Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari
Yüklə 4,22 Mb.
|
|
Uy xojaliklarining 0‘zlari toplagan mablag‘larni sarflash borasida qaror qabul qilish jarayoni xususiy investitsiyalash (asset allocation) yoki pul mablag‘larini turli aktivlar turlari o‘rtasida taqsimlash deb ataladi. Xususiy uy sotib olish bilan bir qatorda odamlar ko‘pincha o‘z mablag‘larini 11 moliyaviy aktivlarga, masalan aksiya yoki obligatsiyalarga tikadi (joylashtiradi, qo‘yadi)lar. Agar odam pul qarz olsa, u o‘zida yuzaga kelgan qarz majburiyati (liability) bilan bog‘liq ma’lum javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, unda qarz paydo bo‘ladi. Uy xo‘jaligi boyligi yoki mulkining toza (sof) bahosi (qiymati) (net worth) uning mulki bahosidan uning qarz majburiyatlari summasini ayirish orqali aniqlanadi. Masalan, faraz qilaylik, Siz 100 mln.so‘m turadigan uy egasisiz va bankdagi hisob raqamingizda 20 mln.so‘mingiz bor. Bundan tashqari, Siz bankka 80 mln. so‘m qarzsiz. Bu summani Siz uy sotib olayotganda bankdan ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish evaziga olgansiz (majburiyat), va 5 mln. so‘m miqdorida kredit kartochkasi bo‘yicha to‘lanmagan xarajatlaringiz bor. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, uy xo‘jaligingizdagi mulkning haqiqiy bahosi 35 mln. so‘mni tashkil etadi: jami aktivlardan (120 mln. so‘m) qarz majburiyatlari summasi (85 mln. so‘m) ayirib tashlanadi. Oxir hisobda (pirovardida) jamiyatning har qanday resurlari uy xo‘jaliklariga tegishli. Chunki aynan ular firma egalaridir (yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri, yoki aksiyalarga, hayotni sug‘urtalash bo‘yicha polislarga egalik qilish yoki pensiya rejalarida ishtirok etish orqali) va soliq to‘laydilar. Bu soliqlar esa, davlat tomonidan sarflanadi. Odamlarning ehtiyoji moliya nazariyasida mavjud narsa sifatida talqin etiladi. Bu ehtiyojlar vaqt o‘tib o‘zgarishi mumkin. Lekin buning qanday qilib va nima uchun yuz berishi mazkur nazariya chegaralaridan tashqariga chiqadi. Unga ko‘ra, odamlarning hatti-harakatini o‘z ehtiyoj-larini qondirishga intilishlari bilan tushuntirish mumkin bo‘lsa, firmalar, davlat korxonalari va tashkilotlari faoliyatini shu faoliyat odamlarning farovonligiga qanday qilib ta’sir qilishi nuqtai nazaridan baholanadi. 1-nazorat uchun savol Uy xo‘jaliklari qabul qilishiga to‘g‘ri keladigan moliyaviy qarorlarning to‘rtta asosiy turi qanday (nimalardan iborat)? Har biriga misol keltiring. Firmalar qabul qiladigan moliyaviy qarorlar Asosiy vazifasi tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishdan iborat bo ‘lgan iqtisodiy faoliyat sub ’ekti (boshqacha qilib aytganda, iqtisodiyot sub ’ekti) firma deb ataladi. Tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun har qanday firma, hajmi (o‘lchami)dan qat’iy nazar kapital ga ega bo‘lishi kerak. Bino, inshoot, mashina uskunalari va ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan boshqa zarur resurslar firmaning jismoniy kapitali hisoblanadi. Firmalarga jismoniy kapitalni sotib olishni moliyalashtirish imkonini beruvchi aksiyalar, obligatsiyalar va kreditlar moliyaviy kapital deyiladi. Bularni chizmali ko‘rinishda quyidagicha aks ettirsa bo‘ladi (2.2-rasm): 2.2-rasm. Kapitalning eng umumiy tarkibiy tuzilmasi Birinchi gal (navbat)da har qanday firma aynan qanday biznes bilan shug‘ullanishini belgilab olishi kerak va bu jarayon strategik rejalash-tirish deb ataladi. Strategik rejalashtirish vaqt omilini inobatga olgan holda xarajat va daromadni baholash bilan bog‘liq ekan, ko‘p jihatdan, uni moliyaviy qarorga kiritish mumkin. Ko‘pincha, firma o‘zining mahsulot liniyasi (yo‘nalishi)dan kelib chiqqan holda asosiy yo‘nalishga ega bo‘ladi va shu bilan bir qatorda birinchisi bilan o‘zaro bog‘liq boshqa faoliyat bilan ham shug‘ullanadi. Masalan, kompyuter ishlab chiqaradigan firma o‘z faoliyatining ma’lum bosqichida kompyuterlarga xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan ham shug‘ul-lanishga ahd qilishi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan kompaniyaning strategik maqsadlari o‘zgarishi, o‘zgarganda ham keskin o‘zgarishi mumkin. Ba’zi korporatsiyalar bir vaqtning o‘zida biznesning bir-biri bilan mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan sohalarida ishlashi uchrab turadigan hol. Bundan tashqari, shunaqasi ham bo‘ladiki, firma o‘zining dastlabki faoliyati bilan umuman shug‘ullanmay qo‘yadi, natijada firmaning nomi uning bugungi vazifalari va maqsadlariga mutlaqo mos kelmay qoladi. Masalan, ITT Corporation (International Telephone and Telegraph) korporatsiyasini eslaylik. Korporatsiya 1920 yilda telefon va telegraf xizmatlarini va tegishli asbob-uskunalarni taklif etuvchi kompaniya sifatida tashkil etilgan. XX О asrning 70-yillarida ITT ulkan ko‘p millatli konglomerat ga aylandi. Asosiy faoliyatidan tashqari firmaning faoliyat doirasiga sug‘urta, harbiy kiyim-bosh tikish, non mahsulotlari, yog‘och-taxta, bog‘dorchilik mahsulotlari ishlab chiqarish, shuningdek tog‘-kon ishi va avtomobillarni ijaraga berish kirar edi. O‘tgan asrning 80-yillari davomida kompaniya shu faoliyat turlarining ko‘pchiligi bilan shug‘ullanmay qo‘ydi va butun diqqat-e’tiborini mehmonxona va qimor biznesiga qaratdi. 1996 yilga kelib esa, korporatsiya umuman telefon va telegraf uskunalari ishlab chiqarmay qo‘ydi va telekommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatishni to‘xtatdi. Firma qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanishini uzil-kesil belgi (aniq)lab olgach, kompaniya menejerlari fabrika, mashina uskunalari, tad-qiqot o‘tkaziladigan laboratoriyalar, ko‘rgazma zallari, ulgurji omborxona-lar va boshqa uzoq muddatli aktivlar qurish va sotib olish rejasini ishlab chiqishlari hamda buning barchasini boshqaradigan xodimlarni o‘qitish loyihasini tayyorlashlari kerak bo‘ladi. Bu jarayon investitsiyalarni rejalashtirish (capital budgeting process) deb ataladi. Bunday tahlil birligi investitsion loyiha (investment project) hisoblanadi. Investitsiyalarni rejalashtirish har bir yangi investitsion loyiha uchun asosiy niyat (maqsad)larni belgilash, ularga baho berish, eng manfaatli niyat (maqsad)ni tanlash va ularni amalga oshirish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Firma aynan qanday loyihalarni amalga oshirishini belgilab olgandan so‘ng shu loyihalar qay tarzda moliyalashtirilishini aniqlashi kerak. Investitsiyalarni rejalashtirish bilan bog‘liq qarorlardan farqli o‘laroq kapital tuzilmasiga taalluqli qarorlarni qabul qilayotganda tahlil birligi alohida investitsion loyiha emas, balki firmaning butun o‘zidir. Kapital tuzilmasini aniqlash jarayoni firma faoliyatining amaliy moliyaviy rejasini ishlab chiqishdan boshlanadi, shundan keyin moliyalashtirishning optimal tuzilmasini ishlab chiqishga kirishish mumkin. Firmalar turli-tuman moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqa-rishi mumkin. Bu tashkillashtirilgan bozorlarda savdo (sotuv)ga chiqari-ladigan standartlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar - oddiy va imtiyozli aksiyalar, obligatsiyalar va konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi mumkin. Shuningdek, korxonaga qo‘yilgan bozordan tashqari (nobozoriy) moliyaviy talablar (claims), ya’ni bank ssudalari, xodimlar uchun opsionlar, ijara shartnomalari va pensiya ta’minoti bo‘yicha majburiyatlar ham savdo (sotuv)ga qo‘yilishi mumkin. Korporatsiya kapitali tuzilmasi kapitalning ma’lum qismi egala-ridan har biri korporatsiya daromadining qancha qismini olishini belgilab beradi. Masalan, obligatsiya egalari, odatda, belgilangan (qat’iy) to‘lovlar olib turadi, aksiyadorlarga esa daromadga da’vogarlarning barchasi o‘z ulushini olgandan keyin qolgan mablag‘ to‘lanadi. Kompaniya ishining qanday nazorat qilinishi qisman kapital tuzilmasiga bog‘liq. Odatda, aksiyadorlar firmani direktorlar kengashiga o‘z vakillarini saylash huquqidan foyda-langan holda boshqaradilar, obligatsiyalar chiqarish va kompaniyaning boshqa kredit kelishuvlariga kirishi, ko‘p hollarda, undan ma’lum shartlarni bajarishni taqozo etadi, ushbu shartlar, o‘z navbatida, kreditorlar bilan tuzilgan tegishli shartnomalarda ko‘zda tutilgan bo‘ladi (covenants ) va boshqaruv xodimlari faoliyatini cheklaydi. Ushbu shartnoma cheklovlari tufayli kreditorlar ma’lum darajada kompaniya menejerlarining ishi (faoliyati)ni nazorat qila oladilar. Aylanma kapitalni boshqarish sifati firma muvaffaqiyatiga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Agar menejerlar kompaniyaning kunlik moliyaviy ishla-riga doimiy diqqat qilmasalar (e’tibor bermasalar), eng oqil tuzilgan uzoq muddatli reja ham ko‘ngildagidek amalga oshmasligi mumkin. Hatto o‘sib kelayotgan muvaffaqiyatli firmada ham kiruvchi va chiquvchi pul oqimlari vaqt jihatidan aniq bir-biriga mos tushmasligi mumkin. Menejerlar mijozlar o‘z hisoblari bo‘yicha to‘lovlarni vaqtida amalga oshirishlarini muntazam tekshirib turishlari kerak va hokazo. Boshqacha qilib aytganda, menejerlar firma moliyasi ustidan umumiy boshqaruvni shunday amalga oshirishlari kerakki, pul mablag‘larining operatsion defitsiti doimo to‘ldirilib turishi, ortiqchasi yaxshi daromad olib keladigan tarzda investitsiya qilinishi kerak5. Firma moliyaviy qarorlar qabul qilishi vaqtidagi har bir qaror, xoh u investitsiyalash, xoh moliyalashtirish yoki aylanma kapitalni boshqarish masalasi bo‘lsin, muayyan ishlab chiqarish texnologiyasiga, shuningdek tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimi, soliq tizimi va firma faoliyat yuritadigan raqobat muhiti kabi omillarga bog‘liq. Firma tanlaydigan moliyaviy siyosat variantlari ham bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. 2-nazorat uchun savol Firmalar qabul qilishiga to‘g‘ri keladigan moliyaviy qarorlarning to‘rtta asosiy turi qanday? Har biriga misol keltiring. mavzu. Zamonaviy moliyaning fundamyental (tub) masalalari Reja: Biznesning tashkiliy shakllari va ularning moliyaviy qarorlar qabul qilishga ta’siri Mulkka egalik huquqi (mulk)ni boshqaruvdan ajratishning moliyaviy sabablari Korporativ menejmentning asosiy vazifasi va uning moliyaviy jihatlari Bozor intizomi: kompaniyalarning “yutib yuborilishi” va uning moliyaviy natija (oqibat)lari Korporatsiyada moliyachining tutgan o‘rni Biznesning tashkiliy shakllari va ularning moliyaviy qarorlar qabul qilishga ta’siri Biznes olib borishning uchta asosiy tashkiliy shakli mavjud: yakka egalik, shirkat (yoki sheriklik) va korporatsiya (3.1-rasm). rasm. Biznes olib borishning asosiy tashkiliy shakllari Yakka egalik (sole proprietorship), bitta odam yoki oilaga tegishli firma bo‘lib, unda barcha aktivlar va majburiyatlar bir vaqtning o‘zida firma egasining mulki hisoblanadi. Yakka mulkdor firmaning qarzlari va boshqa majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan majburiyatlarga yoki cheklanmagan mas’uliyatga (unlimited liability) ega. Bu degani, agar firma kompaniya kreditorlarining talablarini qondirish uchun o‘z qarz majburiyatlarini bajara olmasa, u holda kompaniya egasining istalgan mulki xatga olinishi mumkin. Ko‘pchilik firmalar o‘z faoliyatini mulkka yakka egalik sifatida boshlaydi. Keyinchalik kengayib, oyoqqa turgan sari o‘z tashkiliy shaklini o‘zgartiradi. Ammo, shunaqasi ham bo‘ladiki, biznes - restoran, ko‘chmas mulk agentligi yoki kichkina ustaxona - butun faoliyat davomida yakka mulkligicha qolishi ham mumkin. Shirkat (partnership) - bu ikki va undan ko‘p kishi (oila) mulki bo‘lgan firma. Ular sherik deb ataladi va kompaniya kapitaliga birgalikda egalik qiladilar. Sheriklik kelishuvida, odatda, qarorlar qanday qabul qilinishi va firmaning daromad va zarari qanday taqsimlanishi belgilab qo‘yiladi. Kelishuvda boshqa shart belgilangan bo‘lmasa, sheriklar, xuddi yakka mulk-chilikdagi kabi, majburiyatlar bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega bo‘ladilar. Ammo, sheriklarning majburiyatlarini ma’lum darajada cheklash ham mumkin. U holda bunday sheriklar mas ’uliyati cheklangan sheriklar, yoki kommanditlar deb ataladilar (limited partners). Biroq bunda, sheriklarning hech bo‘lmasa bittasi firmaning qarzlari bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega bo‘ladi va u asosiy (bosh) sherik deb ataladi. Odatda, kommandit-sheriklar shirkat faoliyatiga taalluqli kundalik qarorlarni qabul qilishda ishtirok etmaydilar. Bu asosiy (bosh) sherikning vakolatiga kiradi. Xususiy korxona yoki shirkatdan farqli o‘laroq, korporatsiya (corporation) - bu mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, u o‘z egalaridan alohida faoliyat yuritadi. Korporatsiya mulkka egalik qilish, qarz olish va shartnomalar tuzish huquqiga ega. Ular sudga berishlari va ularni ham sudga berish mumkin. Bundan tashqari, korporatsiyalarni va biznes yuritishning ikkita boshqa shaklini soliqqa tortishda ham farq bor. Korporatsiya ustav hujjatlari asosida boshqariladi. Aksiyadorlar korporatsiya daromadidan amalga oshiriladigan har qanday to‘lovlarda o‘z aksiyalari soniga proporsional ravishda ulushga ega bo‘lish (masalan, dividendlar ko‘rinishida) huquqiga egadirlar. Aksiyadorlar direktorlar kengashini saylaydi va ular, o‘z navbatida, korporatsiya ishlarini boshqarish uchun menejerlarni tayinlaydilar. Odatda, aksiyadorlar yig‘ilishida bitta aksiya bitta ovozga ega. Ammo turli toifadagi aksiyalar ham bor bo‘lib, ular turli ovoz huquqini berishi mumkin. Korporativ tashkilot (biznesni korporativ tashkil qilish)ning afzal tomoni shundaki, firmaning sog‘lom faoliyatiga zarar yetkazmasdan aksiyalar boshqa egalarga berilishi mumkin. Boshqa afzal tomoni aksiyadorlarning mas’uliyati cheklanganligida bo‘lib, bu degani agar korporatsiya qarzlarini to‘lashga qodir bo‘lmasa, kreditor6lar aksiyadorlarning shaxsiy mulkini emas, balki korporatsiya aktivlarini xatlaydilar. Bu ma’noda korporatsiya xuddi shirkatda asosiy (bosh) sherik bajargan vazifani bajaradi, aksiyadorlar esa mas’uliyati cheklangan sheriklar kabi ishlaydi (faoliyat ko‘rsatadi)lar. Butun dunyoda yirik firmalarning deyarli barchasi, garchi ularga bitta shaxs yoki oila egalik qilsa-da, korporatsiya shaklida faoliyat yuritadi. AQShda aksiyalari tarqoq korporatsiyalar ochiq (public corporations), mulkka egalik huquqi jamlangan (to‘plangan) korporatsiyalar esa yopiq yoki xususiy korporatsiya (private corporations) deb ataladi. Turli mamlakatlarda korporatsiyalar faoliyati turlicha qonunlar bilan muvofiqlashtiriladi. Hatto bitta mamlakat ichida bunday firmalar faoliyati turli yurisdiksiyaga tushishi ham mumkin. Masalan, AQShda bunday qonunlar davlat darajasida joriy etiladi (va ularning bajarilishi qat’iy nazorat qilinadi). Kundalik hayotda nomiga qarab firmaning korporatsiya ekanligini quyidagicha aniqlash mumkin: masalan, AQShda firma-korporatsiya nomiga inglizcha incorporated so‘zidan olingan qisqartma ink; Fransiyada - SA harflari (Societe Anonime); Italiyada - SpA (Societa per Azione); Niderlan-diyada - NV (Naamloze Vennootdchap); Shvetsiyada - AB (Aktiebolag)lar qo‘shiladi. Germaniyada ochiq korporatsiyalar Aktiengesellschaften deb ataladi va bunday korporatsiyani firma nomining oxiridagi AG harflaridan bilsa bo‘ladi; xususiy korporatsiyalar Gesellschaften mit beschrankter Haftung deb ataladi va ularning nomiga GmbH harflari qo‘shiladi. Buyuk Britaniyada PLS harflari mas’uliyati cheklangan ochiq kompaniyalar uchun va LTD xususiy kompaniyalar uchun xuddi shunday ma’noga ega. Tarixda nomi qolgan birinchi korporatsiyalar Amsterdam va Londonda XVII asrda tashkil etilgan va o‘zbekchada “aksiyadorlik kompaniyasi” (joint stock companies) degan ma’noni anglatgan. Bizning kunlarda bunday atamadan deyarli foydalanilmaydi. Mulkka egalik huquqi (mulk)ni boshqaruvdan ajratishning moliyaviy sabablari Yakka mulk hisoblangan korxonalarda va hatto ko‘pgina shirkatlarda ham korxona egasi bir vaqtning o‘zida menejer11 vazifasini ham bajaradi. Ammo, boshqa firmalarda, ayniqsa yirik firmalarda mulk egalari biznesni o‘zlari boshqarmaydilar. Ular bu vazifa (majburiyat)ni professionallarga (maxsus kasb egalariga) topshiradilar. Ko‘p hollarda bu professionallar (maxsus kasb egalari) mazkur kompaniyaning aksiyadori ham bo‘lmaydilar. Nimaga mulk egalari kompaniyani boshqarishni menejment bo‘yicha muta-xassislarga topshirishlariga, hech bo‘lmaganda, beshta sabab bor (3.2-rasm). Birinchidan, o‘z kasbini puxta egalla (biladi)gan professional mene-jerlarni topish unchalik murakkab ish emas. Shu bilan birga, ular firmani boshqarish uchun korxona egalariga qaraganda yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan (ko‘pincha shunday bo‘ladi ham), ko‘proq tajribaga ega bo‘lishi va, shunchaki, yaxshi insoniy fazilatlar sohibi bo‘lishlari ham mumkin. Kompaniyani o‘zi boshqaradigan mulk egasi nafaqat biznesni yuritish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarga, balki boshqaruvchi iqtidoriga ham ega bo‘lishi kerak. Kompaniya mulkiga egalik huquqini uni boshqarishdan ayirganda esa tabiatda kam uchraydigan bunaqangi mushtaraklik talab etilmaydi. 3.2-rasm. Mulk egalari kompaniya boshqarishni menejment bo‘- yicha mutaxassislarga topshirishining sabablari 11 “Menejer” inglizcha “manager” - boshqaruvchi. Korxona yoki kompaniya egalari bo‘lmagan, maxsus tayyorgarlik ko‘rgan malakali yollanma boshqaruvchilar. Qarang: o‘sha manba. J.II. -B. 579. Ko‘ngilochar biznes misolida shunday vaziyatni o‘rganib chiqamiz. Masalan, kinostudiya yoki televideniye tarmog‘ini boshqarish borasida yuqori malakaga ega kishilar bu sohada o‘z biznesini tashkil etish uchun moliyaviy resurslarga va aksincha, buning uchun yetarlicha mablag‘ga ega badavlat kishi esa bu kabi tashkilotni boshqarish uchun zarur qobiliyatga ega bo‘lmasliklari mumk in. Shunday qilib, bunday vaziyatda eng maqbul yo‘l shuki, malakali mutaxassislar filmlar yaratib, ularga prodyuserlik qiladilar va sota-dilar, badavlat kishilar esa bu biznesni zarur miqdorda kapital bilan ta’minlaydilar. Ikkinchidan, biznesda samaradorlikka erishish yoki foyda ko‘rish uchun, ko‘pincha, bir necha uy xo‘jaliklarining resurslarini birlashtirish kerak bo‘ladi. Masalan, kam budjetli bo‘lsa-da, bitta film yaratishga millionlab mablag‘ sarflanadi, to‘liq metrajli film esa bir necha o‘n va hatto yuzlab million so‘mga tushadi. Bunday vaziyatda ishlab chiqarishning iqtisodiy samarali ko‘lami (masshtabi)ni ta’minlash maqsadida bir necha mulk-dorlarni birlashtiradigan tuzilma talab etiladi va qizig‘i shundaki, ularning ko‘pchiligi bunday biznesni boshqarishda bevosita ishtirok etmaydi. Uchinchidan, iqtisodiy jarayonlarga xos bo‘lgan mavhum (noaniq)lik 1 9 sharoitida investor lar mablag‘larni turli firmalarga tikish (joylash-tirish) orqali riskni taqsimlashga intiladilar. Mablag‘larni optimal diversifikatsiya qilish uchun investor portfelida turli qimmatli qog‘ozlar oz-oz miqdorda bo‘lishi kerak. Kompaniya mulkiga egalik huquqini uni boshqarishdan ajratmasdan turib, bunday taqsimotni amalga oshirish-ning iloji yo‘q. Faraz qilaylik, investor ko‘ngil ochish sohasidagi ma’lum firmalar bir necha yil davomida daromad keltirishi mumkin degan xulosaga keldi va ularning aksiyalariga diversifikatsiyalangan kapital kiritishga ahd qildi. Agar, shu bilan birga, u aksiyalarini sotib olgan kompaniyalarni o‘zi boshqa-rishga ham qaror qiladigan bo‘lsa, u o‘z mablag‘larini ko‘plab kompaniyalar o‘rtasida taqsimlay olmaydi. Shunday qilib, aytish mumkinki, biznesni korporatsiya shaklida tashkil etish mulkdor investor o‘z mablag‘larini diversifikatsiya qilishi uchun ko‘proq mos keladi, chunki korporatsiya turli firmalar kapitalida nisbatan katta bo‘lmagan ulushga egalik qilish imkonini beradi. To‘rtinchidan, mulkka egalik huquqini boshqarishdan ajratish axborot olishga ketadigan xarajatlarni tejash imkonini beradi. Odatda, menejer-lar firmaning ishlab chiqarish texnologiyalari, ishlab chiqarish resurslari bahosi (qiymati) va mahsulotga bo‘lgan talab to‘g‘risida juda aniq va atroflicha ma’lumot to‘play oladilar. Kompaniya egalariga esa ishlab chiqarish texnologiyalari, firma faoliyatining samaradorlik darajasi va uning mahsulotiga talabning qandayligi to‘g‘risida umumiy yoki yuzaki tasavvurga ega bo‘lishning o‘zi kifoya. 1 ^ Ko‘ngil ochish industriya si bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir misolni ko‘rib chiqamiz. Kinofilmlar ishlab chiqarish va ularning prokat7i bilan shug‘ullanish uchun juda keng ma’lumot to‘plash kerak bo‘ladi. Avvalo, yangi filmda ishtirok etishga yollanishi mumkin bo‘lgan taniqli aktyorlar va rejissyorlar to‘g‘risida ma’lumotni ortiqcha sarf-xarajatlarsiz qo‘lga kiritish mumkin. Ammo kinofilm ishlab chiqarish va uning prokatiga zarur boshqa resurslar to‘g‘risida so‘z boradigan bo‘lsa, buning uchun ko‘plab mablag‘ talab etilishi, tabiiy. Aktyorlar tanlash bo‘yicha mutaxassislar bilan aloqa o‘rnatish juda qimmatbaho jarayon va bu vazifani shu kasbga ixtisoslashgan professional ma’murlar hammadan a’lo darajada baja-radilar. Beshinchidan, ta’lim olish (o‘qish) egri chizig‘i effekt8i (samarasi), yoki faoliyat yuritib turgan tashkilot effekti (samarasi) degan narsa mavjud va u quyidagilarda namoyon bo‘ladi: agar kompaniya egasi bir vaqtning o‘zida firma menejeri bo‘lsa, kompaniyaning yangi egasi yangi biznesni muvaffaqiyatli boshqarish uchun undan ish yuritishni o‘rganishiga to‘g‘ri keladi. Agar kompaniya egasi bir vaqtning o‘zida menejer bo‘lmasa, biznes sotilgan taqdirda ham tajribali menejer tashkilotda ishlashda davom etadi, faqat endi u boshqa xo‘jayinga ishlaydi (xizmat qiladi). Kompaniya birinchi bor o‘z aksiyalarini ochiq muomalaga chiqarganda (ya’ni, ochiq aksiyadorlik kompaniyasi (jamiyati)ga aylanganda), uning dastlabki ta’sischisi va egalari bo‘lgan menejerlari, garchi endi ular kompaniya aksiyadorlari bo‘lmasa-da, ko‘pincha, korporatsiyani boshqarishda davom eta-dilar. Biznesni tashkil etishning korporativ shakli mulkka egalik huquqi boshqaruvdan ajratilganda ayniqsa samaralidir. Chunki u firmaning sog‘lom (normal) faoliyatiga putur yetmagan holda mulkdorlar ro‘yxatida tez-tez o‘zgarishlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yadi (egalik huquqi aksiyalarga o‘tishi munosabati bilan). Butun dunyoda turli korporatsiyalarning millionlab aksiyalari qo‘lda qo‘lga o‘tib turadi va buning firmani boshqarish hamda uning faoliyat yuritishi sifatiga salbiy ta’sir qilgan hollari juda kam. 2-nazorat uchun savol Firmani boshqarishni uning mulkiga egalik huquqidan ajratish uchun asosiy sabablar nimada? Biznesni tashkil etishning korporativ shakli qanday qilib bunday ajratishga yordam beradi? Ammo, hamma narsada bo‘lganidek, bunday ajratishning ham o‘z salbiy tomonlari bor va boshqarishni mulkka egalik huquqidan ajratish foydasiga gapiradigan barcha omillar bunday ajratish tartibi amalga oshganda mulkdorlar va menejerlar manfaatlari o‘rtasida ziddiyatlar (of interest) yuzaga kelishiga olib keladi. Korporatsiya egalari, odatda, menejerlar ularning manfaatlarini qanchalik samarali himoya qilayotganlari to‘g‘risida juda cheklangan ma’lumotga ega bo‘ladilar. Shu sababli menejerlar o‘zla-rining aksiyadorlar oldidagi burchlariga beparvo bo‘lishlari mumkin. Ba’zi hollarda esa ular aksiyadorlar manfaatlariga zid ishlar qilishlari ham mumkin. Klassik siyosiy iqtisod asoschisi A.Smit bu borada shunday deydi: “Bunday (aksiyadorlik) kompaniyalar direktorlari o‘zlarining emas, birovlarning pullarini boshqarar ekanlar, ulardan xuddi xususiy shirkat sheriklari o‘z mablag‘larini zukkolik va qunt bilan boshqarganlari singari boshqarishlarini kutish aqlli ish bo‘lmaydi. Badavlat odamlarning ko‘p-chilik qullari kabi, ular ham mayda-chuyda narsalarga ahamiyat berishni o‘zlarga munosib bilmaydilar va osongina o‘zlarini bunday vazifadan ozod etadilar. Shunday qilib, kompaniya ishlarini boshqarishda bunday sovuq-qonlik va isrofgarchilik u yoki bu darajada kuzatiladi, albatta.”9 Xulosa qilib shuni aytish joizki, sarf-xarajat oqilona qilinsa, mulkdorlar va menejerlar manfaatlari o‘rtasida ziddiyatlar yuzaga kelishi ehtimolining oldini olish mumkin, firma egalari, odatda, tashkilotni o‘zlari boshqarmaydilar va kompaniyaga egalik qilish, odatda, ko‘plab mulkdorlar o‘rtasida taqsimlanadi. Yana shuni aytish kerakki, mulkdorlar orasidagi o‘zgarishlar menejerlar o‘zgarishidan ko‘ra ko‘proq yuz berib turadi. Korporativ menejmentning asosiy vazifasi va uning moliyaviy jihatlari Oxir oqibat korporatsiyaning boshqaruv xodimlarini aksiyadorlar direktorlar kengashi orqali ish tutib yollar ekanlar, menejerlarning asosiy vazifasi imkon qadar aksiyadorlar manfaatlarini ko‘zlab qaror qabul qilishdan iborat. Ammo bu korporatsiya menejerlarining yagona vazifasi emas. Jamiyatning har bir a’zosi singari, ular ham qonunlarga rioya qilishlari, odob-axloq qoidalarini hurmat qilishlari va zaruratga ko‘ra, albatta, agar bu aksiyadorlar tomonidan katta sarf- xarajatlarga olib kelmasa, turli ijtimoiy vazifalar bajarilishiga ko‘maklashishlari kerak. Biroq, korporativ menejment maqsadlarini faqat aksiyadorlar manfa-atlariga xizmat qilish bilan cheklab qo‘yilganda ham, unga erishish usullarini aniq belgilashning iloji yo‘q. Aslini olganda, menejerlar kompaniya egalari bilan har bir 1 7 masalani, shu jumladan, kompaniya tovarlari va xizmatlari assortiment ini tanlash, kapital jalb qilish bo‘yicha sarf-xarajatlarni belgilash masalalarini muhokama qilishlari, ulardan eng maqbul variantlar qaysiligini so‘rashlari mumkin. Unday bo‘lsa, kompaniya egalari firmani o‘zlari boshqarganlarida qanchalik muta-saddi bo‘lsalar, biznesni boshqarishga qancha vaqt sarf qilsalar, shuncha darajada mutasaddi bo‘lib, shuncha vaqt sarflagan bo‘lar edilar va mene-jerlar mehnatidan foydalanishdan ma’no qolmagan bo‘lar edi. Bundan tashqari, bir necha kishi boshqaradigan firma uchun bunday yondoshuv mos (mumkin) bo‘lsa ham, aksiyadorlari soni juda ko‘p firmalarda buning deyarli iloji yo‘q. Axir dunyoda millionlab aksiyadorlari jahon-ning turli mamlakatlarida yashaydigan ulkan xalqaro korporatsiyalar mavjud. Shunday qilib, menejerlar faoliyatini tartibga solish bo‘yicha asosiy vazifa yoki qoidani ishlab chiqish juda muhim masala bo‘lib, bunday qoida menejerlar firma boshqaruviga taalluqli u yoki bu masala yuzasidan aksiyadorlar o‘rtasida doimo so‘rov o‘tkazishlariga ehtiyoj qoldirmasligi kerak. Avvalambor, mazkur qoida samarali bo‘lishi uchun uni bajarish mene- jerlardan aksiyadorlarning riskka moyilligini ham, biznesni boshqarish bo‘yicha kundalik amaliyotning boshqa masalalari yuzasidan ularning fik-rini bilishlarini ham talab etmasligi kerak. Chunki bu kabi ma’lumot-larni olishning o‘zi - ilojsiz narsa. Hatto bunday masalalar ma’lum vaqt kelib, oshkor bo‘lsa ham, bundan katta ma’no yo‘q, chunki ular doimo o‘zgarib turadi. Aksiyalar doimo qo‘ldan qo‘lga o‘tib turganligi uchun demak, korpo-ratsiya mulkdorlari ham muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Demak, menej-ment asosiy qoidasining bajarilishi korporatsiya mulkdori (egasi) kim ekaniga zinhor bog‘liq bo‘lmasligi kerak. Rioya qilingan taqdirda, menejerlar ham kompaniya egalari kompaniyani o‘zlari boshqarganlarida qabul qiladigan investitsion va moliyaviy qaror-larni qabul qilsalargina menejerlar uchun asosiy qoida to‘g‘ri bo‘ladi (ishlaydi). Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish, ya’ni ular aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni maksimallashtirish aynan shunday qoida hisoblanadi. Faraz qilaylik, Siz korporatsiyani boshqarayapsiz va mablag‘ tikish (joylashtirish)ning ikkita muqobil variantidan bittasini tanlashingiz kerak. Tanlaganda ham juda riskli va deyarli xavfsiz variantdan birini tanlashingiz zarur. Aksiyadorlaringizning ba’zilari, ehtimol, risk dara-jasini qisqartirishga intilishar. Boshqalari esa, birinchi investitsion loyiha kelajagiga pessimistik ruhda gumon bilan qarashar. Shu bilan birga aksiyadorlarning bir qismi riskka moyil bo‘lishi yoki riskli loyihaning istiqboli porloq deb hisoblashlari mumkin. Aytingchi, bunday sharoitda menejer qanday qilib barcha aksiyadorlarni qoniqtiradigan va ularning ko‘ngliga moydek yoqadigan qaror qabul qilsin? Faraz qilaylik, risksiz loyihani tanlagandan ko‘ra riskli loyihani afzal ko‘rib, Siz firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni ko‘proq oshirasiz. Shuning uchun, garchi ba’zi aksiyadorlar o‘z mablag‘lari ishonchli aktivlarga investitsiya qilinishini hamma narsadan ustun qo‘ysalar-da, Sizning ikkinchi loyihani tanlashingiz ularning manfaatiga xizmat qilmaydi. Gap shundaki, samarali faoliyat yuritayotgan kapital bozorlarida aksiya-dorlar o‘zlarining shaxsiy aksiyalar portfellari risklilik dara-jasini Sizning firmangiz aksiyalarining bir qismini sotib, undirilgan pulni ishonchli aktivlarga investitsiya qilish orqali kamaytirish imkoniyatiga egalar. Demak, riskli loyiha tanlanadigan bo‘lsa, hatto riskni xush ko‘rmaydigan aksiyadorlar ham yutadilar. Chunki ular bugunning o‘zida qo‘shimcha daromad oladilar. Keyin esa ular olgan 1 Я daromadlarini yoki reinvestitsiya qiladilar, yoki o‘z ehtiyojlariga sarflaydilar. Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, riskli loyihani tanlash ham xususiy aksiyadorlar manfaatiga mos kelishi mumkin. Chunki aynan riskli loyiha ular qo‘lidagi aksiyalarning bozor qiymati (bahosi)ni oshirishga qodir. Menejerlar qabul qiladigan qarorga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan yagona risk tanlangan u yoki bu variant firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ga qanchalik ta’sir qilishi bilan bog‘liq. Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish vazifasini bajarish firma qo‘llaydigan ishlab chiqarish texnologiyalari, bozor foiz stavkalari, bozor riski uchun mukofot va qimmatli qog‘ozlar kotirovka10siga bog‘liq. Ushbu barcha omillarni inobatga olgan holda menejerlar aksiya-dorlar firmani o‘zlari boshqarganlarida qanday investitsion qaror qabul qilsalar, xuddi shunday qarorlarni qabul qilishlari mumkin. Shu bilan birga qaror riskni tan olmaslik darajasiga yoki muldorlarning boyligi darajasiga bog‘liq emas. Demak, investitsion qarorlarni shular to‘g‘risida muayyan ma’lumot yig‘masdan turib ham qabul qilish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasi juda to‘g‘ri qoida va firmani boshqarayotganda har bir menejer ushbu qoidaga rioya qilmog‘i darkor. Mazkur qoidaga rioya qilar ekanlar, menejerlar har gal biror qaror qabul qilish talab etilganda aksiyadorlar o‘rtasida so‘rov o‘tkazmasdan turib ham o‘z vazifalarini bajara oladilar. Korporatsiyalar faoliyatini tadqiq qiladigan olimlar ba’zida boshqa-ruv xodimlarining asosiy vazifasi firma foydasini maksimallashti-rishdan iborat, degan fikrni bildiradilar. Ma’lum sharoitda aksiyador-larning foydasini ham, boyligini ham imkon qadar ko‘paytirishdan maqsad bir xil moliyaviy qarorlarning qabul qilinishini taqozo etadi. Odatda, firma foydasini ko‘paytirish uchun mutaxassislar ikkita eng muhim muammoga bilan duch keladilar. Bu muammolarning sababi esa vaqt va ehti-moliy mezonlarning noaniqligidadir: agar ishlab chiqarish jarayoni bir necha vaqt oralig‘idan iborat bo‘lsa, u holda aynan qaysi vaqt oralig‘ida foyda maksimallashtirilishi kerak? agar daromad va xarajatlar - noaniq ko‘rsatkichlar bo‘lsa, u holda, foydaning o‘zi ehtimollik qiymati bo‘lgan taqdirda “foydani maksimal-lashtirish” tushunchasining ma’nosi nimada? Endi keling, foydani maksimallashtirish mezonlari bilan bog‘liq bo‘lgan shu ikkala muammoni ko‘rib chiqamiz. Birinchi muammo foydani ishlab chiqarish jarayonining davomiyligi bilan bog‘lashdan iborat. Faraz qilaylik, firma ikkita loyihadan birini tanlashi kerak. Ikkala loyihani amalga oshirishni boshlash uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat qilish kerak. Ammo ikkinchi loyihaning uzoqroq davom etishi ko‘zda tutilgan. “A” loyihaning bir yildan keyin 105,0 mln.so‘m miqdorida daromad keltirishi mo‘ljallangan va shundan keyin u yopiladi. Shunday qilib, undan ko‘riladigan foyda 5,0 mln. so‘mni tashkil etadi (105,0 mln. so‘m - 100,0 mln. so‘m). “B” loyiha esa 2 yil davom etishi kerak va birinchi yili hech qanday daromad keltirmaydi, ikki yil o‘tgach esa loyihadan olingan foyda 10,0 mln. so‘mni tashkil etadi. Shunday qilib, savol tug‘iladi: mazkur vaziyatda foydani maksimallashtirish mezoni qanday qilib qo‘llanilishi mumkin? Endi, foydani maksimallashtirish mezonlaridan noaniq vaziyatda foydalanish murakkabligi nimadan iboratligini ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, Siz firma menejerisiz. Firma ikkita investitsion loyihadan bittasini tanlashi lozim. Loyihalarni amalga oshirish uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat talab etiladi va sarflangan kapital (sarmoya) ma’lum vaqt o‘tgach, o‘zini oq (qop)lashi kerak. Xuddi yuqorida keltirilgan misol-dagi singari “A” loyiha 105,0 mln. so‘m miqdorida kafolatlangan daromad keltiradi, ya’ni aniq aytish mumkinki, “A” loyiha bo‘yicha foyda 5,0 mln so‘mni (105,0 mln. so‘m - 100,0 mln. so‘m) tashkil etadi. “V” loyiha bo‘yicha foyda miqdori aniq emas - ushbu loyiha bo‘yicha olinadigan daromad 120,0 mln. so‘m yoki 90,0 mln. so‘m bo‘lishi mumkin va har ikkala variantning amalga oshish ehtimoli 0,5ga teng. Shunday qilib, “V” loyiha firmaga yoki 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda keltiradi yoki firma 10,0 mln. so‘m 00 yo‘qotadi. Mazkur kontekst da “foydani maksimal darajada oshiradigan loyiha” degan tavsiya nimani anglatishi mumkin? Foyda ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining joriy bozor qiymatini aniq hisoblab chiqish mumkin (masalan, IBM korporatsiyasining kelgusi (bo‘lajak) daromadi - noaniq ko‘rsatkich, unga tegishli bo‘lgan aksiyalarning joriy bahosi esa bizga ma’lum). Demak, foydani maksimallashtirish qoidasidan farqli o‘laroq, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasi firmaning bo‘lajak xarajatlari va daromadlari noaniqligi sharoitida menejerlarning asosiy vazifalarini aniq belgilab beradi. 3-nazorat uchun savol Nima uchun korporatsiya menejerlari foydani maksimallashtirish qoidasiga emas, balki aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasiga rioya qilishlari kerak? Albatta, menejerlar oldida turgan masala juda murakkab: o‘zlari qabul qiladigan qarorning firma aksiyalari qiymatiga ta’sirini baholash. Masalan, yuqorida keltirilgan misollarda, “A” va “B” yoki “A” va “V” loyihalaridan birini tanlashda menejerlar shu loyihalardan qaysi biri firmaning bozor bahosini eng ko‘p darajada oshirishini aniqlashlariga to‘g‘ri kelgan bo‘lardi. Bu oddiy emas, balki juda murakkab vazifadir. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bunday qarorni qabul qilish uchun aniq mezon qo‘llaniladi. Shunday qilib, korporativ boshqaruvning asosiy vazifasi firma bahosini aksiyadorlar manfaatiga mos tarzda maksimallashtiradigan qaror qabul qilishdan iborat. Mazkur mezonni amalga oshirishda yuzaga keladigan asosiy muammo qabul qilingan qarorning firma bo‘lajak qiymati (baho-si)ga eng yuqori ta’siri ehtimoli qanday bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risidagi ma’lumotni olishdan iborat. Agar menejer o‘z firmasi va boshqa kompa-niyalar aksiyalarining bozor bahosi o‘zgarishini kuzatib borish imkoniyatiga ega bo‘lsa, uning vazifasi ancha yengillashadi. Darhaqiqat, bozordagi narx (baho)lar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmay turib, bu mezon umuman qanday qilib amalga oshirilishi mumkinligini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Albatta, yaxshi menejer o‘z firmasidagi ishlab chiqarish jarayonini har kimdan ham ko‘proq biladi deb faraz qilish maqsadga muvofiq bo‘lar edi, ammo bunday ichki (firma nuqtai nazaridan) ma’lumot samarali qaror qabul qilish uchun yetarli bo‘la olmaydi. Fond bozori bo‘lmagan taqdirda menejerlarga tashqi (firma uchun) ma’lumotlar, masalan mulkdorlarning boyligi, nimalarni xush ko‘rishlari va boshqa investitsion imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumot kerak bo‘ladi. Bunday ma’lumotni qo‘lga kiritish uchun esa katta mablag‘ sarflanishi mumkin (agar, umuman bunday ma’lumotni sotib olish mumkin bo‘lsa). Shu sababdan, fond bozorining borligi (mavjudligi) menejerlarga to‘plash nisbatan oson bo‘lgan ma’lumotlar, xususan aksiya va obligatsiyalar bahosi to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda deyarli qo‘lga kiritib bo‘lmaydigan ma’lumotlar, ya’ni aksiyadorlarning boyligi, ular xush ko‘radigan narsalar va boshqa investitsion imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumotlarni to‘plash imkonini beradi. Shunday qilib, yaxshi rivojlangan fond bozorlarining mavjudligi firma mulkiga egalik huquqini uni boshqarishdan ajratishni samarali amalga oshirishga yordam beradi. E’tibor bering, qaysidir ma’noda korporatsiyaning oliy rahbariyati va korporatsiya faoliyatini kuzatib boradigan tashqi moliyaviy tahlilchilar oldida turgan vazifa bitta. Ikkala guruhdagi mutaxassislar oxir oqibat bitta savolga javob berishlari kerak: qanday qilib boshqaruv xodim-larining qarorlari firma aksiyalarining bozor bahosiga ta’sir qilishi mumkin? Farqi esa shundaki, tahlilchilardan farqli o‘laroq, menejerlar bu qarorlarni qabul qiladilar va ularning amalga oshirilishi uchun javob beradi (mas’uldir)lar. Biror korporatsiya oliy darajadagi boshqaruv xodimlarining asosiy vazifalarini bilib olish uchun boshqaruv aksiyadorlarga taqdim etadigan yillik hisobotga ko‘z tashlashning o‘zi kifoya. Odatda, bu hujjatga so‘zboshi sifatida korporatsiya ijrochi direktorining xati ilova qilinadi. Ushbu xatda boshqaruvning moliyaviy maqsadlari va ushbu maqsadga yetishish (erishish)ning umumiy strategik rejasi bayon etiladi. Quyida Honeywell Corporation korporatsiyasining 2016 yil yakuni bo‘yicha o‘z aksiyadorlariga taqdim etgan yillik hisobotidan ko‘chirma keltiramiz. Korporatsiya boshqaruvi raisi Maykl R.Bonsinor (Michael R.Bonsignore) aksiyadorlarga quyidagi yozma murojaatni yo‘llagan: “Daromadli biznesning o‘sishi. Qoniqish hosil qilgan iste’molchilar. Boshqaruv borasida dunyo miqyosida yetakchilik. Men va dunyoning turli mamlakatlarida Honeywell korporatsiyasida mehnat qiladigan barcha ishchi-xodimlar bizning korpo-ratsiya kelajagini aynan shunday tasavvur qilamiz, ya’ni biz shuni istaymiz. Aynan shu bilan bizning asosiy vazifalarimiz aniqlanadi va kompa-niyaning asosiy maqsadiga - kompaniya aksiyadorlarining manfaatlariga mos tarzda uning aksiyalari bozor bahosi o‘sishini ta’minlashga - erishish yo‘llari ko‘rsatib beriladi. Hozirgi paytda rompaniya o‘zining birinchi navbatdagi moliyaviy vazifasini bajarishni maqsad qilgan: aksiyadorlar bizning firma bilan taqqoslasa bo‘ladigan va shu kompaniyalar ro‘yxatining birinchi chorak bo‘lagidan o‘rin olgan firmalar ko‘rsatkichiga teng yillik umumiy daromad olishlarini ta’minlash. Л 1 Aksiyadorlarimizning umumiy yillik daromad-lari aksiyalar kursi o‘sishi va korporatsiya aksiyalariga reinvestitsiya qilingan dividendlar umumiy summasiga teng miqdorda belgilanadi. Bizning menejerlar ushbu maqsadga erishish uchun belgilangan yo‘ldan ЛЛ chetga og‘ishmay boradilar. Bizning qisqa muddatli kompensatsiya dastu-rimizga muvofiq korporatsiya xodimlari kompaniya daromadida erishilgan yaxshi Л -5 ko‘rsatkichlar uchun mukofotlanadilar. Biz kompleks moliyaviy reja ishlab chiqdik va ushbu rejada sotuv, foyda, aylanma kapital, kapital qo‘yilmalar va soliqlar hajmi o‘sishi kabi aksiyador boyligiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan har bir omildan foydalanish bo‘yicha murakkab topshiriqlar belgilab berilgan”. 4-nazorat uchun savol Samarali faoliyat yurituvchi mavjud fond bozori qanday qilib firmaga mulkka egalik huquqini uni boshqarishdan ajratishga yordam beradi? Bozor intizomi: kompaniyalarning “yutib yuborilishi” va uning moliyaviy natija (oqibat)lari Hech o‘ylab ko‘rganmisiz: qanday kuch menejerlarni aksiyadorlar man-faati yo‘lida ishlashga majbur qila oladi? Albatta, aksiyadorlar yig‘i-lishda oliy darajadagi menejerga qarshi ovoz berib, uni ishdan bo‘shatib yuborishlari mumkin. Ammo, mulkka egalik huquqi va boshqaruv bir-biridan ajratilganligining asosiy afzalligi egalari firma faoliyati masala-lariga aralashmasliklari bo‘lganligi sababli ular firma noto‘g‘ri boshqa-rilayotganini qanday qilib tushunish (bilib qolgan)larining o‘zi tushu-narsizdir. Bundan tashqari, firmaga ko‘plab aksiyadorlar birgalikda egalik qilsa, ovoz berish huquqidan biror-bir ishni bajarishga majbur qilish vositasi sifatida foydalanish yana bir muammoni keltirib chiqaradi. Gap shundaki, bunday vaziyatda alohida aksiyadorning kapitalda ishtiroki ulushi shunchalik kam bo‘ladiki, u zarur ma’lumot olinishi va tarqatilishi haqini to‘lashdan manfaatdor OA emas. Shunday qilib, ovoz berish huquqi o‘z holicha bu dilemma ni hal etishga qodir emas. Raqiblik qila oladigan (raqobatli) fond bozori mavjud bo‘lgan taqdirda ikkala л с taraf - aksiyadorlar va menejerlar - amal qiladigan stimul larni tartibga solish uchun yana bir juda muhim mexanizm bor. Bu kompaniyalarning “yutilib ketilishi" (“yutib yuborilishi")dir (takeover). Endi “yutilib ketilish” (“yutib yuborilish”) qanday qilib menejer-larni aksiyadorlar manfaatlarini ulkan matonat bilan himoya qilishga majbur qilishini ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, biror firma, biz uni “yutib yuboruvchi” firma deb ataymiz, boshqaruvi noto‘g‘ri ketayotgani yaqqol ko‘zga tashlanayotgan boshqa bir firmani ko‘z ostiga olib qo‘ydi. Bu firmaning menejerlari shunday investitsion qaror qabul qildilarki, buning natijasida aksiyalarning bozor qiymati firma resurslaridan samarali foydalangan taqdirda erishiladigan eng yuqori ko‘rsatkichdan ancha past. Agar “yutib yuboruvchi” firma unga “yutib yuboriladigan” firma usti-dan nazorat o‘rnatish uchun yetarli miqdorda aksiyalarni sotib olishga muvaffaq bo‘lsa, u holda “yutib yuboruvchi” firma eski menejerlar o‘rniga firma ishini muvaffaqiyatli (samarali) yo‘lga qo‘yishga qodir menejer-larni ishga yollaydi. Sotib olingan firmaning investitsion siyosati yo‘nalishi o‘zgarti-rilganini e’lon qilgach, “yutib yuboruvchi” firma uning aksiyalarini yangi, bozor bahosidan ancha yuqori bahoda sotadi va darrov daromad oladi. E’tibor bering, firma daromad olish uchun qo‘shimcha moddiy resurs ishla-tishiga to‘g‘ri kelmayotir. Demak, butun ish mobaynida uning barcha xara-jatlari boshqaruvi yomon yo‘lga qo‘yilgan firmani aniqlashga va uning aksiyalarini sotib olishga qilingan xarajatlardan iborat. Muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga ketadigan xarajatlar hajmi turlicha bo‘lishi mumkin. Ammo “yutib yuboriluvchi” firma unga mol yetkazib beruvchi, mijoz yoki raqib bo‘lsa, bu xarajatlar nisbatan kam ham bo‘lishi mumkin. Chunki bunday holda zarur ma’lumotlarning katta qismi oldindan to‘plangan bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga maxsus mablag‘ sarflanmagan taqdirda ham yutib yuborish mexanizmi ishlashi mumkin. Boshqaruvi yomon yo‘lga qo‘yilgan firmalarni izlashga maxsus resurs-lar ajratish xuddi real investitsiyalarning yangi dasturlariga mablag‘ ajratishdek maqsadga muvofiqdir. Hatto, mana shunaqa dushmanona (boshqa-ruv xodimlariga nisbatan), g‘ayritabiiy ravishda “yutib yuborish”ga ixti-soslashgan firmalar ham mavjud. Oxir oqibat “yutilib ketish” xavfi ehtimoli shunaqangi ortadiki, ishdan bo‘shatilishi xavfi menejerlar uchun juda samarali turtki bo‘ladi. Va ular firma aksiyalarining bozor qiyma-tini maksimallashtirishga intilib, jon-jahdi bilan aksiyadorlar manfa-ati yo‘lida, shuningdek, o‘z manfaatlari yo‘lida ham, mehnat qilishni boshlaydilar. Darhaqiqat, aksiyadorlar aniq ko‘rsatmalar bermasa-da va samarali boshqarish nazariyasini uncha chuqur bilmasalar-da, menejerlar “o‘zini o‘zi saqlash” hissiyoti tufayli ham firma bahosi (qiymati)ni imkon qadar (maksimal darajada) oshirishga intiladilar. Bundan tashqari, yana shuni ta’kidlash joizki, yuzaga kelgan vaziyatga sabab xoh menejerlar malakasining pastligi bo‘lsin, xoh ularning maqsadni noto‘g‘ri tanlagani bo‘lsin, baribir “yutib yuborish” mexanizmi bir xil samaradorlik bilan uni to‘g‘rilashga qodirdir. “Yutib yuborish” mexanizmining samaradorligi ba’zida davlat siyosati tufayli pasayadi. Masalan, turli tovar bozorlarida mono-poliya11lar yuzaga kelishini oldini olishga intilib, AQSh Adliya vazirligi raqobat kamayishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan kompaniyalar birlashishi va bir kompaniya ikkinchisini qo‘shib olishini cheklashga yo‘naltirilgan trestga qarshi qonunchilik doirasida qator tadbirlar amalga oshirmoqda. “Yutib yuboruvchi” o‘rnida ko‘pincha samarasiz korxonaga mahsulot yetkazib beruvchi, uning mijozi yoki raqibi ish ko‘rar ekan, bunday davlat siyosati “yutib yuborish” xavfini kamaytirishga qodir. 5-nazorat uchun savol Nima uchun firmaning “yutib yuborilishi” xavfi uning egalari manfaatlari va menejerlar o‘rtasidagi ziddiyat hal etilishiga turtki bo‘ladi? Korporatsiyada moliyachining tutgan o‘rni Korporatsiyada qabul qilinadigan qarorlarning deyarli barchasi, u yoki bu darajada, moliyaviy qaror hisoblanadi. Chunki ular bo‘lajak daromad va xarajatlarning muqobil variantlarini baholash va tanlash bilan bog‘liq. Shunday qilib, yirik korporatsiyalarda direktorlik daraja (vazifa)sidan tortib, to alohida ishlab chiqarish bo‘limlari, marketing bo‘limlari, tadqiqot laboratoriyalari va boshqa korporatsiya bo‘limlarining boshliq-larigacha boshqaruv uchun mas’ul deyarli barcha xodimlar moliya bo‘yicha mutaxassislar xizmatidan foydalanadilar. Yüklə 4,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|