M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Əxlaq tərbiyəsi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafının mühüm 
tərkib hissəsini təşkil edir. Əxlaq tərbiyəsi insanın əxlaqi şüur 
və hisslərinin, davranış təcrübəsinin formalaşmasına yönələn 
məqsədyönlü prosesdir.
Əxlaq tərbiyəsinin nəzəri əsasını etika elmi təşkil edir. 
Etika əxlaq, mənəviyyat haqqında elmdir. Əxlaq ictimai şüur 
formalarından biri olub insanın cəmiyyətə, başqa adamlara və 
özünə münasibətini müəyyən edən davranış normalarının məc-
musudur.
Əxlaqi əməl, davranış insanın şüur, hiss, iradə və hərə-
kətlərinin nəticəsi kimi özünü göstərir. Nəcib əxlaqi ideyalardan 
təsirlənən gənclərdə nəcib hisslər oyanır və bunlardan nəcib 
arzular yaranır. Bu arzular insanı nəcib hərəkətlərə, əməllərə 
sövq edir.
Əxlaq tərbiyəsinin vəzifələri cəmiyyətin şəxsiyyətə əxlaqi 
tələblərini əks etdirir. Həmin vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir: 
- insanda əxlaqi şüur, inam və əqidə formalaşdırmaq; - 
nəcib əxlaqi hisslər aşılamaq; - düzgün davranış təcrübəsi for-
malaşdırmaq; - əxlaqi eybəcərliyə, haqsızlığa, şərə qarşı barış-
mazlıq, mübarizə əzmi, fəal həyat mövqeyi tərbiyə etmək. 
Əxlaq tərbiyəsinin məzmunu geniş və çoxcəhətlidir; əx-
laqi keyfiyyətlər iki mindən artıqdır. Onları bir neçə qrupda 
birləşdirmək olar: 
1. İnsanın Vətənə, cəmiyyətə, xalqa münasibətini ifadə 
edən əxlaqi keyfiyyətlər: vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik, icti-

---

190 
mai borcun dərk edilməsi, ictimai mənafeyin şəxsi mənafedən 
üstün tutulması və s. 
2. Əməyə münasibəti ifadə edən əxlaqi keyfiyyətlər: 
əməksevərlik, işgüzarlıq, qənaətçillik, səliqəlilik, əməyə vic-
danlı münasibət, əmək adamlarına hörmət və s. 
3. İnsanın başqa adamlara, kollektivə münasibətini ifadə 
edən əxlaqi keyfiyyətlər: hümanizm, xeyirxahlıq, düzlük, doğ-
ruçuluq, yoldaşlıq, dostluq, kollektivçilik, diqqətlilik, mədənilik 
və s. 
4. İnsanın özünə, davranışına münasibətini ifadə edən 
əxlaqi keyfiyyətlər: təvazökarlıq, vicdanlılıq, intizamlılıq, utan-
caqlıq, şəxsi ləyaqət hissi və b. 
Vətənpərvərlik insanın əxlaqi keyfiyyətləri içərisində 
aparıcı yer tutur. O, əxlaqın əsasıdır. Tərbiyənin başlıca vəzifəsi 
Vətənə hədsiz sədaqətli olan, Vətən qarşısında öz borcunu və 
məsuliyyətini dərk edən, Vətənin şərəfini, qüdrətini artırmağa 
çalışan alovlu vətənpərvərlər yetişdirməkdən ibarətdir. İnsanın 
əsl ölməzliyi – Vətənə hədsiz məhəbbətdə, əsl xoşbəxtliyi isə – 
Vətənə, xalqa xidmət etməkdədir.
Tərbiyə işində çalışmaq lazımdır ki, gənclər daim Vətən 
ideyası ilə, vətəndaşlıq hissləri və həyəcanları ilə yaşasın, bu 
nəcib hisslər öz ifadəsini vətən üçün, xalq üçün nəcib əməllərdə 
tapsın.
Əxlaqi keyfiyyətlər içərisində insanpərvərlik, humanizm 
çox mühüm yer tutur. İnsanpərvərlik insana məhəbbət və qayğı 
deməkdir. Başqalarının daxili aləmini duymaq, sevincinə və 
kədərinə şərik olmaq, insanı sevmək, ona lazımi kömək göstər-
mək insaniyyətin, əxlaqi mədəniyyətin ilkin şərtidir. Çalışmaq 
lazımdır ki, humanizm, xeyirxahlıq gənclərin mənəvi tələbatına 
çevrilsin.
Əxlaq tərbiyəsinin əsası gənclərdə mənəvi tələbat tərbiyə 
etməkdən ibarətdir. Gəncləri mənəvi fəaliyyət sahəsinə – başqa 
adamlar üçün xeyirxah əməllərə, nəcib məqsədlərlə ruhlandırı-
lan yaradıcı əməyə, qaynar ictimai fəaliyyətə cəlb etmək tərbi-

---

191 
yənin vacib şərtidir. Gənc hər dəfə adamlar üçün, kollektiv 
üçün faydalı işlər gördükdə onda xeyirxahlıq hissi dərinləşir və 
tədricən tələbata çevrilir: o, nəcib davranışa mənəvi ehtiyac 
duyur.
Əxlaq tərbiyəsinin əsas mənbəyini davranış mədəniyyəti, 
müsbət əxlaqi adətlər təşkil edir. Əxlaqi adətlər tərbiyəsi üçün 
gəncləri müxtəlif fəaliyyət növlərinə - əməyə, oyuna, təlimə, 
bədii, elmi-texniki və ictimai fəaliyyətə cəlb etmək lazımdır. 
Müxtəlif fəaliyyət növlərində iştirak etməklə gənclər əxlaqi 
mətinlik məktəbi keçir, düzgün ünsiyyət və əxlaqi davranış 
təcrübəsinə, fəal həyat mövqeyinə yiyələnirlər. Fəal həyat 
mövqeyi mənəvi tərbiyənin əsas meyarıdır. Belə insan həyatın 
passiv seyrçisinə çevrilmir, ətrafda baş verən hadisələrə fəal 
münasibət bəsləyir, əxlaqi qəbahətlərə qarşı barışmazlıq gös-
tərir. Bütün vasitələrlə gənclərdə fəal həyat mövqeyi forma-
laşdırmaq əxlaq tərbiyəsinin başlıca vəzifəsini təşkil edir. 
İnsanın dəyərli əxlaqi sifətlərindən biri də intizamdır. İn-
tizam qoyulmuş qaydalara əməl etməkdir. O, qorxuya və şüura 
əsaslana bilər. Qorxu intizamı müvəqqəti və aldadıcıdır, çünki 
qorxu təhlükəsi götürüləndə insan qoyulmuş qaydanı yenə poza 
bilər. Şüura əsaslanan intizam isə davamlı olur. Buna görə də 
müəllim qoyulmuş qaydaların vacibliyinə gəncləri inandırmağa 
çalışmalıdır.