Moliyaning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari Moliyaning funksiyalari Moliya-davlat tovar-pul munosabatlari

3. Moliya-davlat tovar-pul munosabatlari
Moliya yordamida davlat yaratilgan mahsulotni natural-moddiy shakldagina emas, qiymat shaklida ham taqsimlashni amalga oshiradi. Shundan kelib chiqib, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida qiymat va natural-moddiy nisbatlarning ta’minlanishi ustidan nazorat qilish mumkin va zarur bo‘ladi.
Moliyaviy munosabatlarning muhim tarkibiy qismi byudjet munosabatlari hisoblanadi.
Byudjet munosabatlari deb, respublika, regional va mahalliy davlat organlarining xo‘jalik sub’ektlari, shuningdek, axolii Bilan markazlashgan pul fondlarini shakllantirishga doir moliyaviy munosabatlarga aytiladi.
O‘zbekiston Respublikasi «Byudjet tizimi to‘g‘risida» gi Qonun loyihasida (avgust, 1999 y.) davlat byudjetiga shunday ta’rif beriladi:
Davlat byudjeti – daromad mablag‘lari va ulardan tushadigan tushumlarni ko‘zda tutadigan, shuningdek, harajat xajmi va yunalishi qaysi maqsadlaga ajratilishi va muddatini ko‘rsatuvchi davlatning markazlashgan (Oliy Majlis tomonidan shakllanish va ishlatish rejasi tasdiklanadigan) pul fondlaridir.
Moliyaviy resurslarni byudjet orqali birlashtirish davlat moliya siyosatini muvaffakiyatli amalga oshirish imkonini beradi. Byudjet orqali markazlashgan pul resurslarini to‘plash va davlat organlari tomonidan belgilangan maqsadlarga harajatlar amalga oshiriladi. Bu byudjet orqali milliy daromadning ma’lum qismini to‘plash va unga qayta taqsimlashni bildiradi. Shuning bilan moliya tizimining taqsimlash funksiyasi amlga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Respublika byudjeti
   
2. 
   Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar
   
3. 
   Davlatning maqsadli fondlarining byudjetlari
   

Davlat moliyasi davlatni kerakli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarish uchun pul mablag‘lari bilan ta’minlashga undalgan moliya tizimining muhim bug‘inidir. Moliya pulsiz mavjud bo‘la olmaydi. Lekin, agar pulning nakdligi moliya funksiyalarining majburiy sharti bo‘lsa, xo‘jalik yuritish sub’ektlari va davlat faoliyatini taxminlovchi resurslarga bo‘lgn ularning ehtiyojlari uni (ya’ni moliyani) yuzaga keltiradigan sabab leb hisoblash mumkin. Dastlab ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlash proporsiyalari ishlab chiqarish o‘zining munosabatlari strukturasini ifodalaydi keyin moddiy ishlab chiqarish sharoitlarini aks ettiruvchi qiymat elementlariga proporsional ravishda bo‘linadi. Xalq xo‘jaligining moliyaviy o‘zaro aloqalari strukturasida korxonalar moliyasi asosiy hal qiluvchi holatni egallaydi, nega deganda moddiy va nomoddiy ne’matlar yaratiladigan va moliya resurslarining ustav massasi shakllanadigan ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy bug‘iniga xizmat kiladi.
Pul munosabatlari korxona (tashkilot)lar moliyasining mazmunini tashkil etib, ular xo‘jalik yuritish sub’ektlarida pul daromadlari va jamg‘armasining shakllanish va taqsimlanish hamda ulardan moliya-bank tizimi oldidagi majburiyatlarini shakllantirish va kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish, xodimlarga ijtimoiy xizmat kursatish va moddiy rag‘batlantirish buyicha sarflarni moliya bilan ta’minlashda foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlari sifatida aniqlanishi mumkin. Ishlab chiqarishda yaratilgan qiymat, uning realizatsiyasidan keyin taqsimlanishi lozim. Uning davomida mehnatga haq to‘lashni shakllantirish, sof daromadni taqsimlash va foydalanish buyicha moliya munosabatlari yuzaga keladi. Qayta ishlab chiqarishning uchinchi bosqichida doimiy ravishda sodir etiladigan ayirboshlash operatsiyalariga ikki kategoriya: birinchidan, ijtimoiy mahsulotning (natura va qiymatga kura) ijtimoiy qayta ishlab chiqarish sub’ektlari o‘rtasida taqsimlanishiga olib keladigan ayirboshlash aktlari ya’ni Tovar-Pul va Pul-Tovarning vositachisi maydonga chiqadigan umumiy ekvivalent sifatida pul bilan; Ikkinchidan, turli xil shakllar – tovar va pul shaklidagi ayirboshlanayotgan qiymatlarning miqdoriy takkoslanishi sodir bo‘ladigan narx bilan xizmat kursatiladi. Bunda boshqa hech kanday ijtimoiy kurol talab kilinmaydi. Uchinchi bosqichda taqsimlangan qiymat pul shaklida mol shakliga ayirboshlanadi, ya’ni savdo-sotik harakatlari sodir etiladi. Bu yerda qiymat o‘zining musodarasi sodir bo‘lmaydi, u faqat gina uz shaklini pul shaklidan mol shakliga uzgartiradi. Pul mablag‘larining real harakati qayta ishlab chiqarish jarayonining ikkinchiva uchinchi bosqichlarida – taqsimlash va ayirboshlash paytida sodir bo‘ladi.