Molekulyar patologiya

MOLEKULYAR PATOLOGIYA
XXI asr molekulyar biologiyasining oldida turgan asosiy vazifalardan biri – zamonaviy kasalliklar (yurak ishemiyasi, yurak-tomir xastaliklari, diabet, metabolik sindrom, onkologik kasalliklar)ning tarqalishini oldini olishdan iboratdir. Bu ulkan vazifaning ijobiy hal qilinishi uchun birinchi navbatda o’z vaqtida jiddiy kasalliklarni rivojlanishiga moyil gen ketma-ketligini aniqlash lozim. Mazkur yo’nalishda bir qator yutuqlar qo’lga kiritilgan. Hozirda ma’lum bo’lishicha ko’pgina jiddiy xastaliklar mutatsiyalar natijasida rivojlanishi isbotlangan.
1.Genetik axborot o’tkazilishidagi buzilishlar
Genetik kodning o’zgarishi. Hujayralardagi DNK dasturining o’zgarishlari mutatsiya deb ataladi. Xromosoma (xromosomalarni sonini o’zgarishi, xromosoma aberratsiyalari) va gen mutatsiyalarini ajratishadi. Gen mutatsiyalarini quyidagi variantlari mavjud:

1. 
   Tranzitsiya, ya’ni juft azot asoslarning o’rin almashishi.
   
2. 
   Deletsiya, ya’ni bir juft yoki juft azot asoslarning bir guruhini tushib qolishi.
   
3. 
   Bir juft yoki bir guruh azot asoslarining kiritilishi
   
4. 
   DNKning ba’zi uchastkalarining o’zgarishi.
   

Gen mutatsiyalari transkriptonlar funksiyasi hamda nukleotidlarning ketma-ketlik tartibini buzib, genetik kodni o’zgarishiga olib keladilar. Struktura genlardagi o’zgarishlar yaroqsiz, o’z funksiyalarini qisman, yoki to’laligicha bajara olmaydigan oqsil hosil bo’lishiga olib keladi. RNKning struktura genlaridagi o’zgarishlar natijasida yaroqsiz t-RNK, r-RNKlar paydo bo’ladi, bu esa ushbu nuklein kislotalarning bajaradigan vazifalarida aksini topadi. Transkriptonlarning promotor qismidagi mutatsiyalari RNK-polimeraza bilan bog’lanishga ta’sir etadilar va natijada normal oqsilni kam miqdorda hosil bo’lishiga yoki umuman oqsil biosintezini to’xtalishiga olib keladi. Transkriptonning akseptor qismidagi mutatsiyalar natijasida esa oqsil sintezini boshqarilish jarayoni buziladi.
Mutatsiyalar spontan (tasodifiy) ravishda yoki turli omillar ta’sirida paydo bo’ladilar. Spontan xatoliklar nihoyatda kam uchraydi, masalan, replikatsiya jarayonida 10^-6 – 10^-9 ta nukleotidlar ichida bitta xato (noto’g’ri) nukleotid paydo bulishi mumkin. Transkripsiya jarayonida esa bunday xatolik 10^-5 – 10^-4, translyatsiyada – 10^-4 ta nukleotidlarda uchraydi. Mutatsiyalarni chaqiruvchi omillarni mutagen deb atashadi. Tabiiy mutagenlar spontan mutatsiyalar chastotasini oshiradi, bular jumlasiga peroksid birikmalar, aldegidlar, erkin radikallar kiradi. Begona mutagenlarni turli kimyoviy moddalar (alkillovchi birikmalar, azotli kislota, gidroksilamin va boshq.),fizik (nurlanish) va biologik (DNK molekulasini jarohatlovchi fermentlarni hujayrada hosil bo’lishini chaqiruvchi viruslar) faktorlar tashkil etadi.