M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

 

---

67 
Sual və tapşırıqlar 
1. Müəllimin cəmiyyətdə və pedaqoji prosesdə rolunu şərh edin. 
2. Müəllimlik işinin hansı xüsusiyyətləri vardır? 
3. Ali məktəb müəlliminin funksiyaları hansılardır? 
4. Ali məktəb müəlliminin hüquq və vəzifələri nədən ibarətdir? 
5. Müəllimin peşə qabiliyyətlərini səciyyələndirin. 
6. Müəllim hansı şəxsi keyfiyyətlərə malik olmalıdır? 
7. Pedaqoji ustalıq nədir? Onun tərkib ünsürlərini səciyyələndirin. 
8. “Pis tələbə yoxdur, pis müəllim var” fikrinə münasibətinizi bildirin.

---

68 
II BÖLMƏ 
ALİ MƏKTƏB DİDAKTİKASI
(TƏLİM VƏ TƏHSİL NƏZƏRİYYƏSİ) 
 
V fəsil 
Ali məktəb didaktikasının predmeti.
Təlim prosesinin mahiyyəti, qanun və prinsipləri 
 
Plan: 
1. Ali məktəb didaktikasının predmeti, kateqoriyaları və vəzifələri 
2. Təlim prosesinin mahiyyəti, hərəkətverici qüvvələri və funksiyaları 
3. Təlim prosesinin metodoloji və elmi-nəzəri əsasları
4. Təlimin qanunları və prinsipləri 
 
1. Ali məktəb didaktikasının predmeti,
kateqoriyaları və vəzifələri 
Didaktika pedaqogikanın bir hissəsi olub, təlim və təhsil
nəzəriyyəsindən bəhs edir. Didaktika yunanca “didaktikos” – öy-
rədən, “didasko” – öyrənən sözlərindən götürülmüşdür. Bu ter-
min ilk dəfə alman pedaqoqu V.Ratke (XVI əsr) tərəfindən irəli 
sürülmüşdür.
Didaktika gənc elm sahəsi olsa da, didaktik fikirlərin ta-
rixi qədimdir. Didaktika elmi biliklər sistemi kimi ilk dəfə gör-
kəmli çex pedaqoqu Yan Amos Komenski (XVII əsr) tərəfin-
dən işlənmişdir. O, özünün “Böyük didaktika” əsərində (1657) 
təlim nəzəriyyəsini, didaktik prinsipləri, sinif-dərs formasını 
əsaslandırmışdır. Didaktikanın bir elm sahəsi kimi inkişafında 
XVIII-XIX əsr Avropa klassik pedaqoqlarından J.J.Russo 
(Fransa), İ.H.Pestalotsi (İsveçrə), R.Ouen, C.Lokk (İngiltərə), 
A.Disterveq (Almaniya), rus pedaqoqları K.D.Uşinski, 
L.N.Tolstoy (XIX əsr), A.V.Lunaçarski, S.T.Şatski (XX əsr), 
görkəmli Ukrayna pedaqoqu V.A.Suxomlinski (XX əsr) və b. 
xüsusi xidmət göstərmişlər.
Azərbaycanda didaktik fikrin inkişafı çox qədim dövrlərə 
təsadüf edir. İntibah dövrünün (XI-XIII əsrlər) mütəfəkkirləri 

---

69 
(İbn Sina, Biruni, Bəhmənyar, N.Gəncəvi, N.Tusi və b.), XIX 
əsr Azərbaycan maarifpərvər yazıçı və mütəfəkkirləri (A.Bakı-
xanov, M.F.Axudzadə, H.B.Zərdabi, M.T.Sidqi, C.Məmməd-
quluzadə və b.), sonrakı dövrlərdə N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyli, 
F.B.Köçərli, R.B.Əfəndiyev, habelə ilk peşəkar pedaqoq-
lardan prof. Ə.Seyidov, akad. M.Mehdizadə, prof. M.Murad-
xanov və b. didaktik fikrin inkişafına qiymətli töhfə vermişlər. 
Müasir didaktika sürətlə inkişaf edən dövrün tələblərinə uy-
ğun olaraq, yeni ideyalarla, təlim texnologiyaları ilə zəngin-
ləşir. 
Didaktika təlim və təhsilin nəzəri əsaslarını tədqiq edən 
pedaqoji nəzəriyyədir. Ali məktəb didaktikası isə ali məktəb pe-
daqogikasının tərkib hissəsi, ümumi didaktikanın bir sahəsidir. 
Onun obyekti ali məktəbdə təlim-təhsil, habelə tələbə gənclərin 
peşə-ixtisas hazırlığı prosesidir. Predmeti isə ali məktəbdə tə-
lim-təhsil prosesinin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaq, tə-
ləbə gənclərin peşə-ixtisas hazırlığının səmərəli yollarını öyrən-
məkdən ibarətdir. 
Ali məktəb didaktikası ümumi pedaqogikanın kateqoriya 
və anlayışlarından (pedaqoji proses, tərbiyə, şəxsiyyətin inkişafı, 
pedaqoji fəaliyyət, pedaqoji texnologiya və b.) istifadə edir. 
Lakin onun özünəməxsus kateqoriya və anlayışlar sistemi vardır. 
Buraya təhsil, təlim, tədrisetmə (öyrətmə), təhsilalma (öyrənmə), 
özünütəhsil, fasiləsiz təhsil və b. daxildir. Bunlardan əlavə ali 
məktəb didaktikası təlimin məqsədi, qanunları, prinsipləri, məz-
munu, vasitə və metodları, təşkili formaları, nəticələri, təlim 
diaqnostikası, təlim texnologiyaları, təlimdə monitorinq, proq-
nozlaşdırma, qiymətləndirmə və s. kateqoriyalara da istinad edir.