Mövzu 13. Bazar iqdusadiyyatının inkişafında rəqabətin mahiyyəti və rolu

Mövzu 13. Bazar iqdusadiyyatının inkişafında rəqabətin mahiyyəti və rolu.
Rəqabət latın sözü olub mənası toqquşmaq deməkdir. Rəqabət bazarın mühərriki hesab edilir . Rəqabət aparan subyektlər bir-birinə düşmən hesab olunmurlar . Rəqabət prosesində əsas məqsəd rəqibdən daha irəli düşmək ,daha çox gəlir mənfəət əldə etməkdir. Rəqabətdə həmişə daha ağıllı, təşəbbüskar,bacarıqlı,zamanı düzgün qiymətləndorə bilərn sahibkarlar qalib gəlir . Beləki azad sahibkarlığın yaranması, azad rəqabətində yaranmasına səbəb olmuşdur .
Azad rəqabətin 2 əsas forması var .
1.Sahə daxili rəqabıt .
2.Sahələr arası rəqabət .
Sahə daxili rəqabət eyni sahədə fəaliyyət göstərmək sahibkarlar arasında baş verir . O sahibkarlar daha çox gəlir əldə edirki ,onun əmtəəsinin fərdi dəyəri ictimai dəyərdən aşağı olsun . Rəqabətdə dail qalib gəlmək üçün sahibkar müntəzəm olaraq fəaliyyətini mükəmməl qurmalıdır . Əks halda rəqabətdə məğlubiyyət var . Sahələr arası rəqabət müxtəlif sahələrdə çalışan kapital sahiblərinin ,öz kapitallarini daha gəlirli sahələrə qoymaq uğrunda apardıqları rəqabıtdir .
Sahələr arası rəqabət müxtəlif sahələrin sahibkarları arasında olan rəqabətdir. İqdisadiyatın müxtəlif sahələri vardır . Bütün sahələr eyni miqdarda kapital qoymaqla ,eyni miqdarda mənfəət əldə etmək olmaz . Elə sahələr var ki,daha çox kapital tələb edir və ya əksinə ona görədə sahibkarlar çalışsınlarki ,daha çox mənfəət gətirən sahədə kapital qoysunlar . Rəqabıtdə qalib gəlmək üçün bir sıra metodlardan istifadə olunur . Bu metodlardan ən əsası qəynəti aşağı salmaq metodudur. Sahibkar qiyməti aşağı salmaq üçün ilk növbədə istehsal xərclərini aşağı salmalıdır . Ucuz və keyfiyətli xammal tapmalıdır . Əmək məhsuldarlığını yüksəltməlidir. Beləliklə qiymətin aşağı salınması məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ,möhlətlə satıcının təşmklii reklamların təşkili rəqabətin əsas metodları hesab edilir
Amma həyatda qeyri sağlam rəqabətdə mövcuddur . Beləki başqalarının reklamından ,adından,markasından və dövlət məmurlarının himayəsindən iatifadə etmək nümkün olur. Qeyri sağlam rəqabət çox hallarda cinayətlə nəticələnir.
Rəqabətin 2 tipi var .
1.Təxmini rəqabət.
2.Qeyri təxmini rəqabət .
Təxmini rəqabıt dövlətin müdaxiləsində və ihtisazçılıqdan azaddır . Təxmin rəqabəti xalis rəqabətdə adlandırırlar. Təxmin rəqabətdə sahibkar qalib gəlmək üçün istehsal hərclərini azaltmaqla bazarda aşağı qiymətlər təklif edib bazarı ələ alır . Bu zaman alıcı eyni keyfiyyətli məhsuldan aşağı qiymətə olanını almağa üstünlük verəcəkdir . Təxmin rəqabətdə əmtəələrin keyfiyyəti bə qiymətinə çox fikir verilir .
Təxmin rəqabətin əsas əlamətləri .
1.Satıcılar və alıcılar çox olur . Onlar qətiyyən bazara və qiymətə təsir etmirlər .
2.Bazarda hır kəsə azadlıq verilir .
3.Bütün maddi,maliyyə və digər resurslar tam çevikdir.
Təxmi rəqabətdə məqsəd bazarı ələ almaqdır . Qeyri- təxmin rəqabət . Təxmini rəqabətin əksidir. Təxmink rəqabətin əsas əlamətlərindən biri olmasa onda rəqabıt qeyri təxmin hesab edilir . Qeyri -təxmin rəqabətin 3 əsas növü var .
1.Xalis inhisar.
2.Oliqopoliya
3.İnhisarçı rəqabət.
Qeyri təxmin rəqabətin əsas xüsusiyətləri :
1.Dövlət hər hansı firmaya xüsusi hüquq verir. Başqa firmanın həmi sahədə fəaliyyıyi üçün hüququ olmur .
2.Təkrar iatehaal olunmayan vı az tapılan ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin olması .
3.Müəlliflik və polent hüququ.
4.İri istehsalın üztünlüyü çox kapital tələb olunduğu üçün bu sahəyə girmək çətindir . Yəni inhisarlaşma bpş verir .
5.Bəzi sahələrə daxil olmağa mafioz qruplar mane olur .
Xalis inhisar. Bu zaman rəqabıt olmur . Məhsulun istehsalı bir firmanın əlində olue . Alıcı satıcının təklif etdiyi qiymətlə razılaşmağa məcbur qalır . Xalis inhisara təbii inhisar daha yaxındlr .
Xalis inhisarın əsas xüsusiyətləri :
1.İri istehsal müəsisələrinə üztünlük verilir . İstehsal xərclərini aşağı salmaqla daha çox gəlir əldə edilir .
2.Patent və lisenziyaların verilməsinin dövlət tərəfindən məhdudlaşdırılması .
3.Xammalların əsas növləri üzərində mülkiyyət .
4.Rəqiblərə kredit verilməsi i məhdudlaşdırmaq .
Oliqopoliya – yunan sözüdür oliqas “az” poleo “satıram” deməldir . Oliqopoliyada bazarda az sayda firma fəaliyyıt göstərir . Məhsulun istehsalı bir neçə firma tərəfindən aparılır . Oliqopoliya 3 nəfərdən çox iştırakçı olduqda mövcuddur . Oliqopoliyanın əsas əlaməti bazarda istehsalçılarının sayının məhdudluğudur. Oliqopoliyada fəaliyyıt göstərən firmaların sayı 3-10 aralığında dəyişir . İnhisarçı rəqabətdə qeyri təxmin rəqabətin bir tipidir. İnhisarçı rəqabət fərqli məhsullar istehsal edən firmalar arasında mövcud olan rəqabıt formasıdır . Oliqopoliyaya nisbətən inhisarçı rəqabət rəqiblərin çox saylı olması ilə fərqlənir . Ancaq yenədə bu bazarda rəqiblərin sayı azad rəqabət bazarından azdır . Eyni yox ancaq axşar məhsullar istehsal edən bu firmalar bazar qiymətinə azda olsa nəzarət edə bilərlər.