“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

 
•
Qarzlarning so’ndirilish tarkibi – firma qisqa va uzoq muddatli 
qarzlarning qanday tuzilmasidan foydalanishi kerak?
 
•
Qarz va o’z mablag’ari tarkibi – firma qarz va o’z mablag’larining 
qanday tuzilmasidan foydalanishi kerak? 
 
Firma kapital strukturasining (qizqa va uzoq muddatli qarzlar nisbati) 
To’lanishi kerak 
bo’lgan hisoblar, tan 
olingan xarajatlar 
Uzoq va qisqa muddatli 
qarzlar, imtiyozli va oddiy 
aksiyalar 

---

224 
qarzlarni so’ndirilish tarkibiga eng birlmachi ta’sir bu firma egalik qilayotgan 
aktivlarning xususiyatidir. Uzoq yillar davomida pul oqimlariga erishishi 
kutiladigan aktivlarga investitsiyalar kiritishga moyil firmalar, odatda, qarz 
mablag’larini jalb qilish borasida uzoq muddatli qarzlardan yaxshi foydalanadilar. 
Qisqa muddatli pul oqimlariga investitsiya kirituvchi firmalar esa asosan qisqa 
muddatli qarzlarga murojaat qiladilar.
 
Bu bobda diqqat qarz va o’z mablag’lari tuzilishiga qaratiladi va u odatda 
kapital strukturasi menejmenti
deb yuritiladi. Kompaniya oddiy aksiyalari narxini 
maksimallashtirish yoki boshqacha aytganda, 
kapitalining tarkibiy qiymatini 
minimallashtirilish
nuqtayi 
nazaridan 
firmaning 
kapital 
strukturasi 
moliyalashtirishning doimiy manbalarini o’zida mujassam etishi kerak. 
Moliyalashtirish manbalarining bunday to’g’ri nisbatini optimal kapital 
strukturasi, deb ataymiz.
 
21.7-jadval (5) tenglamani buxgalteriya balansi nuqtayi nazaridan ko’rib 
chiqadi. Bu bizga kapital strukturasini boshqarish kabi jiddiy muammo haqida 
tasavvur qilishda yordam beradi. O’zgarmas xarajatlar moliyalashtirilishi (uzoq 
muddatli qarz va imtiyozli aksiyalar) oshishiga olib keluvchi moliyalashtirish 
manbalari investitsiya bozoriga eng munosib nisbatlarda oddiy aksiyalar bilan 
umumlashtirilishi kerak. Agar ushbu nisbatga erishilsa, boshqa omillar o’zgarmas 
bo’lgan holatda firma oddiy aksiyalari narxi maksimallashadi.
 
Korinib turibdiki, ortiqcha moliyaviy risk olish firmani bankrotlik tomon olib 
borishi mumkin. Lekin juda kam moliyaviy leverejga ega bo’lish ham firma 
aksiyalarining past baholanishiga sabab bo’ladi. Molyaviy menejer, shuning 
uchun ham, moliyaviy leverejdan foydalanishning eng maqbul me’yorini 
aniqlashni bilishi shart – bunda boshqa omillar o’zgarmasligi sharoitida 
aksiyalarning narxi oshadi.
 
Bobning qolgan qismi 3 asosiy masalaga diqqa qaratadi. Birinchisi kapital 
strukturasi nazariyasining qisqa mushohadasidir. Ikkinchisida biz kapital 
strukturasi menejmentining asosiy usullarini ko’rib chiqamiz. So’ngra esa 
amaldagi kapital strukturasi menejmentiga haqiqiy tajribalar nuqtayi nazaridan 
qarash orqali xulosa chiqaramiz. 
 
Kapital strukturasi nazariyasiga tezkor nazar 
Bobning bu qismida biz firmaning kapital strukturasining nima sababdan oddiy 
aksiya egalari uchun muhimligi borasidagi nazariy asoslarni ko’rib chiqamiz. 
Buning uchun biz, dastavval, kapital strukturasi muhim bo’lmagan dunyoni, ya’ni 
kapital strukturasidagi qarz va o’z mablag’larining nisbati firmaning bahosi yoki 
uning kapitali qiymatiga ta’sir ko’rsatmaydigan dunyoni ko’rib chiqamiz. Bunday 
qilishimizning sababi kapital strukturasining naqadar muhimligini ko’rsatish va 
uning tarkibi borasida xavfsiz qaror qilishga yordam berishdir. Kapital 
strukturasining muhimligi haqidagi muammoning markazida quyidagi savollar 
yotadi:
 
Firma o’z fondlarining jami qiymatiga foydalanilayotgan moliyalashtirish 
manbalari tarkibini o’zgartirish orqali (ijobiy yoki salbiy) ta’sir eta oladimi? 
Bu masala moliyaviy adabiyotlarda ko’plab jozibador shakllarda talqin 

---

225 
qilingan va amaliyotdagi moliyachilardan ko’ra nazariyachilarni ko’proq 
qiziqtiradi. Biznes moliyaviy menejmenti amaliyotiga kiritilgan kapital strukturasi 
nazariyasining elementlarini ta’kidlab o’tish uchun biz kapital bahosi yoki kapital 
strukturasi asoslarini yaxshiroq tushunish maqsadida intuitiv yoki nomatematik 
yondashuvdan foydalanamiz.
 
Kapital strukturasining ahamiyati
U 
firma 
uchun 
moliyaviy 
kapitaldan 
foydalanish 
xarajatlarini 
minimallashtirishga urinishda iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Kapital bahosi ham, 
ishlab chiqarish xarajatlari kabi boshqa xarajatlar ham umumiy bir xususiyatga 
ega bo’lib, ular oddiy aksiyadorlarga to’lanadigan pul ko’rinishidagi dividendlar 
miqdorini qisqartirishi mumkin. 
 
Mustaqillik yondashuvi
Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan ikki iqtisodchi - Franko Modigliani va 
Merton Miller (bunday keyin MM deb ataymiz) biznes dunyosi haqidagi eng tor 
ma’nodagi farazlardan foydalangan holda kapital strukturasi haqidagi qarorning 
ahamiyatini tahlil qilishgan. Ayniqsa, MM firmaning investitsiya siyosati (ya’ni, u 
amalga oshirishi mumkin bo’lgan investitsiya to’plami) va dividend 
siyosati(aksiyadorlarga to’lanadigan firma foydasi miqdori) o’zgarmasligi, ya’ni
ular firmaning kapital strukturasi borasidagi qarorlari ularga ta’sir qilmasligini 
ta’kidlab o’tgan. Ular keyinchalik ko’plab farazlarga asoslangan holda, firmaning 
kapital strukturasidagi nisbat firmaning kapital bahosi yoki uning oddiy aksiyalari 
qiymatiga ta’sir o’tkazmasligini ko’rsatib bergan. Bu yondashuv ba’zan kapital 
strukturasi mustaqilligi deb ham ataladi, chunki firmaning qiymati uning qanday 
moliyalashtirilganiga bog’liq emas (mustaqil). MM ning mustaqillik g’oyasi 
asosida yotuvchi asosiy farazlar quyidagilarda aks etgan: