Moliya va kredit

1.4. Investitsiyalarni o’stirish omillari. Jamg’armalar – investitsiyalar manbasi sifatida.


Investitsiyalarning o’sish sur’atlari ko’p omillarga bog’liq. Avvalambor investitsiyalar hajmi olingan daromadni iste’mol va jamg’armaga taqsimlanishiga bog’liq. Aholini o’rtacha daromadi past bo’lgan holda ularning asosiy qismi (70-80%) iste’molga sarflanadi. Aholi daromadlarini o’sib borishi jamg’arishga yuboriladigan qismni ortib borishiga sabab bo’ladi.
Umumiy daromadda jamg’arish ulushining ortib borishi investitsiyalar hajmini o’sishiga olib keladi, va aksincha. Ammo bu shart aholini davlatga ishonchi yuqori bo’lganda, davlat fuqarolarning investitsion faolligini ta’minlaganda va kafolatlaganda bajariladi.
Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan daromad normasi ham ta’sir ko’rsatadi, chunki ko’rilayotgan foyda investitsiyalashga undaydi. Kutilayotgan foyda normasi qanchalik yuqori bo’lsa, investitsiyalash hajmi shunchalik yuqori bo’ladi, va aksincha.
Investitsiyalar hajmiga ssuda foizi stavkasi katta ta’sir ko’rsatadi, chunki investitsiyalash jarayonida qarzga olingan mablag’laridan ham foydalaniladi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi o’rtacha ssuda foizi stavkasidan yuqori bo’lsa bu qo’yilmalar investor uchun daromadlidir. Shuning uchun o’rtacha foiz stavkasini o’sishi investitsiyalash jarayonini susayishiga olib keladi.
Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan inflyatsiya sur’atlari ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Bu ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa investorning kelajakdagi foydasi shunchalik qadrsizlanadi va investitsiyalarni rag’batlantiruvchi omillar qisqarib boradi.
Ma’lumki, iqtisodchi-olimlar jamg’armani investitsiyalashning asosi, deb qarashadi. Bu mutlaqo to’g’ri, chunki investitsiya qilish uchun, eng avvalo, pul kapitali bo’lishi kerak. Resurslar (shu qatori pul mablag’lari ham) cheklangan. Asosiy muammo mablag’ topish masalasidir. Ayniqsa, investitsiya uzoq muddatni ko’zlashi va tez natija bermasligi bilan ajralib turadi.
Jamg’arish – bu joriy davrdagi qayta ishlashning moddiy asosini kengaytirish orqali kelajakda aholi iste’molini oshirishga yo’naltirilgan jarayon. Jamg’arishning asosiy funktsiyasi – takror ishlab chiqarish jarayonining pirovard maqsadiga erishishga ko’maklashishdir. Takror ishlab chiqarish jarayonining maqsadi aholining o’sib va o’zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishdan iborat.
Iqtisodiy nazariyada milliy daromad bir qismining asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyoj zaxiralarini ko’paytirish uchun sarflanishi jamg’armani tavsiflaydi. Jamg’arma, odatda, investitsiya sifatida iqtisodiyotga kiritiladi, ya’ni jamg’armaning iqtisodiyotga ijobiy ta’siri investitsiyaga aylangandagina yuz beradi. Jamg’arma deyilganda aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib borishi tushuniladi. Uning hajmi barcha xo’jaliklar daromadidan iste’mol sarflarini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste’mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, jamg’arma hajmi shunchalik kam bo’ladi. Bunday holat investitsiya faoliyati taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Jamg’armaning o’sishi iqtisodiy ma’noda mablag’larning iste’mol buyumlar xarid qilishdan investitsiya tovarlari xarid qilishga yo’naltirilishini bildiradi. Shunga ko’ra, muddat jihatdan kechiktirilgan iste’mol jamg’armani anglatadi.
Ammo, jamiyat oldida doimo bugungi va ertangi iste’molning qancha bo’lishini echish muammosi turadi. Jamiyat bugun qancha ko’p investitsiya qilsa, ertaga boyroq bo’ladi, aksincha, ko’proq iste’mol qilinsa, keyinchalik ko’proq iste’mol qilish imkoniyati shuncha kamayadi.
Yalpi xarajatlarda investitsiyalar hissasi nisbatan uncha ko’p bo’lmasa-da, aynan, investitsiyalar tufayli asosiy makroiqtisodiy siljishlarga erishiladi. Shu bilan birga, jamg’arish bilan investitsiya o’rtasidagi muvozanat makroiqtisodiy muvozanatga erishishning eng muhim shartidir. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechmaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi va jamg’arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bog’liqligidir.
Jahon amaliyotining ko’rsatishicha, yuqori jamg’arish me’yoriga ega bo’lgan mamlakatlar, boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagan holda, odatda, yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlariga ega bo’lishadi. Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmini ko’paytirish va uning iqtisodiy o’sishini ta’minlashdagi rolini oshirishning muhim zaruriy shartlaridan biri – bu jamg’arish me’yorining nisbatan yuqori va barqaror darajasini ta’minlash hisoblanadi. Jamg’arish me’yori barqaror iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. 2003-2008 yillarda rivojlangan mamlakatlarda YaIMning o’rtacha o’sish sur’atlari 3,4 %ni, jamg’arish me’yori 22,5 %ni tashkil etgan. Jamg’arish me’yorining o’sishi bilan YaIMning qo’shimcha o’sish sur’ati ham ortib boradi. Jumladan, jamg’arish me’yori 25 %dan ortiq bo’lgan mamlakatlarda YaIMning qo’shimcha o’sish sur’ati o’rtacha 4,8 %ga teng bo’lgani holda, jamg’arish me’yori 30 %dan ortiq mamlakatlarda ushbu ko’rsatkich o’rtacha 8,7 %ni tashkil etgan.
Xitoy, Janubiy Koreya kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda oxirgi 15 yil davomida kuzatilgan o’rtacha 10 %li iqtisodiy o’sish davrida jamg’arma ulushining o’rtacha qiymati 30 %ni tashkil etgan. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatdiki, bir yilda 6 foizdan ortiq iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun milliy jamg’armalar YaIMning kamida 25 foizini, investitsiyalar esa 30 foizini tashkil etishi kerak.
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida investitsiya me’yorining barqarorligini ta’minlash muammosining mavjudligi makroiqtisodiy o’sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlashga to’sqinlik qiladi.
Demak, iqtisodiyotda mavjud bo’lgan jamg’arma ulushi bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar darajasidan yuqori bo’lsa-da, uning iqtisodiy o’sishga ta’siri nisbatan past holatni namoyon etmoqda. Shu munosabat bilan jamg’armadan samarali foydalanish asosida barqaror iqtisodiy o’sish davomiyligini ta’minlash uchun, eng avvalo, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish asosida mavjud aholi jamg’armalarini iqtisodiyotga investitsiya sifatida kirib kelishini faollashtirish hamda tarmoqlararo kapital oqimini ta’minlashga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar bazasini mukammallashtirish asosida korxona jamg’armalarining investitsiyaga aylanish samaradorligini oshirish lozim.