M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

 
2. Tərbiyənin qanunauyğunluqları və prinsipləri 
Tərbiyənin qanunauyğunluqları. Tərbiyə işini düzgün 
qurmaq və elmi əsasda idarə etmək üçün onun qanunauyğun-
luqlarını bilmək və tərbiyə fəaliyyətində nəzərə almaq lazımdır. 
Tərbiyə prosesinin qanunauyğunluqları dedikdə, bu prosesə 
obyektiv şəkildə xas olan ən ümumi, mühüm və sabit əlaqələr, 
səbəb-nəticə asılılıqları başa düşülür. Bu qanunauyğun əlaqə-
lərin öyrənilməsi və yığcam, məntiqi şəkildə ifadəsi sayəsində 
tərbiyə qanunları müəyyən edilir. Hazırda tərbiyə prosesinin 
qanunauyğunluqları hələ tam aşkara çıxarılmamışdır. Lakin 
onlardan bir qismi müəyyən edilmişdir. Onları yığcam şəkildə 
nəzərdən keçirək. 
1. Tərbiyənin məqsəd, məzmun, vasitə, metod və forma-
larının vəhdəti qanunu. Tərbiyənin məqsədi onun məzmununu, 
bunlar birlikdə onun vasitə, metod və formalarını şərtləndirir: 
tərbiyənin məqsədi və məzmunu dəyişdikdə onun vasitə, forma 
və metodları da dəyişir. Məsələn, vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün 
bir cür, əmək tərbiyəsi üçün başqa cür vasitə, metod və for-
malardan istifadə olunur. 
2. Şəxsiyyət tərbiyəsinin cəmiyyətin tələbatı ilə şərtlən-
məsi qanunu. İnsanın necə tərbiyə olunması cəmiyyətlə müəy-

---

158 
yən olunur. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi, mənəvi tələbatları dəyi-
şildikdə tərbiyə də dəyişir, cəmiyyətin tələblərinə uyğun qu-
rulur.
3. Tərbiyəvi təsirlərin şəxsiyyətin imkanları ilə şərtlən-
məsi qanunu. Tərbiyə işində insanın yaş, fərdi və cinsi xüsusiy-
yətləri, inkişaf səviyyəsi nə qədər düzgün və dolğun nəzərə alı-
narsa, tərbiyənin səmərəsi də bir o qədər yüksək olar və əksinə.
4. Şəxsiyyətin inkişafının onun ünsiyyətinin xarakterindən 
asılılığı qanunu. Şəxsiyyət daha çox ünsiyyət prosesində for-
malaşır. Tərbiyə işində ünsiyyət, şəxsiyyətlərarası münasibətlər 
nə qədər məqsədyönlü və düşünülmüş olarsa, tərbiyə prosesi də 
bir o qədər yüksək səmərə verər. 
5. Şəxsiyyətin inkişafının onun rəngarəng fəaliyyətindən 
asılılığı qanunu. İnsan şəxsiyyəti fəaliyyət prosesində forma-
laşır. Buna görə də insanın rəngarəng fəaliyyəti (oyun, idman, 
təlim, əmək, elmi-texniki, bədii-estetik, ictimai-siyasi və s.) nə 
qədər mütəşəkkil, məqsədyönlü şəkildə təşkil olunarsa, o, 
müvafiq keyfiyyətlərə daha tez yəyələnər və tərbiyə prosesi də 
bir o qədər yüksək səmərə verər. 
6. Tərbiyədə xarici təsirlərlə şəxsiyyətin daxili fəallığının 
vəhdəti qanunu. Böyüklərin təsiri, tələbləri insanın daxili 
mövqeyi ilə uyğun gəldikdə qəbul olunub yerinə yetirilir və 
əksinə. Tərbiyə işində böyüklərin (müəllim və valideynlərin) 
tələbləri o zaman yerinə yetirilir ki, onlar insanın daxili tələbinə 
çevrilsin və onun öz tələbi kimi qəbul olunsun. 
7. Tərbiyəvi təsirlərin xarakteri və qüvvəsi ilə nəticəsi 
arasında asılılıq qanunu. Əgər tərbiyəvi təsirlər (tələblər) 
vahid, ardıcıl, sistemli və fasiləsiz olarsa, insanda tərbiyə 
keyfiyyətlərini formalaşdırmaq asan olur və əksinə. 
8. Pedaqoji prosesdə kollektiv və fərdin qarşılıqlı təsiri 
qanunu. Kollektiv nə qədər pedaqoji cəhətdən düzgün, demok-
ratik əsasda formalaşarsa və tərbiyənin subyektinə çevrilərsə, 
fərdin tərbiyəsi və inkişafına bir o qədər müsbət təsir göstərər.