Moliyaviy boshqaruv abyektlar

Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi
Moliya tizimining dastlabki va muhim bo`g`ini bo`lib korxonalar,tashkilotlar va muassasalar moliyasi hisoblanadi. Ular tarikibida xo`jalik hisobi asosida faoliyat kursatayotgan korxonalar yetakchi o`rinni egallaydi. Bu shu bilan bog`liqki, aynan shu korxonalarda milliy daromad yaratiladi. Shuning uchun ham mamlakatning umumiy moliyaviy holati ham aynan korxonalar moliyasining holati bilan bog`liq.
Iqtisodiyotning turli mulkchilikka asoslanganligidan kelib chiqib ularni qo`yidagilarga bulish mumkin:

• 
  Davlat korxonalari moliyasi
  
• 
  Hissadorlik jamiyatlari moliyasi
  
• 
  Qo`shma korxonalar moliyasi
  
• 
  Xususiy korxonalar moliyasi va boshqalar
  

Ushbu korxonalarda ular faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqib moliyaviy resurslarni tashkil etilishi va ulardan foydalanishda ma`lum xususiyatlar ham mavjud. Moliyaning bu bug`inida xususiy korxonalar moliyasi yetakchi o`rinni egallaydi. Xozirgi vaqtda moddiy ishlab chiqarishning barcha soxalarida xususiy mulk xukmronlikka ega.
Respublikamiz Prezidentining mustaqilligimizning 16 yilligiga bagishlangan ma`ro`zasida ta`kidlanganidek, yurtimizda korxonalarning 90 foizi xususiy va koorporativ mulk shakliga utgan, ulardan jami ish bilan band axolining 77 foizi mexnat kilmokda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk shaklidan kat`iy nazar barcha korxonalar xo`jalik hisobi asosida faoliyat ko`rsatadi. Xo`jalik hisobining asosiy maqsadi korxonalarning moddiy, moliyaviy va mexnat resurslaridan samarali foydalanish asosida yuqori foyda bilan faoliyat yuritishdir. Foyda korxonalarning o`zini o`zi moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi.
Korxonalarning xo`jalik aylanmasida o`z mablag`lari bilan bir qatorda qarzga olingan mablag`lar, kreditorlik qarzlari ham katnashadi.
Korxonalar o`z faoliyatlari jarayonida turli moliyaviy yo`kotishlarga ham uchraydi va ularni yumshokrok kechishi uchun korxonalarda olingan foyda va ayrim boshqa manbalar hisobiga zaxira kapitali tashkil etiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar o`z faoliyatlarini yuritishda mustaqil bulganliklari (pul tushumlarini taqsimlash, sof foydadan o`zxoxishlariga ko`ra foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish va uni kengaytirishda turli manbalardan, shu jumladan moliyaviy bozor resurslaridan foydalanishda va boshqalar) va hukuklarining kengayib borishlari bilan birga moliyaviy ishlarning kup kirrali va murakkablashishi ularning moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishini takozo etadi.
Umuman korxonalarda moliyaviy ishlar O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi prezidentining farmon va karorlari, Vazirlar Maxkamasining karorlari, Moliya Vazirligi, Markaziy bank, Davlat Soliq Ko`mitasi, Davlat Bojxona Ko`mitasi, Davlat budjetining gazna ijrosi bo`yicha maxsus vakolatli organ yo`riknomalari hamda korxona ustavi (Nizom) talablari asosida yuritiladi.
Moliya tizimining bo`g`inlaridan biri bo`lib, axoliga xizmat ko`rsatadigan tashkilot va muassasalar moliyasi hisoblanadi. Bunday tashkilot va muassasalarga soglikni saqlash, ta`lim, madaniyat kabi soxalarga oid yuridik shaxslar kiradi. Ularning moliyaviy resurslari davlat budjeti, xomiylar, axolini mablag`lari, hamda o`zlarining tijorat faoliyatidan tushgan tushumlaridan tashkil topadi. Ushbu mablag`lar smetada ko`zda tutilgan maqsadlarga sarflanadi.
Moliya tizimida kasaba uyushmalari, yoshlar va faxriylar tashkilotlari va ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va shu kabilar ham ma`lum salmokga ega. Ushbu ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy resurslari asosan tashkilot a`zolaridan tushadigan a`zolik badallaridan, tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlardan, ayrim jismoniy va yuridik shaxslarning xayriya mablag`lari hisobiga tashkil etiladi va ular ushbu tashkilotlar nizomiga binoan foydalaniladi.