Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xalxal, Naxçıvan, Təbriz, Qəbələ, Balakən və digər toponimlərin adlarını
çəkmiş, bu yaşayış məskənləri barədə əhəmiyyətli məlumatlar vermişlər. VII əsrə aid “Ermənistan coğrafiyası” nda Azərbaycanın bütün vilayətlərinin, şəhərlərinin, dağlarının, çay və göllərinin, həmçinin qəbilə və tayfalarının adları verilmişdir. Bu cəhətdən VII əsrin sonlarında yazılmış «Alban tarixi» xüsusi maraq doğurur. Çünki bu əsərdə Azərbaycan toponimikası ilə yanaşı antroponimikası da öz əksini tapır. Albaniyanın minillik tarixinin ensiklopediyası olan bu kitabda hələ V əsrdə Azərbaycanda Qazan xanın, onun sirdaşı Qaun, VII əsrdə Avçi tarxanın, Çolpan (Venera) tarxanın, Alp Çetəpərin, Qonaqın, İl Yeçinin və başqalarının yaşadıqları
qeyd edilir. Türküstan toponiminə də ilk dəfə «Alban tarixi»ndə təsadüf edilir. Bu əsərdə ilk dəfə olaraq Şabran, Şirvan, Gəncə, Bakı, Muğan, Musa qayası, Beyləqan və bu kimi toponimlər qeyd olunmuşdur. Bütövlükdə isə Azərbaycan paleotoponimiyası XIII əsr coğrafiyaşünası Yakut əl- Həməvinin «Ölkə adlarının əlifba sırası» əsərində toplanmışdır. Bu əsəri Azərbaycan toponimlərinin ilk izahlı lüğəti də hesab etmək olar. M.H.Baharlı (Vəliyev) də öz əsərlərində Azərbaycan etnotoponimlərinin mənşəyinə xüsusi diqqət yetirir. Məhz onun əsərlərindən məlum olur ki, paleotoponimlərimizin, xüsusilə də paleooykonimlərimizin müəyyən hissəsinin əsasında türkmənşəli qəbilə, tayfa, tirə və nəsil adları durur. Bu ilk dəfə M.H.Baharlının tədqiq etdiyi Ayrım, Bəydili, Baharlı, Bayandurlu,
Qafqaz Albaniyasının qədim dövr tarixinin öyrənilməsi ilə məşğul olan K.Q.Əliyevin də bu mövzu ilə bağlı əsərləri vardır. Müəllif paleotoponimlərə əsaslanaraq türk tayfalarının bu ərazidə nəinki ilk orta əsrlərdən, hətta antik dövrdən mövcud olduğunu göstərir. Ə.Hüseynzadə Azərbaycan paleotoponimlərini – Bakı, Quba, Biləcəri, Quşçu, Abşeron, Sumqayıt və s., eləcə də oğuzlaraqədərki etnonim və etnotoponimləri tədqiq etmişdir.8 Azərbaycan paleotoponimlərinin öyrənilməsində Q.Ə.Qeybullayevin də əməyi çox böyükdür. Tədqiqatçı bu toponimləri müəyyən təbəqələr üzrə (türk, Azərbaycan, Qafqaz, İran, monqol, ərəb və s.) tədqiq etmiş, onların əksəriyyətinin etimoloji təhlilini verməyə çalışmışdır. Azərbaycan ərazisindəki toponimlər dil mənsubiyyətinə görə də
tədqiq olunur. Bu baxımdan L.H.Quliyevanın əsəri özünün tədqiqat metodları və elmi səviyyəsinə görə fərqlənən qiymətli araşdırmalardandır. Azərbaycan toponimlər sistemi yaranma tarixinə görə, ən qədim, qədim, yeni və ən yeni toponimləri özündə birləşdirir. Onların mənşəcə çox az bir qismini yad dil toponimləri təşkil etməsinə baxmayaraq, əksəriyyəti bu ərazinin ən qədim sakinləri olan türk etnosuna məxsus dil materialları qrammatik forma və modellər əsasında yaranmışdır və türk dillərinin ən qədim dil vahidlərini daha qabarıq şəkildə və bir növ daşlaşmış formada zəmanəmizə qədər mühafizə etmiş onomastik vahidlərdən ibarətdir. Həm də bunlar Azərbaycan ərazisini bütünlüklə əhatə edir. Xalqımızın qədim səlnaməsinin səhifələri olan adlarda təşəkkültapma tariximiz, dilimizin formalaşması və inkişafı, ulu babalarımızın keçdiyi yol, eləcə də bu ərazidə məskunlaşmış bir sıra başqa tayfa və etnik qruplar, onların müxtəlif dil qruplarına mənsub qəbilə, tayfa və xalqlarla tarixi əlaqələri və s. öz əksini tapmışdır. Belə onomastik vahidlər etnik prosesləri özündə daha qabarıq və daha dəqiq əks etdirən və xalqımızın formalaşmasında iştirak etmiş bir sıra tayfaların, xüsusilə türkdilli tayfaların və tayfa birləşmələrinin adlarının indiyə qədər qoruyub saxlayan ən etibarlı mənbələrdəndir. Məhz buna görə Y.B.Yusifov göstərir ki, toponimik adlar Azərbaycan xalqının əmələ gəlməsi probleminin həllinə kömək edən mühüm köməkçi tarixi mənbədir. Əsasən yerli coğrafi şəraitin müxtəlif çalarlarını əks etdirən rəngarəng coğrafi adlar bir dövrün deyil, müxtəlif əsrlər və minillərin məhsuludur. Onların yaranma və formalaşmasında yerli və gəlmə qədim türk xalqları və tayfaları, o cümlədən, hunlar, suvarlar, xəzərlər, bulqarlar, qıpçaqlar, kumanlər, oğuz-səlcuqlar və s. eləcə də qanlı, türkeş, tele, qazan, qapan, onların törəmələri və s. iştirak etdiyindən toponimlərdə qədim türk qəbilə və tayfa dillərinə və eləcə də sonrakı dövrlərdə bu dil və dialektlər əsasında formalaşmış Azərbaycan dilinin müxtəlif inkişaf mərhələlərinə aid çoxlu dil vahidlərinə təsadüf olunmaqdadır. Həmin elementlərin bir qismi dilimizin yazıyaqədərki dövrünə aiddir. Onlar nə dilimizin qədim yazılı mənbələrində, nə də dialekt və şivələrimizdə müşahidə olunur. Toponimlərdə özünü göstərən qədim elementlərin digər hissəsini müasir Azərbaycan dili baxımından arxaik sayılan, lakin yazılı mənbələrimizdə, dialekt və şivələrimizdə işlənən və ya ara-sıra təsadüf olunan ünsürlər təşkil edir. Bu baxımdan Azərbaycan toponim və paleotoponimlərinin yaranma və formalaşmasında müşahidə olunan qədim türk (Azərbaycan) elementlərini tarixi-xronoloji cəhətdən şərti olaraq aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:
1. Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki dövr elementləri; 2. Azərbaycan dilinin yazılı dövr elementləri. Azərbaycan dilinin bu dövrünü əks etdirən tarixi fonetika, leksikologiya və qrammatikası hələ yazılmamışdır. Burada isə coğrafi adlarda indiyə qədər mühafizə olunmuş qədim dövr elementlərinin üzə çıxarılmasında qədim türk abidələrindən, qohum türk dillərinin materiallarından, adı çəkilən dillərin bir sıra spesifik xüsusiyyətlərinin araşdırılmasına həsr edilmiş tədqiqatlardan istifadə olunmuşdur. Tədqiqat göstərir ki, müasir Azərbaycan toponimlər sistemində müşahidə olunan paleotoponimlərdə bu əraziyə yürüşləri və məskunlaşmaları qeyd edilən qədim türk qəbilə və tayfa dillərinin (dialektlərinin) müxtəlif yaruslarına aid elementlərə təsadüf olunmaqdadır. Paleotoponimlərin, xüsusilə paleo- və mezooykonimlərin əksəriyyəti etnik müxtəlifliyin mövcud olduğu bir şəraitdə, əsasən qəbilə və tayfa adları ilə bağlı yaranmışdır. Belə ki, mənbələrdə ilk orta əsrlərdə Albaniya ərazisində etnik cəhətdən və dil baxımından bir-birindən seçilən alban, Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|