Moliyaviy aktivlar haqida tushuncha

Tijorat banklarining kredit portfeli va muommoli kreditlari (mlrd.so’m)⁴
1 - rasm

1-rasmdan koʼrinib turibdiki, 2019-2021-yillarda tijorat banklari tomonidan jami ajratilgan kreditlar oʼsish tendensiyasiga ega boʼlgan. Ajratilgan kreditlarga mutonosib ravishda muommoli kreditlar ham o‘sib borgan. Jumladan, 2020-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra muommoli kreditlar jami kreditlarning 2.3% ini tashkil etgan bo‘lsa, keyingi ikki yil davomida bu ko‘rsatkich mos ravishda 2.8% va 5.3% ga teng bo‘lgan.
Bundan ko‘rishimiz mumkinki, tijorat banklar tomonidan ajratilayotgan kreditlarda muommoli kreditlar ulushi yildan yilga oshib bormoqda, ayniqsa 2021- yilda bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 2.5% ga oshgan. Bu esa tijorat banklarining kredit riski eng katta risk turi ekanligini ko‘rsatadi.
Ushbu risk turini boshqarishda xorij tajribasini ko‘radigan bo‘lsak, kredit portifelini diversifikatsiya qilish orqali bu riskni kamaytirish mumkin. Ya’ni, tijorat banklari kreditining 25 % dan ortiq qismi bitta tarmoq korxonalariga ajratilmasligi kerak. Kredit portfelining tarmoq xususiyatiga ko‘ra diversifikatsiyalash bo‘yicha me’yoriy daraja 25 % bo‘lsa-da, ko‘pchilik AQSH va Yevropa banklarida ushbu me’yoriy chegara 10% qilib belgilangan. Bizda esa ayrim banklar tomonidan qishloq xo‘jaligi, uy-joy qurulish va sanoat tarmoqlariga 40% dan ortiq kreditlar ajratiladi.
Kredit portfelini diversifikatsiyalash usulidan foydalanishda bank kreditlarini turli sohalardagi kompaniyalarga, kichik miqdorda qisqa muddatlarga va ko‘proq mijozlarga berish maqsadga muvofiq. Ya’ni, kreditlarni diversifikatsiya qilishda berilgan kreditlarning ta'minlanganligini hisobga olish yo‘li bilan kreditlar bo‘yicha risklarni kamaytirib, bank undan foyda olishga erishishi mumkin.
Kredit portfelini diversifikatsiyalash usulidan foydalanishda sohalar bo`yicha berilgan kreditlarning to‘liq qaytmaslik riskini topish uchun Bayes formulasidan foydalaniladi . U quyidagicha ko‘rinishga ega:

bu yerda, 𝑅(𝐵)- sohalarga berilgan kreditning jami berilgan kreditdagi ulushi;
𝑅(𝐴) - jami berilgan kreditlarni qaytmaslik ehtimoli.
Ushbu formula orqali biz iqtisodiyot sohalariga ajratilgan kreditlarning qaytmaslik riskini hisoblashimiz mumkin.
Umuman olganda, tijorat banklari kredit riskini kamaytirishda quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:

• 
  kredit bo‘limi kreditlarni ajratish va qaytarish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni muntazam ravishda tizimlashi va umumlashtirishi kerak. Berilgan kreditlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan kreditlar hajmiga ko‘ra, kredit olgan mijozlar (shaxslar, davlat organlari, korxonalar, boshqa banklar va boshqalar) bo‘yicha tasniflanishi kerak;
  
• 
  kredit berish uchun aniq vakolatlar belgilanishi kerak, kredit tashkiloti xodimining bilim darajasi qanchalik baland bo‘lsa, u imzolaydigan kredit miqdori shunchalik ko‘p bo‘lishi kerak;
  
• 
  katta miqdordagi va tahlikali kreditlarni berishda bir nechta banklar birlashadi va birgalikda ushbu kreditni beradi;
  
• 
  kredit qaytarilmasligini sug‘urtalaydigan sug‘urta kompaniyalari himzatlaridan foydalanish zarur;
  
• 
  kreditlarni berish bo‘yicha tashqi cheklovlar mavjud belgilash. Aytaylik, bitta mijozga juda katta miqdorda kredit berishga yo‘l qo‘yilmasligi maqsadga muvofiqdir.
  

Kreditlash jarayoni juda ko‘p va turli xil risklar bilan bog‘liq bo‘lib, kreditlarni belgilangan muddatda qoplanmaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli kredit tashkilotlari o‘z mijozlariga kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilish kredit riskini oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek hozirgi kunda kredit riskini boshqarishda zamonaviy moliyaviy texnalogiyalardan foydalanish ham kredit riskini oldini olishda samarali usullardan biri hisoblanadi. So‘ngi yilllarda respublikamizda bu borada xorijiy mamlakatlardan tijorat banklariga yangi texnalogiylar olib kelindi va “Scoring” tizimi tashkil etildi. Bu tizim mijozning kreditga layoqatliligini aniqlab beradi va bu yerda inson omili ishtirok etmaydi. Bu esa kreditlash jarayonidan to‘gri qaror qabul qilishga yordam beradi.

3.