Mövzu № Bankların qiymətli kağızlarla əməliyyatları plan

Notlar və istiqrazlar. Bu öhdəliklər bank kapitalının mü­hüm elementlərindən biri olub bir borcluya verilən təmi­natsız borcların maksimal limitinin hesablanması zamanı qeydə alın­masına icazə verilir. Bu kağızların xüsusiyyəti onların ikincinövbəli kağızlar olmasındadır. Notları və istiq­razları əsasən iri banklar buraxır.

Hal-hazırda ölkədə qiymətli kağızlar bazarı öz хüsusiy­yəti ilə səciyyələnir, yəni birincidərəcəli və iкincidərəcəli birja bazarları arasındakı fərq kifayət qədər müəyyənləşib. Bazar struktu­run­da birincidərəcəli qiymətli kağızlar bazarının inkişafı üçün aşa­ğı­da­kılar olmalıdır:

- Səhmdar cəmiyyətləriin investorlar tərəfindən verilən tə­ləblərə cavab verməsi;

- Emitentlər və investorlar arasında vasitəçilik fəaliy­yətini həyata keçirə biləcək, o cümlədən, peşəkar məslə­hət­çilər kimi də çıxış edə biləcək hərtərəfli bacarıqlı vasitə­çilərin mey­dan gətirilməsi;

- Peşəkar iştirakçılar dünya praktikasında, xüsusilə AB­Ş, Kanada, İngiltərə, Yaponiyada olduğu kimi bazarda baş ve­rən və baş verə biləcək real maliyyə vəziyyətini təhlil et­məli, bu və ya digər problemlərin aradan qaldırılması üçün la­zımi təkliflər verilməlidir;

- Şirkət və müəssisələrin istiqrazlarının genişmiqyaslı reallaşdırılması. Qərb ölkələrində QKB-nın maliyyələşdiril­mə­si­nin əsas hissəsi (70-95%) korporasiya və şirkətlərin istiqraz bu­raxılışı hesabına həyata keçirilir. Belə halda, birincidərəcəli ba­zar bu ölkələrdə istiqrazlara əsaslanır, yerləşdirmənin əsas va­sitəçiləri kimi isə investisiya bankları çıxış edir. Birincidərəcəli bazarda istiqrazların yerləşdirilməsinin əsas in­s­titutu kimi investisiya bankları çıxış etməlidir.

Dünya təcrübəsində investisiya banklarının iki növü möv­cuddur:

- Qiymətli kağızların yerləşdirilməsi üzrə ixtisaslaşmış (ABŞ, Kanada, İngiltərə, Yaponiya),

- Оrtamüddətli və uzunmüddətli kreditlərin verilməsi üz­­rə ixtisaslaşmış (Qərbi Avropa ölkələri və İnkişaf edən ölkələr) investisiya bankları.

Lakin istehsal və kapitalların beynəlmilləşməsi nəti­cə­sin­də bir çox investisiya bankları qiymətli kağızlar bazarında dövlət tənzimlənməsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq həm birinci, həm də ikinci növ əməliyyatları həyata keçirir.

Fond birjasında struktur dəyişikliklərinin həyata keçiril­məsinə ehtiyac vardır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, birja – ikincidərəcəli bazardır. Burada dünya təcrübəsində qəbul ol­du­ğu kimi qiymətli kağızlar alınıb-satılır (eyni zamanda artıq birincidərəcəli bazardan keçmiş qiymətli kağızlar da). Yeni bu­ra­xı­lan qiymətli kağızlar (əsasən səhmlər) fond birjasında birincidə­rəcəli bazara müdaхilə etmədən daxil olur. Dünya təc­rü­bə­sin­dən göründüyü kimi, fond birjaları əsasən köhnə bu­ra­xı­lışlı qiymətli kağızların, əsasən də səhmlərin “emalı” üzrə ixt­i­sas­laşır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, birjalardan həm xüsusi, həm də dövlət istiqrazlarının bir hissəsi də keçir. Eyni za­man­da fond birjalarında (əsasən kontinental Qərbi Avropa öl­kələrində) yeni buraxılmış səhmlər də satılır . Bu isə qiymətli kağızlar emissiyasının böyük həcmi ilə izah olunur.

Qeyd olunmalıdır ki, fond birjaları bir neçə bazara ma­likdir. Müasir iqtisadiyyatda həm iri səhmdar-korporativ sek­to­run, həm də kiçik səhmdar sektorun yaranması zamanı fond birjasının tərkibində bir neçə bazarın yaranması eh­ti­malı istisna olunmamalıdır. Nəhəng şirkət və müəssisələrin səhm­ləri birjanın əsas bazarında dövriyyəyə buraхılacaq, orta və kiçik müəssisələrin qiymətli kağızları aşağı rəqabət qa­biliyyətli оldugu üçün iki və hətta üçüncüdərəcəli bazar­lar­da iş­tirak edəcəkdir. Bakı Fond Birjasının belə strukturunun möv­cud olmasının əsas səbəbi qiymətli kağızlar buraxılışının aşa­ğı həcmli olması, eyni zamanda Qərb ölkələrinin qiymətli ka­ğızları ilə müqayisədə onların müxtəlif sinifləndirmə və modifikasiya imkanlarının olmamasıdır. Hal-hazırda BFB-nın nizamnaməsinin dəyişilməsi ətrafında müzakirələr gedir. Bu, hər şeydən əvvəl, ilin əvvəlindən başlayan istiqraz emis­siyası ilə əlaqədardır. Azərbaycanda fəallaşan qiymətli kağızlar bazarının digər tərəfi – səmərəli normativ-hüquqi və qa­nunvericilik bazasının кifayət qədər dünya standartlarına uygun olmasıdır.

Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının inkişafı, eyni zamanda maliyyə bazarının bütövlükdə fəaliyyətindəki prob­lemləri aradan qaldırmaq üçün makrosəviyyədə aşağıdakılar edilməlidir:

- Bank sisteminin sağlamlaşdırılması və strukturun ye­nidən ­qurulması;

- Vergi yığımını artırmaq və iqtisadiyyatda real sekto­run inkişafına təkan vermək məqsədilə vergi sisteminin tək­milləş­dirilməsi;

- Tədiyyə balansı kəsirinin azaldılması və aradan qal­dırılması;

- Manatın sabitliyinin qorunub saxlanılması;

- Ödənişlərin yerinə yetirilməməsi probleminin həll olu­n­ması.

Fond bazarının normal fəaliyyəti və onun gələcək in­ki­şafı üçün qiymətli kağızlar bazarının mövcudluğu sisteminin tək­milləşdirilməsinə istiqamətlənən bir sıra tədbirlər həyata ke­çirilməlidir:

- Ölkənin milli maraqlarına cavab verən qiymətli ka­ğızlar bazarı konsepsiyasının işlənib hazırlanması;

- Qanunvericilik və normativ bazanın daim təkmilləş­di­ril­məsi və mövcud qanunvericiliyə riayət olunmasına ciddi nə­zarətin həyata keçirilməsi;

- İnvestorların hüquqlarının qorunması və onların ma­liy­yə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

- Səhmdar cəmiyyətlərinin dövlət səhm nəzarət paket­lə­rinin səmərəli idarə edilməsi.

Bugün Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının inki­şa­fını ləngidən mühüm məsələ iri özəlləşdirmə prosesinin tam ba­şa çatmamasıdır. Belə ki, qiymətli kağızlar emitentinin eti­bar­lı olması kiçik investorlar üçün də əsas şərt olacaqdır. Əhali yüksək dərəcədə etibarlı olan, müəyyən orta səviyyədən aşağı olmayacaq gəlir gətirən və likvidliyi (qısa müddətdə qiy­mətli kağızların nağd pula çevrilməsinə imkan verən) ilə fərq­lənən qiymətli kağızlar alacaqdır. Kiçik investorların borc qiymətli kağızlara maraqları artacaqdır. İnstitusional maraq­ları böyük dərəcədə qarşılarına qoyduqları strateji vəzifələr­dən asılı olacaqdır. Ümumi mənada, onlara iri korporasiya­la­rın idarə edilməsində iştirak və bununla da gələcəkdə mə­zən­nə artımı nəticəsində qiymətli kağızların yenidən satışından mən­fəət əldə etmək zəruri amilə çevriləcəkdir. İstitusional in­ves­­torların bir çoxu tam olaraq portfel investisiyalara keçə­cək­dir.

Özəlləşdirmə prosesi başa çatandan sonra Azərbaycan iqtisadiyyatı ümumən korporativ səciyyəli olacaqdır. Bu za­man III mərhələdə müəssisələrin müxtəlif təşkilati-hüquqi for­malara yenidən bölgüsü baş verəcəkdir ki, bu da onlara maksimal üstünlük verəcəkdir. Bu mərhələdə qiymətli kağızlar bazarının rolu durmadan artacaqdır, belə ki, bu bazar vasitəsilə ümumi iqtisadi vəziyyət, onun ayrı-ayrı sektorları və müəssisələr haqqında məlumatlar alınacaqdır. Qiymətli ka­ğız­lar bazarının statistikası əsasında hesablanan işgüzar aktivlik indikatorları, makroiqtisadi göstəricilər içərisində əsas mövqelərdən birinə sahib olacaqlar.

Müasir qiymətli kağızlar bazarının əsas inkişaf pers­pek­tivləri kimi aşağıdakılar olacaqdır:

- Kapitalların təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi;

- Bazarın beynəlmiləlləşməsi və qloballaşması;

- Təşkilatçılıq səviyyəsinin artırılması və dövlət nəza­rətinin gücləndirilməsi;

- Qiymətli kağızlar bazarının kompyuterləşdirilməsi, ba­zarda yeniliklərin bərqərar olması;

- Skyurtizasiya;

- Digər kapital bazarları ilə qarşılıqlı əlaqə.

Kapitalların təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi meyilləri qiy­mətli kağızlar bazarlarına münasibətdə iki aspektə malik­dir.

Bir tərəfdən, bazara daima yeni iştirakçılar cəlb olunur və onlar üçün bu fəaliyyət əsas fəaliyyətə çevrilir, digər tərəf­dən iri qabaqcıl bazar peşəkarlarının ayrılması və seçilməsi prosesi baş verir. Bu, onların həm хüsusi kapitallarının art­ması (kapitalların təmərküzləşməsi), həm də birləşmə yolu ilə daha yüksəkqiymətli kağızlar bazarı strukturlarına çevrilməsi (ka­pitalların mərkəzləşməsi) əsasında baş verir. Nəticədə bazar­da bütün əməliyyatların çox hissəsində xidmət göstərən ticarət sistemləri əmələ gəlir. Eyni zamanda qiymətli kağızlar bazarı cəmiyyətin iri kapital ehtiyatlarını cəlb edəcəkdir.