Mıs hám oniń birikpeleri Alyuminiy, oniń birikpeleri hám isletiliw tarawlari Magniy ham onıń birikpeleri

Alyuminiy, oniń birikpeleri hám isletiliw tarawlari
Alyuminiy tábiyatta eń kóp tarqalǵan bolıp, ol kislorod hám kremniyden keyingi orında turadı. Ol gúmis tárizli reńge iye, plastik, tat basıwǵa shıdamlı, joqarı dárejede elektr ótkiziwsheńlik qásiyetke iye. Tıǵızlıǵı az, jaqsı preslenedi, shókkishlenedi, shtampovkalanadı, kesiledi hám elektr tokı hám ıssılıqtı jaqsı ótkizedi. Alyuminiy hám ónıń aralaspalarınan, mashinasazlıqta, tiykarınan samolyot soǵıwshılıqta, ásbapsazlıq hám elektr sanaatında keń paydalanıladı. Alyumin jaqsı prokatlanıw hám shtamplanıw qásiyetine iye. Ol shoyın hám polattan úsh márte jeńil. Tábiyatta alyumin taza halında ushıramaydı, biraq ol 250 den artıq elementler menen birikken halda ushıraydı. Alyumin aralaspası – silumin hám duralyumin mashinasazlıqta eń kóp tarqalǵan reńli metall. Alyuminy eń jeńil konstrukcion metallardan biridir. Taza alyuminiy gumıs reń tusli metall bolip, oniń tiǵizligi 2,7 g/sm³ ga, eriw temperaturasi 657 ⁰C ga, qaynaw temperaturasi shama menen1800 ⁰C ga teń. Taza alyuminiy boksit (giltuproq) Al₂O₃nH₂O ni elektroliz etiw joli menen alinadi, Al₂O₃ alyuminiy rudalari – boksit, nefelin hám basqalardan gidrometallurgiya usulinda ajiratip alinadi.
Alyuminiy joqari elektr hám jilliliq ótkiziwshi, atmosfereda, teńiz suwi, sirke hám azot kislotasi ortaliqinda korroziyaǵa shidamli, basim astinda jaqsi islenetuǵin hám svarkalanatuǵin, biraq kesip islewde qolaysiz metall.
Quramindagi qoshimshalardiń muǵdarina qarap, alyuminiy arnawli A999 (99,999 % Al), joqari A99 (99,99 %Al) va texnik taza A9(99,9 % Al), A7 (99,7 % Al), A0(99 % Al) h.t.b bólinedi.
Texnikaniń turli tarawlarinda alyuminiyli birikpeler joqari inercion hám diiǵalliq nagruzkalarga shidam beriw qábiletine qarap, joqari bekkemlikke iye bo’lgan po’latlarday turli tarawlarda isletiledi. Sonday-aq, olardiń tiǵizligi  =2,85 g/sm³ bo’lganda, bekkemliligi () 500...700 MPa ga jetedi.
Islep shiǵariw usilina qarap alyuminiyli birikpeler deformaciyalanetuǵin hám quyma túrlerge bólinedi. Deformaciyalaniwshi alyuminiy birikpelerge duralyuminiylar, balǵalaniwshi hám joqari bekkemlikkea iye bo’lgan birikpeler kiredi.
Duralyuminiylar (D1, D2,..., D16) quraminda 3,8...4,9 % mıs, magniy hám marganes bo’lgan birikpelerdir. D1 markali duralyuminiy 3,8...4,8%Cu, 0,4...0,8%Mg, 0,4...0,8%Mn, 0,7% ǵa shekem Si va Fe, 0,3% ǵa shekem Zn, 0,1% ǵa shekem Ni, qalǵani alyuminiyden ibarat bolip, normal duralyuminiy dep ataladi. Duralyuminiy strukturasiniń dúzilisi 34-súwret a da keltirilgan.
Alyuminiyniń balǵalap, shtamplap, prokatlap buyimlar aliw ushin isletiletuǵin birikpeleri AK4, AK5, AK6 siyaqli markalanadi. Bunday birikpelerden aviaciya dvigatellariniń porshenleri, samolyot vintlariniń qanotlari siyaqli buyimlar tayarlanadi.
Dyuralyuminiy – alyuminiy menen mıs, cink, magniy hám basqa metallardıń gúmis sıyaqlı aralaspası. Ol jemiriliwge júdá shıdamlılıǵı menen ózgeshelenedi hám qayta islewge qolaylı. Dyuralyuminiy aviasazlıqta, mashinasazlıq hám jeńil jáne de bekkem konstrukciyalardı talap etetuǵın qurılısta keń qollanıladı
Al-C-Mg-Mn toparina kiriwshi birikpeler termik islengende bekkemliligi asadi. Duralyuminiylardi termik islew usuli menen bekkemlew ushin olar taplanip, eskirtiriledi. Buniń ushin birikpe 495…505 ⁰S ǵa shekem qizdiriladi hám suwda suwitiladi, soń 5…6 kun uy temperaturasinda uslap turiladi, yaǵniy tabiiy eskirtiriledi. Eskirtiriw nátiyjesinde bekkemlik jańa taplanǵan birikpege qaraganda 70…75% ga asadi. Eskirtirish processinde birikpe quramindagi mıstiń alyuminiydegi qatti eritpesi (α-qatti eritpe) bólinedi. Egerde eskirtirish processi joqariraq temperaturalarda (100…150 ⁰S) 10…24 saat dawaminda alib barilsa (jasalma eskirtirish) qatti eritpe bólinbeydi, birikpe kristall reshyotkasindaǵi mıs atomlariniń jaylasiw tártipi ózgeredi.
Alyuminiydiń quyma birikpeleri Al-Si birikpesindegi birikpeler bolip, siluminlar dep ataladi.
Bul birikpeler AL háripleri hám sanlar menen markalanadi, Ma’selen, AL1, AL2, AL3, ..., AL18.
AL2 markali birikpe normal silumin bolip, tek modifikaciyalaw joli menen puxtalanadi. AL3, AL5 va AL6 markali birikpeler kem kremniyli, biraq mıs, magniy hám marganes menen qo’shimsha legirlengen siluminlar bolip, bul birikpelardiń qosiliw qásiyetleri normal siluminlardikine qaraganda pástreq, biraq mexanikaliq qásiyetleri joqaridir. Bul birikpeler modifikaciyalaw hám soń termik islew joli menen puxtalanadi.
AL11 markali birikpe Al-Si-Zn birikpesindegi birikpelerden bolip,oniń qosiliw qásiyetleri joqari, oni modifikaciyalaw joli menen puxtalaw mumkin. Bul birikpeden quramali formali detallar qo’yiladi.
SAP ( pisirilgen alyuminiyli pudralar) birikpeleri ham A97 markali suyiq alyuminiydi purkiw arqali payda etiledi. Bul poroshokniń quramina qanshali ko’p Al₂O₃ qo’silsa, birikpeniń bekkemliligi, qattiligi hám jilliliq shidamliǵi usinsha joqari bo’ladi. SAP lar 450⁰C da ham uzaq júkleniw tásirine shidam bere aladi.
Kóp ǵana jaǵdaylarda porshen shtoklar, kompressor kóreksheleri, elektrodvigatel o’ramlari, jilliliq almasiwshi, reaktiv dvigatellarinda basqarilatuǵin sistemaniń vintellari siyaqli bólim hám uzeller usi birikpelerden tayarlanadi.

4-súwret. Alyuminiyden tayarlanatuǵın ónimler

5-súwret. Duralyuminiyden tayarlanatuǵın ónimler