Mingboyev Ibrohim Alisher o‘g‘li

miloddan avvalgi
IV asr,
Rim imperiyasi


“Birinchi tangalar”
miloddan avvalgi
VII–VI asrlar,
Lidiya


“darik” lar
miloddan avvalgi
VI asr, Fors
(birinchi xalqaro zaxira valyutasi)



Tanga evolyutsiyasi⁵
1917 yilgi inqilobdan keyin Rosiya imperiyasi quladi va shu bilan birga pul tizimi zaiflashdi. Mamlakatda hokimiyat uchun kurash bilan bir qatorda turli pul birliklari ham o‘zaro kurashdilar. uomalada juda katta miqdordagi pul va ularning analoglari bor edi. Bunday vaziyatda rubl kursining shoshilinch ko‘tarilishi talab qilindi.
1922 yilda pul tizimini mustahkamlash uchun Sovet hukumati birinchi qadamni qo‘ydi: u Sovet Ittifoqining maxsus banknotalari – chervonesni chiqardi. Bitta chervones inqilobdan oldingi o‘nta oltin rublga teng edi. Keyin, pulni almashtirish uchun, 1923 yilda Sovet ittifoqining xazinalari - rubl chiqarildi. 1 rubl 1922 yilgacha chiqarilgan 1 million rublga va 1922 dan keyin chiqarilgan 100 rublga teng edi. Yangi tashkil etilgan davlatda banknotalar chiqarilishi shu tarzda boshlandi.
Sovet Ittifoqi gerbi tushirilgan qog‘oz banknotalar 1923 yilda paydo bo‘lgan. 10 000, 15 000 va 25 000 rubl nominaldagi banknotalar umumiy suv belgisi bilan qog‘ozga bosilgan. Ikkala tomonda - substrat panjarasini va bitta rangli tipografik yozuv bilan bosib chiqarilgan. Old tomonda "ikki harf - beshta raqam" formatida ikkita raqam mavjud edi. Markaziy saylov komisiyasi va Sovet ittifoqining xalq Komissarlari Kengashining 1923 yil 23 - noyabrdagi qaroriga asosan besh ming rublgacha bo‘lgan kichikroq nominallar masalasini o‘z zimmasiga oldi. Ammo yaqinlashib kelayotgan pul islohoti va narxlarning hozirgi ko‘lami ularning chiqarilishini amaliy qilib bo‘lmasdek ko‘rsatdi. Bunga parallel ravishda, o‘sha yili bosilgan Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi banknotalari foydalanishga tushdi.
Sovet Ittifoqining tashkil topgan paytdan to qulashigacha bo‘lgan rivojlanish tarixi 1922 yildan 1991 yilgacha vayronagarchilik va shakllanish, rivojlanish, farovonlik va tanazzul davrlarini kuzatish mumkin bo‘lgan banknotalarda bevosita va yorqin aks etgan. Mamlakatning mavjudligi pulsiz imkonsiz bo‘lib chiqdi va 70 yil davomida Sovet pullari tovarlarning aylanishini va iqtisodiyotning ishlashini taʼminladi, so‘ngra yangi davlat - Rossiyaning milliy pul tizimiga yo‘l ochdi.
O‘zbekiston Respublikasi 1991 yil 31 avgustda mustaqillikka erishgani eʼlon qilingach, mamlakatda sovet rubli pul birligi sifatida muomalada qolavergan edi. 1992 yilning yanvaridan isteʼmol bozorini himoyalash va mahsulotlarni faqat O‘zbekiston fuqarolariga sotish uchun bir martalik kuponlar bosib chiqarilgan. 1993 yilning 15 noyabrida so‘m-kupon chiqarilganidan so‘ng 1 hafta o‘tib — 22 noyabrgacha gazeta qog‘ozida chop etilgan va tashkilotining muhri uriladigan kartochkasi qirqib olinuvchi bir martalik kuponlar amal qilgan. Oziq-ovqat do‘konlari, umumiy ovqatlanish korxonalarida kuponlarning naqd pulda to‘lanishi kerak bo‘lgan hisobga yarasha qismi qaychida qirqib olingan. Bunday kuponlar 10+25=35, 50, 100, 150, 200, 350, 500, 1000, 2000, 3000, 5000 rublga yarasha kartochkalar bilan chop etilgan. O‘zbekistonning amaldagi milliy valyutasi so‘m — O‘zbekiston Respublikasi Oliy kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi №952-XII qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyundagi PF-870 sonli farmoniga binoan, 1994 yilning 1 iyulida, o‘zigacha amalda bo‘lgan so‘m-kuponga 1:1000 nisbatda muomalaga kiritilgan. So‘m dastlab 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyinlik tangalar hamda, 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so‘mlik qog‘oz kupyuralar bilan bir vaqtning o‘zida muomalaga kirgan. 1 so‘m 100 tiyinga maydalangan. Aytish joizki, so‘m muomalaga kiritilgan kunda valyuta birjasida 1 AQSH dollarining qiymati roppa-rosa 7 so‘m bo‘lgan.
So‘m qadri tushib borishi bilan past nominaldagi qog‘oz pullar muomalada ko‘proq ushlab turilishi uchun tanga ko‘rinishidagi so‘mlarga almashtirib borilgan. Jumladan, 1997 yilda ilk marta 1, 5 va 10 so‘mlik tangalar muomalaga kiritilgan. Bunday ko‘rinishdagi tanga so‘mlar 1998, 1999 yillarda ham ishlab chiqarilgan. 2000 va 2001 yillarda 1, 5 va 10 so‘mlik tangalarning hajmi kichraytirilgan va dizayni o‘zgartirilgan. Bundan tashqari, po‘lat, mis va nikel qotishmali 50 so‘mlik (2001) va 100 so‘mlik (2004) tangalar ham muomalaga kiritilgan.
1994 yilda muomalaga kiritilgan 100 so‘mgacha bo‘lgan jamiki qog‘oz pullar Germaniyaning «Giesecke & Devrient» («Giyesacke & Devriyent») firmasida chop etilgan. (Hozir bu yerda Yevropa Ittifoqi valyutasi — yevro ham chop etiladi). 1997 yili muomalaga kiritilgan 200 so‘mlikdan boshlab, keyingi barcha kupyuralar Toshkentdagi «Davlat belgisi» davlat korxonasida bosilmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, birinchi pullarning paydo bo'lish tarixi ko'pincha bugungi kunda, yuqori texnologiyalar asrida o'zini namoyon qiladi.
Birinchi pullarning tarixi "qog'oz va temir" bilan tugamaydi, kompyuter texnikasining rivojlanishi bilan ko'plab iqtisodiy operatsiyalarda keng qo'llaniladigan "elektron pullar" paydo bo'ldi.
Ayni paytda, muzeylar va boshqa tarixiy tashkilotlarda pul "yodgorliklari" bilan bir qatorda turli xalqlarning pullari paydo bo'lishining ishonchli tarixi ehtiyotkorlik bilan saqlanadi.