olamga mashhur bo`lgan Jizzaxning "Qorabayiri", Surxondaryoning "Boychidari", "Irkuki", "Ko`k kaptari", "CHambil bellari" deb atalgan zotdor otlari deyarli yoo`q bo`lib ketgan. Qatag’on yillari otlarga juda katta soliq solindi, oqibatda ba`zi odamlar otini so`ydi, ba`zilar esa davlatga tekinga berdi.
Milliy xarakatli o`yinlarni tashkil qilish va o`tkazishni o`ziga xos tomonlari.
Sobiq sho`rolar davrida o`zbek xalq milliy harakatli o`yinlaridagi juda ko`p qoida va mezonlar, jumladan: o`yin boshlash uchun bolalarni chaqirish va to`plash, qur`a tashlash, o`yinni tamomlash, rag’batlantirish, taqdirlash, jazolash va boshqalar o`zgarishlarga duch keldi. Buning ham ijobiy, ham salbiy tomonlari bo`lgan, albatta. Ijobiy tomoni harakatli o`yinlar irminologiyasi turli milliy va baynalmilal so`zlar hisobiga boyidi. Salbiy tomoni, shu xalq yaratgan o`yinlardagi milliylik bo`yog’i o`zgardi, ohori to`kildi, ya`ni ko`pgina o`yinlar umumiylik sifatini kasb etdi, bu shu xalq urf-odati, udumlari, madaniyatining tabiiyligiga putur etkazildi, degan so`zdir. YOki buni xalqning ma`naviyati, qadriyatini yo`qotishdagi ilk qadamlardan biri deb tushunsa ham bo`ladi. To`g’ri, etmish yil mobaynida hammamiz ma`lum bir ko`rsatmalar asosida ishladik, endi esa mustaqil mamlakat bo`ldik. Shuning uchun hozirgi kunda xalqimizning barcha jabhalardagi madaniy merosini, ma`naviyatini, madaniyatini tiklashimiz va uni rivojlantirishni o`z oldimizda turgan asosiy vazifalardan biri deb qarashimiz kerak.
Xalq milliy harakatli o`yinlari, raqslari va sport turlari singari o`zining bitmas-tugalmas bilim va tajriba sarchashmasiga ega. Shu boisdan milliy harakatli o`yinlarni o`rganish, keng jamoatchilik asosida tadqiq qilish, ularni o`quvchilarning jismoniy madaniyati jarayoniga tadqiq etish, ayni muddaodir.
Milliy harakatli o`yinlarni tashkil qilish va o`tkazishning o`ziga xos tomonlari mavjud. Shuning uchun ham, o`yinning nozik tomonlarini bilishning ahamiyati kattadir.
O`yinning bolalarni o`yinga chaqirish va to`plash, o`yinni boshlash uchun qur`a tashlash, o`yinni tamomlash kabi o`yin mazmunini to`liq ochib beradigan o`ziga xos xususiyatlarini bilmasdan turib sog’lomlashtirish, ta`lim-tarbiyaviy vazifalarni, jismoniy sifatlarni (tezkorlik, chidamlilik, kuch, chaqqonlik va boshqalarni) tarbiyalab bo`lmaydi. Xalqning mehr qo`ri bilan yaratilgan har bir o`yini, o`yinning umrboqiyligi, unga qanday munosabatda bo`lishiga ham bog’liq. Binobarin, o`yin har bir xalqning qalb ohanglari, hayol tashvishlar va quvonchlarni, turmush tarzini, xususiyatlarini belgilaydi. Uni saqlab, e`zozlab, me`yoriga etkazib o`ynay bilish faqat shu xalq vakiligagina xosdir. Birorta millat o`zgalar o`yinini, ularchalik zavq-shavq bilan, ko`tarinki ruh bilan o`ynay olmaydi. Sababi har bir millat o`ziga xos uslubga, xususiyatga ega. Bu esa shu millatga ona tabiat tomonidan berilgan in`omdir, ne`matdir. Uni ko`r-ko`rona o`zgartirish mumkin emas, o`zgartirishlarni turmushning o`zi taraqqiyot, rivojlanish, turmush tarzidan kelib chiqib kiritib boradi.
O`yinga chaqirish va to`plash
Xalq og’zaki ijodini o`rganish va ilmiy adabiyotlar tahlili bolalarni o`yinga chaqirish va o`ynovchilarni to`plash odat tusiga kirganligini, harakatli o`yinlarni o`ynash uchun ma`lum belgilangan vaqt, joy tanlanmagan yoki maxsus hozirlik ko`rilmaganligini ko`rsatadi. Ular qachon to`planishsa o`sha payt, o`sha vaqtda o`yin o`ynalavergan. Shuning uchun ham o`yinlar boshlanishidan oldin bolalarni yig’ish, ularni bir joyga to`plashda har bir bolaning jonbozlik, tashabbus ko`rsatishi talab qilingan.
Ota-onalar o`z bolalarini uydan chiqishiga turli xil munosabatda bo`ladilar. Ko`pincha, ota-ona bolaga javob bermaslikka harakat qiladi.
Bolalar buni juda yaxshi bilishadi, ular o`rtog’ini uydan chaqirib olish yo`lini qidiradilar. Bu haqda G.Jahongirov o`zining „O`zbek bolalar folklori" nomli risolasida juda yaxshi to`xtalgan: Ular uch-to`rtta bo`lib, o`rtog’ining hovlisiga boradilar, ko`chada turib chaqira boshlaydilar.
Masalan, qizlar dugonalarini chaqiradilar
-Kel, o`rtoq, kurchoq-kurchoq o`ynaylik!
-YUr, bekinmachoq o`ynaymiz!
O`g’il bolalar o`rtog’ining laqabini aytib chaqirishi mumkin:
-Laylak, chiq o`ynaymiz!
Ba`zi joylarda o`yinga quyidagicha chaqiriladi:
-Tokchaga bug’doy sepuvdim,
Undimikino, unidimikin?
Mashrabboy uydan chiqmaydi,
yotdimikino, yotdimikin?
Ayrim joylarda esa keskinroq, murosasizroq ravishda chaqiriladi:
-Tomda tovuq qolarmu,
Ayvoningdan otarmi?
O`yin yoqmas bolalar.
Nomozshomdan qotarmu?
Kel-ho, kel!
Dangasalik qilib ko`chaga chiqishga eringanlarga darhol tanqidga uchraydi, bolalar ularni mustaqillikka, dadil bo`lishga undaydilar:
-Keragida paxta bor,
Uyqung kelsa yotaver.
Onang qurg’ur qo`ymaydi,
Mushday qorning to`ymaydi?
Kel-ho, kel!
Agar chaqiriluvchi qiz bola bo`lsa, u birmuncha muloyim ohangda chaqiriladi. Mabodo, qizning onasi o`gay bo`lib, qiziga yomon qarashini dugonalari bilguday bo`lsa ham, termada „o`gay ona" so`zi ishlatilmaydi, imo-ishora bilan o`z noroziligini ifoda qiladilar
-Oylar oydin ho bo`libdi, dugona,
o`ynagingiz kelibdi,. dugona,
Yoki onang qo`ymaydimi, dugona,
Mushtak qoring to`ymaydimi, dugona?
Shuncha chorlovdan keyin ham chiqishmasa, ularning nomiga kesatiq so`zlar aytiladi, o`yinyoqmas qizlar esa kampirlarga o`xshatiladi:
Kip botti, oyijon momo yotdi,
Yotishi bilan uyg’onmay qopti!
Bolalar bir-birlarini qo`shiq aytib, o`ynagani chaqirganlar. Bunday o`yinlar xalq ichida chorlamalar deb yuritiladi. Bu o`yin chorlov kechirmalarini ayni bir vaziyatga bog’liq holda ifodalaydi va o`yinga da`vat etish, chaqirish, to`plash vazifasini bajaradi:
Bola bo`lsang, kelaver,
o`ynab-o`ynab kelaver.
Kel-ho, kel!
Kel-ho, kel!
Chorlamalar, asosan, hayqirib aytiladi, bu esa bolalardagi o`ynash ishtiyoqini oshiruvchi alanga kabi ta`sirchan vositadir.
O`yinga chaqirish va tashkil qilishning turlari, shakllari juda ko`p, biz faqat ayrim namunalarinigina keltirdik. Uning asosiy vazifasi bolalarni o`yinga da`vat qilish, qalblarini qitiqlash, undash, esga solish va ularning qiziqishlarini kuchaytirishdan iboratdir.
O`yinni boshlash uchun qur`a tashlash.
Xalq harakatli o`yinlarining asosiy shartlaridan biri qur`a yoki chek tashlash bo`lib, u bo`lajak o`yinning haqqoniy, shiddatli, qizg’in o`tishiga kafolat beradi.
Xar bir o`yinning jiddiy baxs, musobaqa usulida olib borilishida chek tashlashning tarbiyaviy ahamiyati kattadir. CHek tashlash haqidagi ma`lumot Mahmud Koshg’ariyning mashhur „Devon-u lug’atit turk" kitobida bayon qilingan. Ushbu kitobda bu so`z “chekashdi" ma`nosida berilgan. Boshqa bir sahifada chek tashlashning izohi “qur`a” ma`nosida berilgan: „U barmoqlar bilan qur`a tashlab, lolyini sinadi". Bundan tashqari, uning „suriladi" ko`rinishi ham mavjud. Vaholanki, chek tashlashdan, “surilishdan” maqsad — toleyini sinab ko`rmoqdir. Bolalarning qur`a tashlashdan asosiy maqsadi, o`yinni kim, qaysi biri oldin boshlashi kerakligini aniqlashdir.
Milliy xalq harakatli o`yinlarini boshlash uchun, asosan, chek tashlashning to`rt xil usulidan foydalaniladi: 1) og’zaki; 2) biror buyumni tashlash; 3) biror buyumni yashirish; 4) sanoq termalari.
Qur`a tashlashning og’zaki usuli ham mavjud bo`lib, u o`yin boshlanishidan oldin bolalar ikki guruhga bo`linganda qo`llaniladi. Avval bolalar tomonidan ikkita bola o`yinboshi qilib tayinlanadi. So`ngra yig’ilgan bolalar bir juftdan bo`lishib, bir-birlariga “ot qo`yib”, o`yinboshilar oldiga kelishadi. O`yinboshilar belgilangan joyda turishib ularning so`zlarini tinglashadi. Ikki bola baravariga yoki birontasi:
-ona, ona, kim ona? deydi.
-men ona yoki biz ona, - deb o`yinboshilar aytadilar, bolalar:
-sizga osmondagi oy kerakmi, kishnab turgan toy kerakmi? Ikki o`yinboshi kim birinchi tanlab olishi kerakligini o`zaro
oldindan kelishib oladilar va birinchi o`yinboshi aytadi:
-menga kishnab turgan toy kerak.
-unday bo`lsa, kishnab turgan toy men bo`laman!
-bu yoqqa o`t, bizdan ekansan! - deydi birinchi o`yinboshi.
Ikkinchi o`yinboshiga esa “osmondagi oy” o`tadi.
Yoki:
-kimga anor, kimga o`rik? - deyiladi.
Endi ikkinchi o`yinboshining “anor” yoki “o`rik” tanlash navbati keladi.
Shunday qilib, bolalar xayollariga qanday buyum, qurol, narsa, hayvon, parranda, qush nomi kelsa, o`zlarini shuning nomi bilan belgilaydilar:
-kimga qalpoq, kimga telpak?
-suvmi, moymi?
-qirg’iymi, lochin?
-tulkimi, bo`ri?
Ba`zan chiroyli sh`riy lavhalar ham to`qishadi:
-laylak keldi yoz bo`ldi, Qanoti qog’oz bo`ldi.
-biz ikki - guli lola.
-kimga gul-u, kimga lola?
Bolalar xarakter xususitlariga ko`ra qaytarishni yoqtirmaydilar, shuning uchun noyob so`zlarni ishlatishga harakat qiladilar. O`yinboshilarni fikran chalg’itish maqsadida o`z nomlarini “qiyshiq qo`yib” olishlari ham mumkin:
-kimga “man”, kimga “san”? - deyishadi. Birinchi o`yinboshi “man”ni tanlasa, „san"ni tanlaganlar keyingi navbatda o`yinga kirishadi. Masalan, o`yin navbatini aniqlash uchun bitta bola o`ynovchilardan 8-10 metr uzoqlikda teskari turib, bir qo`lini musht, bir qo`lini shop (qilich ma`nosida) qilib, balandga ko`tarib turadi. Ikkala o`yinboshi o`zaro kelishib, biri “musht”ni, ikkinchisi “shop” ni tanlaydi.
-mushtmi, shop! - deyishadi o`yinboshilar. Turgan bola bir qo`lini tushiradi, qaysi qo`l pastga tushirilsa, ya`ni “musht” pastga tushsa, o`yinni “musht” degan birinchi bo`lib boshlab beradi.
“Danakni yashirish” o`yinida bir dona danakni o`yinchilardan biri kaftiga yashiradi, o`yinboshilardan qaysi biri danakni topsa, o`shaning guruhi o`yinni boshlaydi.
O`yinboshini aniqlashning boshqa usuli — tayoqcha, gugurt cho`pi yoki o`yinchilar soniga qarab maydondagi qurigan o`tlardan shuncha cho`p teriladi. Ularning o`lchami tenglashtiriladi, cho`plardan biri kaltaroq bo`lishi kerak.
Hammasi kaftga jamlanib, bir uchi teng qilib birlashtiriladi, ikkinchi uchi ko`rsatilmaydi. Bolalar navbat bilan kelib, bittadan cho`pni tortadilar. Kim kalta cho`pni tortib olsa, o`sha o`yinboshi bo`ladi. Shu o`yinni boshqacha yo`sinda tashkil qilish ham mumkin. Masalan, bir necha bo`lak qog’oz parchalari olinib, bittasiga biron belgi qo`yiladi, so`ngra ular cho`ntak, xalta yoki do`ppi ichida aralashtiriladi. Kim belgi qo`yilgan qog’oz parchasini olsa, o`sha o`yinboshi hisoblanadi.
Agar, o`yinga besh kishi yig’ilgan bo`lsa, qur`a tashlashning eng oddiy va tez usulini qo`llash maqsadga muvofiqdir. Kimdir sezdirmasdan barmog’ining birini ohak, rangli qalam bilan bo`yaydi, kaftini musht holatida teskari ushlab to`planganlar oldiga keladi. „Barmoqning birini och!, deb o`ynovchilarga taklif qiladi. Xar bir o`ynovchi navbat bilan barmoqlarini ochadi. Kim bo`yalgan barmoqni topsa, o`yinni o`sha boshqaradi.
Agar bo`yalgan barmoq ochilmay qolsa, taklif qilgan kishi o`yinboshi bo`ladi.
Ilgarilari, ko`pincha, tanga tashlab ham toleyini sinab ko`rishgan va bu quyidagi usulda bajarilgan. Bosh barmoq ustiga tanga qo`yilib, osmonga qaratib chertiladi, tushayotgan payti ushlanib, kaftga yashiriladi va so`raladi:
-burgutmi, teskarisi? (Burgut tanganing tasviri tushirilgan tomoni, teskarisi uning orqa tomoni). O`yinchi tanganing bir tomonini tanlaydi. Kaft ochiladi, kim osmonga qarab turgan tomonini tanlagan bo`lsa, o`yin navbati o`shaniki bo`ladi.
Yoki tanga bo`lmasa, yapaloq tekisgina tosh yoki kesak topib, uning bir tomonini namlash kerak. So`ngra yuqoriga irg’itish lozim, o`yinni kim boshqarish kerakligini aniqlash zarur. “YOmg’irmi, tog’ora?”, deb so`raladi. U yomg’ir desa, demak namlangan tomon yuqoriga qarab tushishi lozim, tog’ora esa quruq, quyoshli ob-havoni bildiradi.
Yoki kichkina buyumni bir kaftda yashirib, ikkalasini ham oldinga cho`zib so`raladi: “O`ngidami, chapida?” Agar sherik yashirilgan buyumni topsa, u o`yinni boshlaydi, topmasi o`zi boshlaydi.
Sanoq termalari
Sanoq - bolalar o`yinlarining chek tashlash holatidagi asosiy vositasidir. „Sanoqlardan asosiy ko`zlangan maqsad - o`yin boshlashdan oldin boshlovchini yoki navbatchini aniqlash, biror bolaga gal berishdan iborat". “Trma” umuman xalq og’zaki ijodiga mansub sho`x, hazilomuz yoki tirik, odatda, to`rt misradan iborat qo`shiq yoki she`r sanaladi.
Demak, sanoq termalari bolalar o`yin boshlashdan oldin boshlovchini, navbatchi yoki o`yinboshini aniqlab beruvchi yordamchi vositadir. Sanoq termalari, odatda, qat`iy ohang va marom qoidalariga bo`ysunib, tegishli joyda urg’u berib aytiladi. Sanoq termalarini mazmuni va bajarilish turiga ko`ra shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin: oddiy sanoq termalari va tanlovchi sanoq termalari. Masalan, oddiy sanoq termalari quyidagicha bo`ladi:
Chori chambar. Bori anbar. Ona qiz qayda? Ola-bula tog’da. Tog’man, zuvman, piltakash to`ti qiz, San tur, san chiq.
Ayrim sanoqlar dialog shaklida bo`lib, sanash ohangida aytiladi. Bunday sanoqlardagi dialog shakli faqat ma`no jihatdan o`zaro bog’lanish usuli sifatidagina xizmat qiladi. Masalan:
Bir, ikki, o`n olti, O`n olti deb kirm aytdi? Oqqina kuchukcha ayti, Oqqina kuchukcha o`ldi, Bolasi menga qoldi. Bolasini bering-chi? Qani olib ko`ring-chi, Salim qochdi, Halim tutdi.
Sanoq termalaridagi har bir so`z bitta raqamni ifoda etadi, ya`ni uch misradan tortib, yigirma to`rt misragacha, hattoki, undan ham katta hajmda bo`lishi aniqlangan. Bu har bir misrada 2-4 tagacha so`zlar bor demakdir.
Sanoqlarning vazn tuzilishi erkin, binobarin, to`rt bo`g’indan sakkiz bo`g’ingacha bo`lishi kuzatilgan.
Sanoqlardagi raqamlar shunchaki, tilga olinmaydi, balki ritmik asosni tashkil qilish maqsadida vaznga solinadi:
Bir, ikki, uch...o`n olti...
O`n olti deb kim aytdi?
O`n olti deb men aytdim.
Ishonmasang, sanab boq:
Birov,
Ikkiov. Uchov...
Qoch-ov!
Sanoqdagi har qanday so`z siniq, kam hajmlidir, mabodo ko`p bo`g’inli so`zlar bo`lgan taqdirda ham bo`g’inlari oson bo`linuvchi bo`lmog’i darkor.
Garchi bu so`zlar qandaydir ma`no anglatib, o`ynovchilarga biror tushuncha etkazsalar ham, shu o`yin jarayonida amaliy mohiyat jihatidan sanoq sonlarning vazifosini ifoda etadi, masalan:
Bir, ikki, o`n olti, O`n olti deb kim aytdi? O`n olti deb men aytdim, Ishonmasang sanab boq.
O`yin qatnashchilari o`zlarini ham qo`shiq eshitib, ham sanalib turgan holatda sezadilar va “mana men chiqdim” deb ichki bir hayajonda turadilar.
Sanoqchi esa termalarni mumkin qadar jozibali talaffuz etishga, jarangdor ohang bilan ta`sir qilishga, aytilayotgan so`zlarning ta`sirchanlik kuchini oshirishga urinadi. Bolalarning asl maqsadi - intiluvchan va qiziquvchan qobiliyatli bolani o`yinboshi qilib saylash. O`yinboshi she`rni ijro etish bilan barobar, o`ziga xos vazifa bajaradi, chunonchi, bolalarning birini tanlaydi, “shu aytilganlarni o`n olti qismga bo`lib ko`r-chi!” deb ularni fikrlash, mulohaza qilishga undaydi.
Darhaqiqat, to`rtlik she`rni turoqlarga ajratib, barmoqlar bilan sanalsa, roppa-rosa o`n oltita chiqadi.
O`zbek xalq harakatli o`yinlari tarkibida sanoq sonlar bo`lgan sanoq termalari bir turkumga ajratilgan. Sanoq sonlarga egalik affiksi “im” qo`shiladi va shu so`zga qofiyadosh qilib, biror predmetning, kishi a`zolarining nomi keltiriladi. Bu sanoq ham ikki o`rinda ishlatiladi, biri - bolalarning koptok o`yinlarini sanashda shu she`riy parchadan foydalansalar, ikkinchisi - bolalarni sanashda qo`llanadi, masalan:
Birim - bilak,
Ikkim - elak...
Ayrim hollarda sanoq so`zlarini bajargan ayrim so`zlar, sanoq sonlar bilan yonma-yon - parallel kelishi ham mumkin:
Qars-qurs pomidor,
Onam bergan pomidor.
To`rtlik “bir, ikki, o`n olti”ning o`lchovi bilan aytilgan. Birinchi ikki yo`l alohida vazifa bajarmaydi, keyingi ikki yo`l bilan qo`shilgandagina mukammal bo`ladi. Keyingi ikki yo`l ham, garchi mustaqil vazifani bajarishi mumkin bo`lsa-da, lekin shu o`rinda, bolalar soni ko`proq joyda kamlik qiladi. Shu sababdan ham boshlovchi shunga bab-baravar oldingi ikki yo`llikni qo`shib olgan.
Davrada bolalar kam bo`lganda sanoqlarning qisqa shakllari qo`llaniladi:
Bir bug’doy, ikki bug’doy, uch bug’doy, puch bug’doy.
Qovoq, qovoq, tomosha qovoq, bunday qilmang, bunaqa qiling!
Akkalakam, dukkalakam,
Bavri chaman, buvra amal,
Bovda edi, qayda edi, Bovlamak, zuvzamak,
Pildir pis, bir pas pis.
Buni xar qanday bola ilgaridan mashq qilmasdan turib sanay olmaydi.
Bu to`rtlik mashg’ulot - o`yin jarayonidir. Sanoqning vazifasi esa bolalardan kimning chekiga “boq” so`zi to`g’ri kelsa, u o`yindan chiqib turadi. O`yinboshi qolgan bolalar bilan sanoq termasini davom ettiraveradi.
Sanoq termalarini sanash tartibi qanday? Hamma jips bo`lib, doira shaklida turadi. Kimdir shoshilmasdan doira bo`ylab har bir kishini va o`zini barmog’i bilan ko`rsatib, sanay boshlaydi. Agar doirada ko`pchilik bo`lsa, avval sanoqchi doiraning ichki tomonidan sanaydi, o`zini ham tartib bo`yicha hisoblaydi. Sanoq oxiri kimga to`g’ri kelsa, doiradan chiqib yon tomonda turadi. Oxirida qolgan bola o`yinni boshqaradi.
Agar sanoqchining o`zi chiqib ketsa, sanoqni chap qo`shnisidan boshlab davom ettiradi va o`zini sanamay o`tkazib yuboradi yoki doiradan tashqariga chiqib turadi, sanoqni qolganlardan biri davom ettiradi.
Qaysi tomonga qarab sanash kerak degan savol paydo bo`lishi mumkin. Sanoq qadimdan “quyosh bo`ylab”, ya`ni quyoshning harakat yo`nalishiga qarab olib borilgan. Sanoqchi o`zini birinchi deb hisoblasa, navbatdagi bola, ya`ni ikkinchi shunday aniqlanadi. Quyosh sharq tomondan chiqib keladi, kunning yarmida janubdan o`tadi va g’arbga botadi. Demak, xohlagan paytda quyoshga qarab turiladi, uning osmon bo`ylab yurish yo`lining boshlanishi turgan kishidan chap tomonda bo`ladi, tugashi esa o`ng tomonda bo`ladi. Bundan chiqdiki, ikkinchi hisobda birinchining chap tomondagi kishi bo`ladi va so`ngra sanoq doira oxirigacha davom eladi, mana buni “quyosh bo`ylab” deb ataladi. Bu xalq harakatli o`yinlarining asosiy qoidasi hisoblanadi, unga doim amal qilish zarur.
Sen tur, sen chiq
Bunday sanoq termalari ma`lum bir sujet asosida tuzilmasligi, so`zlar ham biror ma`noni anglatmasligi mumkin. Ammo bolalar uchun ularning mazmuni aniq - sanoq yordamida o`z o`rinlarini aniqlab oladilar.
Sanoq termalarida ba`zan uzun so`zlar ham uchraydi, ayrimlarida ikki, hatto uch martagacha sanash mumkin yoki ikki so`z bitta so`z hisobda keladi.
Shuning uchun, yanglishmaslik maqsadida barcha saloq termalarida har sanoq ustiga urg’u qo`ysa yaxshi bo`ladi.
Sanoq termalaridan tez chiqarish uchun ham foydalansa bo`ladi. Bunday xolatlarda oxirgi so`z to`g’ri kelgan bola shu o`yinni boshqaradi
Devor ketib,
Barra o`ti,
Jiblajibon, Yoqutxon,
San tur, san chiq!
Sanoq termalari yoki sanoq o`yinlari xalq harakatli o`yinlarining debochasidir, shuning uchun ham biz ularni shartli ravishda milliy xalq o`yinlari silsilasining sardori yoki “o`yinboshi”si ham deb ataymiz. Zero, ular sanoq bo`lsa-da, aslida qalbimizga zavq-shavq sololgan hayajonbahsh o`yindir.
Ba`zan u qo`shiq bo`lib kiradi, qalblarimizga jo`shqinlik, shiddatkorlik ruhini singdiradi.
Sanoqning bitta siri bor, undan hech kim foydalanmasligi lozim. Uch yoki to`rt kishi bo`lganda hech ham sanoqni o`tkazmaslik darkor, chunki bu erda doimo birinchi bo`lib sanovchining o`zi chiqib turadi.
Ko`pgina sanoq termalaridan keyin jami 3-4 kishi qoladi, uzun sanoq (termasini takrorlash uzoq muddalli va zerikarli bo`ladi, vaholanki, bitta sanoq bilan har o`ynovchini bir necha marta ko`rsatishga to`g’ri keladi. eng yaxshisi, sanoq termasini qisqasiga almashtirish yoki sanoqchini almashtirish kerak. Odatda, sanoq termasini kim boshlagan bo`lsa, birinchi bo`lib chiqadi, birdan boshqa sanoqchi boshlab ketadi. Chunki har kim o`zining sevimli sanog’ini aytgisi keladi-da!
Sanoq so`zi o`zbek xalq jonli so`zlashuvida azaldan mavjud. Ota-bobolarimiz sanoq sonlaridan turmushning barcha sohalarida, chunonchi, milliy harakatli o`yinlarda ham keng o`rinda foydalanganlar. Dastavval, bolaning sanoqlari bilan ilk tanishuv o`yinlari orqali emas, balki ona bag’rida, uning barmoqlarini sanashdan boshlanadi. Qadim zamonlarda odamlar muqaddas yoki sirli raqamlar har xil xususiyatiga ega bo`ladi, deb o`ylaganlar. Ulardan ba`zilarini xosiyatli yoki xosiyatsiz deb bilishgan.
D.Frezerning ma`lum qilishicha, eramizdan uch ming yil ilgari ham turli marosimlar, har xil aqida, e`tiqodlar yilning ma`lum kunlari, kishilarning, mollarning soni bilan bog’liq sirli raqamlar mavjud bo`lib, ular hanuzgacha turli xil vazifalarni bajarib keladilar. Ularni o`zbek xalq ertaklari, dostonlarida, maqol va rivoyatlari, osori atiqalarida ko`plab uchratish mumkin. Zero, o`yin vaqtida raqamlar uchrasa-da, lekin sirli raqam ishlatilmaydi, aksincha, sanoq so`zlariga qofiya tarzida ishlatiladi. Masalan, o`yinboshi bolalar yashirinib bo`lgunicha sanab turadi: bir, ikki, uch, to`rt, besh, etti - kettim! Bu o`rinda “etti” - kutish muddati bildi, yashirinishga ulgursang ham, ulgurmasang ham, qidirishni boshladim! - degan ma`noni anglatadi.
O`yinni tamomlash
O`zbek xalq milliy harakatli o`yinlarining hamma turlariga juda ham puxta ishlov berilgan. O`yinga chaqirish, uning boshlanishi, undan keyin o`yinning tugashi. Bularning barchasi bir ipga tizilgan marjon shodalariga o`xshaydi. O`yin tugagandan keyingi holat ham jozibali talqin qilingan.
Bolalar o`yin tugashida turlicha so`zlar bilan tarqalishni odat qilishgan:
-uy-uyiga, tepa to`yiga!
-uy-uyiga, to`ppa to`g’ri to`yiga!
-uy-uylikka, tepa tullikka!
-bir xo`rozim bor, u ham uyquga!
Xalqimizning nodir durdonalari bo`lgan milliy xalq harakatli o`yinlari va sanoq termalarini topish, jamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish qadriyatlarimiz va ma`naviyatimizni tiklashdagi zarur vazifalardan biridir. CHunonchi, xalq harakatli o`yinlarini aynan o`z holicha o`ynash bolalarga zavq-shavq beribgina qolmay, ma`naviy boyliklarimizga hurmat bilan qarashni, ularni e`zozlashni va saqlay bilishni ham o`rgatadi.

O`zbek xalq o`yinlaridan namunalar

“Cho`pon”
Oyinga tayyorlanish. Maydonning ikki qarama-qarshi tomoniga chiziq chiziladi. O`ynovchilar ikki guruhga bo`linib, har bir guruh bir-biriga qarab, maydonning ikki tomonidagi chiziq orqasida turadilar. Har bir guruh uchun o`yinboshi saylanadi. Birinchi (o`yinni boshlovchi) guruhning har bir o`yinchisida bir varaq qog’oz va tasma bo`ladi.
O`yin tavsifi. O`qituvchining ishorasidan so`ng birinchi gu­ruhning onaboshisi, ikkinchi guruhning onaboshisiga qarab: ”Cho`pon, cho`pon", - deydi.
Ikkinchi guruh onaboshisi: “Se­ning podang ketib qolgan”, - deydi.
Bob bo`yicha xulosa. 1.Ilmiy-uslubiy adabiyotlar taxlili ko`rsatadiki, xarakatli o`yinlar 7-8 yoshli bolalarni salomatligini mustaxkamlashda asosiy vositalardan biridir.
2.Xar xil maktablarda o`quvchilar xarakatli o`yinlarga bo`lgan qiziqishlarini oshirishda turli xildagi usul va uslublar qo`llaniladi.
3.To`g’ri tashkil qilingan xarakatli o`yinlar o`quvchilarni jismoniy tayyorgarligini hamda xarakat faolligini oshiradi.
4.Kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari jarayonida xarakatli o`yinlarni tashkil qilish va o`tkazish bolalarning jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishlariga qiziqishni uyg’otdi.
5.Ilmiy-uslubiy adabiyotlarning taxlilidan ta`sir ko`rsatadiki bugungi kunda xarakatli o`yinlar o`quv muassasalarida chop etilgan bo`lsada ularning barchasida bolalarning yosh xususiyatlari etarli darajada xisobga olinmagan.