Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FT=Ə MT=Ə+SƏ+N
Ə gər ictimai təhlükəli əməl nəticəsində ziyan vurulubsa, burada mütləq bilavasitə səbəbli ə laqə olmalıdır. Məhz elə vurulmuş ziyan da bilavasitə həmin ictimai-təhlükəli əməl nəticəsində vurulmalıdır. Məsələn, XM-nin 152.5-ci maddəsi ″... Bu Məcəllənin 152.1 və 152.2-ci 193
maddələrində nəzədə tutulmuş xətalar nəticəsində zərər çəkən şəxsə maddi zərər vurulmasına görə - ...″ Burada maddi zərər yalnız XM-nin 152.1 və 152.2-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş xətalar nəticəsində yaranmalıdır və məsuliyyətə səbəb olmalıdır. Əgər maddi zərər başqa xəta nəticəsində vurulubsa, deməli, XM-nin 152.5-ci maddəsinə görə məsuliyyət yaranmır. Bəzən Azərbaycan Respublikasının XM-nin Xüsusi hissəsinin normalarında inzibati xətanın obyektiv tərəfinin tövsifedici əlamətləri içərisində inzibati xətaların törədilmə yeri, vaxtı, üsulu, alət və şəraiti göstərilir. Məsələn: 1. Azərbaycan Respublikası XM-nin 301.0.1-ci maddəsi: ″Fövqəladə vəziyyət recimi tətbiq edildiyi əraziyə gediş-gəlişin xüsusi reciminin və bu ərazidə hərəkət sərbəstliyinin məhdudlaşdırılmasının pozulmasına...″ 2. Azərbaycan Respublikası XM-nin 306-cı maddəsi: ″...gecə vaxtı saat 24-dən 7- dək...″ 3. Azərbaycan Respublikası XM-nin 111.2-ci maddəsi: ″...qadağan edilmiş alətlərlə və ya üsullarla ov edilməsinə...″ 4. Azərbaycan Respublikası XM-nin 301.0.2-ci maddəsi və 298-ci maddələrdə göstərilən əməllər məzmunca eynidirlər, lakin törədilmə şəraitinə görə müxtəlif tənbehlər tətbiq edilir. nzibati xətanın obyektiv tərəfini təşkil edən elementlərdən biri də, bu və ya digər formada münasibətlərdə olan ″başqa şəxs″ əlamətidir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası XM-nin 307-ci maddəsi: ″... və ya başqa şəxslər tərəfindən...″; XM-nin 133.1-ci mad.″...olan şəxslərin gəmi komandirinin sərəncamlarını yerinə yetirməməsinə görə″; XM-nin 310-cu mad. ″Polis işçisinin və ya hərbi qulluqçunun qanuni tələbinə qəsdən tabe olmamağa görə″ inzibati məsuliyyət yaranır. ″ Başqa şəxslər″ kateqoriyasına aşağıdakı şəxslər daxildir: a) zərərçəkmiş (məsələn: XM-nin 155.4 mad. ″... nəticəsində zərər çəkən şəxsin sağlamlığına ...″); b) inzibati xətanın iştirakçısı (məsələn, XM-nin 152.1-ci mad. ″...və ya nəqliyyat vasitəsinə sahiblik hüququ olan şəxs tərəfindən nəqliyyat vasitəsini idarə etmək üçün idarə etmə hüququ olmayan şəxsə verilməsinə görə ...″) Tövsifedici əlamət kimi bəzən inzibati xətanın obyektiv tərəfi, yəni əməlin xarakteri də çıxış edir. Obyektiv tərəfin məzmununa görə əməlin təkrarlığı, uzanan və davam edən inzibati xətaları ayrımaq lazımdır. Təkrarlıq - il ərzində inzibati tənbeh almış şəxs tərəfindən eyni inzibati xətanın törədilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının XM-nn 151.5-ci maddəsi: ″...Bu Məcəllənin 151.2, 151.3-cü və 151.4-cü maddələrində nəzərdə tutulmuş xətalar il ərzində inzibati tənbeh almış şəxs tərəfindən təkrar törədilməsinə, yəni 10 və daha çox cərimə balı toplamasına görə...″. Uzanan inzibati xəta - təqsirkarın üzərinə qanunla qoyulmuş vəzifələrin uzun müddətdə yerinə yetirilməməsini nəzərdə tutur. Məsələn, Azərbaycan Respublikası 329-cu maddəsi: ″Şəxsiyyət vəsiqəsi olmadan və ya yaşayış yeri üzrə qeydiyyatdan keçmədən yaşama″.
194
Davam edən inzibati xəta - eyni şəxs tərəfindən bir neçə eyni inzibati xətaların törədilməsidir ki, onların hər birinə görə o, inzibati məsuliyyətə cəlb olunmalıdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası XM-nin 225.2-ci maddəsi: ″...Satılmış malların dəyişdirilməsi və ya geri qaytarılması qaydalarının pozulmasına görə ...″; XM-nin 308-ci maddəsi: ″ Fahişəliklə məşğul olma″. nzibati xətanın subyekti Azərbaycan Respublikasının inzibati xətalar qanunvericiliyi - inzibati xətanın subyektinin dəqiq bir anlayışını təklif etmir. Buna baxmayaraq inzibati xətalar qanunvericiliyin təhlili belə bir nəticəyə gəlmək imkanı yaradır ki: nzibati xətanın subyekti - inzibati xətanın tərkibini yerinə yetirən, qanunla müəyyən edilmiş yaş həddinə çatmış, anlaqlı fiziki şəxsdir və ya inzibati hüquq subyektliyinə malik olan hüquqi şəxsdir. Beləliklə, inzibati xətanın subyektləri sayılır: a) fiziki şəxslər; b) hüquqi şəxslər. Fiziki şəxslər inzibati xətanın subyekti kimi aşağıdakı hallarda tanınırlar: birincisi, onlar Azərbaycan Respublikası XM-nin 15.1-ci maddəsinə uyğun olaraq inzibati xətanı törədərkən onların on altı yaşı tamam olmuş olsun, ikincisi, onlar anlaqlı, yəni öz hərəkətlərini dərk etmə və idarə etmə qabiliyyətinə malik olsunlar. Anlaqlığa iki əlamət daxildir: intellektual və iradəvi. Bu əlamətlər şəxsin obyektiv surətdə mövcud olan psixi qabiliyyətini xarakterizə edir. ntellektual qabiliyyət - subyektdə həqiqət təzahürünə düzgün qiymət vermək imkanını müəyyənləşdirir, əməl və nəticə arasında mövcud olan əlaqə və qarşılıqlı asılılığı başa düşmək, yaranmış vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək, öz hərəkətlərinin verə biləcək nəticələrini əvvəlcədən görmək, mürəkkəb şəraitdə düzgün qərar tapmaq imkanını verir. radəvi qabiliyyət isə, şəxsin şüurlu surətdə öz hərəkətlərini nəzərdə saxlamaq, onları aktiv surətdə idarə etmək, maneələri dəf etmək, öz davranışını şüurlu surətdə qoyulmuş məqsədə tabe etmək imkanını yaradır. Fiziki şəxslər qismində aşağıdakı şəxslər çıxış edə bilərlər: a) Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları; b) vəzifəli şəxslər; v) əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər; q) digər kateqoriyalı şəxslər (sürücülər, piyadalar, hərbi vəzifəlilər və s.). nzibati xətanın subyektinin (fiziki şəxslərin) iki növü mövcuddur: ümumi və xüsusi subyektlər. Ümumi subyektlər - 16 yaşına çatmış, anlaqlı, fiziki şəxslərdir; Xüsusi subyektlər - yuxarıda göstərilən əlamətlərdən (16 yaş, anlaqlı) əlavə digər xüsusiyyətlərə malik olan fiziki şəxslərdir (vəzifəli şəxs, sürücü, hərbi vəzifəli). nzibati xətanın xüsusi subyektinin əlamətləri onların hüquqi vəziyyətlərinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə edilir. Bu da onların yerinə yetirdiyi peşəkar və sosial funksiyalarla, sağlamlığının vəziyyəti və s. ilə ifadə edilir. Ümumi qaydada bu xüsusiyyətlər müvəqqəti xarakter daşıyırlar, lakin bu xüsusiyyətlərə şəxs uzun müddətdə də malik ola bilər və ya fəaliyyəti nəticəsində bir neçəsini itirə bilər, yenilərini əldə edə bilər və s. Araşdırdığımız qrupa aşağıdakı şəxsləri daxil etmək olar:
195
- əlilləri; - hamilə qadınları; - hərbi vəzifəliləri; - hərbi qulluqçuları; - az yaşlı uşağı olan qadınları; - il ərzində inzibati tənbeh almış şəxsləri və s. Azərbaycan Respublikası XM-nin 16.1-ci maddəsinə uyğun olaraq: ″Vəzifəli şəxslər öz qulluq vəzifələrinin yerinə yetirilməməsi və ya lazımınca yerinə yetirilməməsi ilə bağlı inzibati xətalara görə inzibati məsuliyyətə cəlb olunurlar″. Fiziki şəxs aşağıdakı hallarda vəzifəli şəxs kimi hesab edilə bilər: a) dövlət hakimiyyətinin nümayəndəsi funksiyalarını həyata keçirdiyi halda; b)
dövlət orqanlarında, yerli özünüidarəetmə orqanlarında, Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq surətdə yaradılmış başqa qoşun birləşmələrində, dövlət və qeyri-dövlət təşkilatlarında, idarə və müəssisələrində təşkilati-sərəncamverici və inzibati-təsərrüfat vəzifələrində daimi və ya müvəqqəti işlədiyi halda; v) hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaqla təşkilati- sərəncamverici və ya inzibati təsərrüfat səlahiyyətlərini yerinə yetirdiyi hallarda. 2000-ci ilin sentyabırın 1-dən qüvvəyə minən Azərbaycan Respublikasının inzibati xətalar qanunvericiliyi inzibati xətanın subyekti, o cümlədən inzibati məsuliyyətin subyekti kimi hüquqi şəxsləri də sayır. Hüquqi şəxslərin inzibati məsuliyyətə cəlb edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının XM-nin 17-ci maddəsində qeyd edilir: ″Hüquqi şəxslər, o cümlədən xarici hüquqi şəxslər bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş inzibati xətalara görə ümumi ə saslarla inzibati məsuliyyətə cəlb olunurlar″ Hüquqi şəxslərin inzibati xətanın subyekti kimi çıxış etməsi üçün onların inzibati hüquq qabiliyyətinə və inzibati fəaliyyət qabiliyyətinə malik olması zəruridir. Azərbaycan Respublikasının inzibati xətalar qanunvericiliyini təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, hüquqi şəxslər aşağıdakı sahələrdə törədilən inzibati xətalara görə inzibati məsuliyyətə cəlb edilirlər: - vergi sahəsində; - gömrük sahəsində; - ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində; - əməyin təhlükəsizliyinin təmin edliməsi sahəsində; - yanğın təhlükəsizliyinin təmin edliməsi sahəsində və s. Azərbaycan Respublikasının nzibati Xətalar Məcəlləsinin Ümumi hissəsində inzibati məsuliyyətin subyekti kimi fiziki şəxslər barəsində heç nə göstərilməmişdir. Lakin Məcəllənin Xüsusi hissəsinin maddələrində inzibati xətanın subyekti özünü biruzə verir. Məcəllədə o cümlədən, inzibati xətanın subyektinin anlayışı da yoxdur. Buna baxmayaraq, inzibati xətanın subyektini inzibati məsuliyyətin subyektindən fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, inzibati məsuliyyətin subyektlərinin dairəsi inzibati xətanın subyektlərinin dairəsi ilə üst- üstə düşmür. Ola bilər ki, şəxs inzibati xətanın subyekti olsun, lakin inzibati məsuliyyətə cəlb edilməsin. Məsələn, müddətli həqiqi hərbi xidmət qulluqçuları inzibati xətalara görə intizam məsuliyyətinə cəlb edilirlər.
196
nzibati xətanın subyektiv tərəfi nzibati xətanın subyektiv tərəfi - şəxsin törətdiyi hüquqazidd əmələ və onun zərərli nəticələrinə daxili psixi münasibətidir. nzibati xətanın subyektiv tərəfinin əsas elementi təqsir (qəsd və ehtiyatsızlıq), əlavə elementləri isə aşağıdakılardır: 1. Emosional vəziyyət. 2. Motiv. 3. Məqsəd Bu əlamətlər yalnız inzibati xətanın qəsdən törədilməsi zamanı özünü biruzə verirlər. Azərbaycan Respublikasının XM-nin 3-cü maddəsində qeyd edildiyi kimi: ″Yalnız bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş inzibati xətaların törədilməsində təqsirli hesab edilən və inzibati xəta tərkibinin bütün digər əlamətlərini daşıyan əməli (hərəkət və ya hərəktsizlik) törətmiş şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb olunur və tənbeh edilir″. Qeyd edildiyi kimi inzibati məsuliyyət o vaxt yarana bilər ki, şəxs inzibati xətanın törədilməsində təqsirkar sayılsın. Təqsir - şəxsin öz hüquqazidd əməlinə və onun zərərli nəticələrinə qəsd və ya ehtiyatsızlıq formasında psixi münasibətidir. Təqsir inzibati məsuliyyətin əsas şərtlərindən biridir. Əgər şəxsin əməlində təqsir yoxdursa, zərərli nəticələr təsadüf şəraitində yaranıbsa, deməli inzibati xətanın subyektiv tərəfi yoxdur və ümumiyyətlə inzibati məsuliyyət də yoxdur. Təqsirin forması - bu inzibati xətalar qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş xətanı törətmiş şəxsin iradəsi və zəruri elementlərinin müəyyən qarşılıqlı təsiridir. Bu da törədilmiş inzibati xətaya onun psixi münasibətini qəsd və ehtiyatsızlıq formasında ifadə olunmasını xarakterizə edir. Beləliklə, təqsirin iki forması mövcuddur: a) qəsd; b) ehtiyatsızlıq. Bu barədə Azərbaycan Respulikasının XM-nin 13-cü və 14-cü maddələrdə müvafiq maddələr mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının XM-nin 13-cü maddəsi: ″ nzibati xətanın qəsdən törədilməsi. nzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkətinin və ya hərəkətsizliyin) hüquqazidd xaraktrini dərk etmiş, onun zərərli nəticələrini qabaqdan görmüş və ya bunları arzu etmişdirsə, yaxud belə nəticələrin baş verməsinə şüurlu surətdə yol vermişdirsə, bu xəta qəsdən törədilmiş xəta hesab olunur″. Bu maddəyə uyğun olaraq qeyd etmək olar ki, qəsdin iki növü mövcuddur: Birbaşa qəsd - təqsirin elə formasıdır ki, inzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkət və hərəkətsizliyinin) hüquqa zidd xarakterini dərk edir, onun ziyanlı nəticələrini ə vvəlcədən görür və bu nəticələri arzulayır. Məsələn, XM-nin 331-ci maddəsi ″... şəxsiyyət vəsiqəsinin və ya pasportun ... qəsdən korlanması″. 2. Dolayı qəsd - təqsirin elə formasıdır ki, inzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkət və hərəkətsizliyinin) hüquqa zidd xarakterini dərk edir, onun zərərli nəticələrinin baş verməsini arzu etmir, lakin belə nəticələrin baş verməsinə şüurlu surətdə yol verir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının XM-nin 92.2-ci maddəsi ″Meşəqırma bileti (orderi) olmadan köküstə yaş ağacların və kolların qanunsuz kəsilməsi və zədələnməsi, meşə bitkilərin və cavan ağacların məhv edilməsi və zədələnməsi.″
197
Emosional vəziyət əsasən, birbaşa qəsdlə törədilən inzibati xətalar üçün xarakterikdir. Bu əlamətin dispozisiyada nəzərdə tutulması normanın tətbiqində onun müəyyən olunmasını zəruri edir. Baxmayaraq ki, emosional vəziyyəti əks etdirən və məsuliyyəti yüngülləşdirən konkret norma yoxdur, amma inzibati tənbeh tətbiq edilərkən Azərbaycan Respublikasının XM-nin 33.2 maddəsinə uyğun olaraq məsuliyyəti yüngülləşdirən hal kimi hesab edilə bilər. Məsələn, şəxsə onun yaxın qohumunun vəfat etməsi barədə xəbər verilməsi nəticəsində, həmin şəxsin nəqliyyat vasitəsi ilə müəyyən olunmuş sürət həddini aşmaqla özünün hadisə yerinə çatdırması. nzibati xətanın motivi - bu şəxsi hər hansı bir əməlin törədilməsinə vadar edən amillərdən, yəni ona sövq etdirən səbəb və niyyətdən (tamah, xuliqanlıq, niyyəti, özündən razı olma və sair) ibarətdir. Motiv - latınca ″moveo″ sözündən götürülüb, hərəkət edirəm deməkdir. nzibati xətanın məqsədi - şəxsin törədiləcək xətanın xarici aləmdə yaradacağı və arzu olunan dəyişiklik barədə təsəvvürüdür. nsanın daxilindəki meyl və hissi hərəkətverici motivə çevirən də məhz məqsəddir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının XM-nin 200-cü maddəsi: ″... yaxud qadağan edilmiş fəaliyyəti gizlətmək məqsədilə...″ Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati hüquq normalarında inzibati xətanın məqsədi, motivi və şəxsin emosional vəziyyəti barədə az danışılır. Buna baxmayaraq, onların üzə çıxarılması ə məlin subyektiv və obyektiv tərəflərinin düzgün qiymətləndirilməsi və tövsifi üçün lazımdır. Yuxarıda göstərilənlərdən, belə nəticəyə gəlmək olar ki, motiv - sövq edəndirsə, məqsəd isə son nəticədir. Azərbaycan Respublikası XM-nin 14-cü maddəsi ″ nzibati xətanın ehtiyatsızlıq üzündən törədilməsi. nzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkətinin və ya hərəkətsizliyinin) zərərli nəticələr verə biləcəyi imkanını qabaqcadan görmüşdürsə, lakin onların qarşısının alacağına yüngül fikirlə ümid bağlamışdırsa, yaxud nəticənin baş verəcəyini qabaqcadan görə bilməli və görməli olduğu halda onları görməmişdirsə, bu xəta ehtiyatsızlıq üzündən törədilmiş xəta hesab olunur″. Bu maddənin məzmunundan göründüyü kimi ehtiyatsızlığın iki növü mövcuddur: 1. Hüquqazidd özünə güvənmə - təqsirin elə növüdür ki, burada inzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin zərərli nəticələr verə biləcəyi imkanını qabaqcadan görür, lakin yüngül fikirlik edib, onların qarşısının alınmasına ümid bağlayır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası XM-nin 155.2.3-cü maddəsi: ″... tormoz sistemi, sükan idarə mexanizmi nasaz olan nəqliyyat vasitələrinin idarə olunması...″ nəticəsində zərər çəkmiş şəxsin sağlamlığına yüngül bədən xəsarəti yetirilmişdir və buna görə də Azərbaycan Respublikasının XM-nin 155.4-cü maddəsinə uyğun olaraq inzibati məsuliyyət yaranır. 2. Hüquqazidd etinasızlıq - təqsirin elə növüdür ki, burada inzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin zərərli nəticələr verə biləcəyini qabaqcadan görə bilməli və görməli olduğu halda, onları görməmişdir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası XM-nin 130.4-ci maddəsi ″Aerodrom avadanlığının, aerodrom işarələrinin, hava ğəmilərinin və onların avadanlığının zədələnməsinə ğörə -...″. nzibati məsuliyyətin prinsiplərindən biri də təqsirə görə məsuliyyətdir. Təqsir isə inzibati xətanın subyektiv tərəfinin əsas əlamətidir. Fiziki şəxslərin təqsiri onun qanuna zidd 198
ə məlinə və zərərli nəticələrinə daxili psixi münasibətidir. Hüquqi şəxslərin təqsiri isə başqa formada müəyyən edilir, yəni hüquqi şəxslərin təqsiri aşağıdakı iki meyardan ibarətdir: - subyektiv təqsir, yəni hüquqi şəxsin kollektiv, müdiriyyət və vəzifəli şəxs qismində hüquqazidd əməlinə münasibətidir; - obyektiv təqsir, yəni müəyyən edilmiş qaydanı pozan hüquqi şəxsin konkret ə məlinin xarakterindən asılı olaraq digər səlahiyyətin, dövlət orqanının nöqteyi-nəzərindən təşkilatın təqsiridir. nzibati məsuliyyətin subyektinin hüquqi şəxslər olmasına baxmayaraq, burada faktiki olaraq inzibati xətanın törədilməsində vəzifəli şəxslər və ya hüquqi şəxsin nümayəndəsi təqsirkardır. Ona görə hüquqi şəxsə inzibati tənbehin verilməsi vəzifəli şəxslərin və ya təşkilatın nümayəndələrini inzibati məsuliyyətdən azad etmir. nzibati xətaların tərkiblərinin öyrənilməsi, inzibati xətaları onlara oxşar cinayətlərdən fərqləndirmək üçün lazımdır. Qanunvericilikdə onların fərqləndirilməsi, onların tərkib elementlərinin hüquqi meyarına əsasən keçirilir. Hüquq elmində hüquqpozmaları sosial mahiyyətinə görə cinayətlərə və xətalara bölürlər, yəni əsas, maddi əlamətinə görə. Cinayətlər xətalardan daha da çox onların keyfiyyət ğöstəricilərinə görə seçilirlər. Belə ki, cinayətlər ictimai-təhlükəli əməldirlər, xətalar isə ictimai təhlükəlilik xarakterinə və ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirlər, onların arasında keyfiyyətcə fərq yoxdur. Cinayətlərin və xətaların fərqləndirilməsi və ümumiyyətlə, hüquqpozmaların xətalara və cinayətlərə bölünməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra alimlər belə hesab edir ki, ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə görə xətalar cinayətlərə nisbətən az ictimai təhlükəlidirlər. Digərləri isə hesab edir ki, onlar arasında əsas fərq ondadır ki, cinayətər ictimai-təhlükəli ə məldirlər, xətalar isə yox. Bunlara baxmayaraq, əsas nəzəri baza birdir. Hüquqpozmaları onların cəmiyyətdəki sosial əhəmiyyətinə görə qiymətləndirmək lazımdır. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi inzibati xətanı cinayətdən fərqləndirmək üçün onun ümumi cəhətini, yəni əməlin az əhəmiyyətli olmasını göstərir. Əməlin az ə həmiyyətli olması məsələsi onun bütün subyektiv və obyektiv əlamətlərini nəzərə almaqla həll edilir (vurulan ziyan, inzibat xətanın törədilməsi yeri, üsulu, vasitəsi, əməlin xarakteri, şə xsin təqsiri, motivi, məqsədi, subyektin xüsusi keyfiyyətləri və s.). Cinayət cinayət qanununda nəzərdə tutulan ictimai təhlükəli əməlidir. nzibati xəta isə inzibati hüquq norması ilə mühafizə olunan obyektə qəsd edən hüquqazidd əməldir. Elə hüquqpozmalar var ki, onlar həmişə inzibati xəta kimi qiymətləndirilirlər. Məsələn, avtobusda biletsiz getmə, səhlənkar saxlama nəticəsində pasportun itirilməsi. Belə hallarda hüquq tətbiq edənin qarşısında bunların cinayət və ya xəta olması məsələsi qalxmır. Bununla yanaşı elə hüquqpozmalar da var ki, şəraitdən asılı olaraq, onlar ya xəta, ya da cinayət kimi qiymətləndirilə bilər. Məsələnin həlli üçün hüquqpozmanın törədilməsi yeri onun hüquqazidd nəticəsi və s. kimi amillərdən istifadə edilir. Bir çox hallarda cinayət və xətaların mürəkkəb tərkibini ayırmaq və sanksiyanın düzgün tətbiq edilməsini təmin etmək üçün qanunverici onların tərkiblərində konkret ə lamətləri möhkəmləndirir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının XS-nin 346-cı maddəsi ″ Mülki silahın və döyüş sursatının saxalanılması, daşınması və ya satılması qaydalarının pozulması″ və Azərbaycan Respublikasının CM-nin 230-cu maddəsi: ″Odlu silahı diqqətsiz saxlama″. Göründüyü kimi hər iki halda silahın saxlanması qaydalarından söhbət aparılır. Ə gər silahın saxlama qaydaları pozulubsa və heç bir nəticə yoxdursa, onda məsuliyyət 199
Azərbaycan Respublikası XM-nin 346-cı maddəsinə uyğun olaraq yaranır. Əgər ″odlu silahın diqqətsiz saxlanılması … nəticəsində... həmin silahdan başqa şəxsin istifadə etməsi ağır nəticələrə səbəb olduqda...″ məsuliyyət Azərbaycan Respublikasının CM-nin 230-cu maddəsinə uyğun olaraq yaranır. Cinayət qaydasında cəzalandırılan qanunsuz ov etmə (Azərbaycan Respublikasının CM-nin 258-ci maddəsi) və inzibati qaydada tənbeh edilən ov qaydalarının pozulması (Azərbaycan Respublika-sının XM-nin 111.2-ci mad.) vurulmuş ziyanın miqdarına görə fərqləndirilir, baxmayaraq ki, hər iki halda maddələrin dispozisiyalarında eyni əməllər qadağan edilir. nzibati xətalar və cinayətlər həm də əməlin törədilmə üsuluna, təqsirin formalarına, hüquqpozmanın motivinə və digər əlamətlərinə görə fərqlənirlər. Eyni əməl eyni zamanda həm cinayət, həm də inzibati xəta ola bilməz. Azərbaycan Respublikasının XM-nin 3-cü maddəsində qeyd edilib ki: ″ Yalnız bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş inzibati xətaların törədilməsində təqsirli hesab edilən və inzibati xəta tərkibinin bütün digər əlamətlərini daşıyan əməli (hərəkət və hərəkətsizlik) törətmiş şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb olunur və tənbeh edilir″. Demək olar ki, eyni tərkibli maddə də Azərbaycan Respublikası CM-nin 3-cü maddəsində öz əksini tapıb. Beləliklə, belə bir qərara gəlmək olar ki, cinayətin və inzibati xətanın məcmusu mümkün deyil. Qanunverici cinayət məsuliyyətinin üstünlüyünü təyin edib: əgər əməldə həm cinayətin, həm də xətanın əlamətləri olarsa, onda əməl cinayət kimi qiymətləndirilir və təqsirkar şəxs daha ciddi məsuliyyətə cəlb olunur. Bu əmələ görə ona qarşı inzibati tənbeh tətbiq edilmir, çünki şəxs eyni zamanda həm inzibati məsuliyyətə, həm də cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilməz, belə hallarda şəxsə qarşı həmin fakt üzrə cinayət işinin başlanmasına icazə verilir (Azərbaycan Respublikasının CPM-nin 207.5.1-ci maddəsi). Ə gər məhkəmənin hökmü ilə hüquqpozma cinayət sayılsa, o eyni zamanda inzibati xəta ola bilməz. Deməli, əvvəlcədən bu əmələ görə tətbiq edilmiş inzibati tənbeh məhkəmə tərəfindən cəza tədbiri seçilərkən nəzərə alınmalıdır. nzibati və intizam xətaları bir qayda olaraq cinayət hüquqpozmaları deyildirlər. Çünki onların hər ikisi bir qayda olaraq yüksək ictimai-təhlükəlilik dərəcəsinə malik deyildirlər. ntizam və inzibati xətalar üzrə araşdırmalar (təhqiqat) və onlara görə sanksiyaların tətbiqi icraedici-sərəncamverici fəaliyyət prosesində həyata keçirilir. ntizam və inzibati xətaların digər oxşar cəhətləri də mövcuddur (hüquqazidd, təqsirlilik və s.). Bunlara baxmayaraq inzibati və intizam xətaları bir-birindən aşağıdakı əlamətlərə görə fərqlənirlər: Birincisi, onların normativ-hüquqi bazaları eyni deyil. nzibati xətalar inzibati hüquq normalarında qeyd olunub, burada da xətaların anlayışından başqa konkret inzibati xətaların təsviri verilir. ntizam xətaları isə düzünə və ya dolayı yolla əmək normalarında, cəza-icra hüququ normalarında verilir, lakin istisna hallardan başqa (üzürsüz səbəbdən işə çıxmama və s.) bu normalar intizam xətalarının tərkiblərini əks etdirmir. kincisi, intizam xətasının subyekti müəyyən sabit kollektivin üzvüdür, nəzarət edən və məcburetmə tədbirini tətbiq edən subyekt isə bu kollektivin rəhbəridir. nzibati xətanın subyekti isə vətəndaşlar, vəzifəli şəxslər və ya hüquqi şəxslər ola bilərlər ki, onlar nəzarət edən və məcburetmə tədbirlərini tətbiq edən subyekt ilə sabit təşkilati əlaqədə deyldirlər. Üçüncüsü, intizam xətası sabit kollektivin üzvü olan şəxsin bu kollektivdə olması ilə ə laqədar üzərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməməsindən ibarətdir. Buna görə də 200
intizam xətası daim sabiq kollektivdə mövcud olan intizam qaydalarının pozulmasıdır. nzibati xəta isə şəxsin harada işləməsindən və hansı işin yerinə yetirməsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara aid olan ümumməcburi qaydaların pozulmasından və vəzifələrin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Düzdür, bəzi hallarda vəzifəli şəxslərin, sürücülərin, ticarət işçilərinin hüquq və vəzifələri üst-üstə düşür, həm də inzibati xəta hesab edilir. Dördüncüsü, intizam xətalarına görə təqsirkar şəxsə qarşı sanksiya onun üzv olduğu kollektivin rəhbəri tərəfindən tətbiq edilə bilər (müəssisənin müdiri, hərbi hissənin komandiri və s.). nzibati xətalara görə isə inzibati tənbehlər funksional-hakimiyyətin sübyekti tərəfindən tətbiq edilir. Beşincisi, intizam xətalarına görə intizam tənbehi, inzibati xətalara görə isə inzibati tənbehlər tətbiq edilir. kinci suala yekun olaraq qeyd etmək istərdim: 1. nzibati xətanın tərkibi hüquqla müəyyən edilmiş elementlər məcmusudur ki, onların mövcudluğunda törədilmiş əməl inzibati xəta sayılır. 2. nzibati xətanın tərkibinin elementləri aşağıdakılardır: - inzibati xətanın obyektiv inzibati hüquq normaları ilə mühafizə olunan ictimai münasibətlərdir; - inzibati xətanın obyektiv tərəfi inzibati xətanın xarici görünüşüdür; - inzibat xətanın subyekti 16 yaşına çatmış, anlaqlı fiziki şəxsdir və ya inzibati hüquq subyektivliyinə malik olan hüquqi şəxsdir; - inzibati xətanın subyektiı tərəfi şəxsin öz əməlinə və onun nəticələrinə daxili psixi münasibətidir.
Yüklə 5,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|