Muallifdan

Orfoepiya me’yorlari asosidagi tovush o‘zgarishlari

Assimilyasiya - nutq tovushlarining o‘zaro ta’siri, birining ikkinchisini o‘ziga moslashtirishi: ket-di-ketti, aytti, uch-so‘musso‘m, tuz-sin-tussin.
Dissimilyasiya- ikkita bir xil (o‘xshash) tovushdan birining boshqa (noo‘xshash) tovushga aylanishi: zarar-zaral; zarur-zaril, birorta-bironta; kissa-kista; koridor-kolidor.
Metateza -undosh tovushlarning o‘rin almashish hodisasi: daryodayro; yomg‘ir-yog‘mir; tebratmoq-terbatmoq; yamlamoqyalmamoq; tuproq-turpoq; o‘rganmoq-o‘granmoq; to‘g‘ramoqto‘rg‘amoq.
Proteza- so‘z boshida bir unlining orttirilishi: ro‘mol-o‘ramol; stol-istol; shtraf-ishtaraf.
Epenteza-ikki undosh yonma-yon kelganda ular orasida talaffuzda i yoki u orttiriladi: fikr-fikir; hukm-hukum.
Prokopa-so‘z boshida undoshning tushishi: yiroq-iroq; yiginaigna; yag‘och-ag‘och.
Sinkopa-unlilarning qisqa talaffuz etilishi: direktor-direktir.
Apakopa-o‘zak oxiridagi tovush tushishi: do‘st-do‘s; xursandxursan.
Eliziya-unli bilan tugagan va unli bilan boshlangan ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida tovushlardan birining tushishi: bora oladiboroladi; qora ot-qorot; borar ekan-borarkan.
Tovush moslashuvi: bir tovush boshqa tovushni o‘ziga moslashtiradi: manba-mamba, shanba-shamba, yonbosh-yombosh, sunbula-sumbula, tanbur-tambur.

14-§. ORFOGRAFIYA

Orfografiya (yunoncha orthos “to‘g‘ri”, grapo - “yozaman”) so‘zlaridan olingan bo‘lib, to‘g‘ri yozish yoki imlo qoidalari haqidagi bo‘lim. Adabiy til ma’lum me’yorlarga ega ekanligi bilan shevalardan ajralib turadi. Orfografik me’yorlar yozma nutqning xususiyatlarini ochib beradi.
Orfografiya so‘zlarning, qo‘shma so‘zlarning yozilishi, bosh harflar imlosi, bo‘g‘in ko‘chirish haqidagi qoidalar tizimidan iborat. Asosiy orfografik qoidalar (imlo qoidalari) quyidagilar:

1. 
   a unlisi urg‘usiz bo‘g‘inlarda i ga yaqin talaffuz etilsa ham a ning o‘zi yoziladi: muomala, muhokama.
   
2. 
   Aql, rahm, ilm, asr, fikr... so‘zlaridagi yonma-yon kelgan undoshlar orasida bir unli qo‘shib talaffuz etilsa ham yozilmaydi.
   
3. 
   Taqsim, maqtov, maqsad so‘zlaridagi q tovushi x tarzida talaffuz etilsa ham q ning o‘zi yoziladi.
   
4. 
   O‘zak va qo‘shimchalar morfologik qoida asosida yoziladi.
   
5. 
   So‘zlarni qo‘shib, ajratib va chiziqcha bilan yozishda quyidagilarga amal qilinadi:
   

a) qo‘shma so‘zlar yaxlit bir ma’noni ifodalasa, qo‘shib yoziladi; oshqozon, oybolta, boyo‘g‘li, gultojixo‘roz, tuyaqush; joy nomlarini bildirgan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi; Qoraqamish, Yangiyo‘l, Oqtepa, Qizildaryo, Kuyganyor, Buloqboshi; ikkinchi qismi yolashgan unlilar bilan boshlangan qo‘shma so‘zlar ajratib yoziladi;qozon yuvg‘ich,er yong‘oq.
-qo‘shma so‘z qismlari bir-birini izohlasa,bunday qo‘shma so‘zlar ajratib yoziladi: temir yo‘l, jigar rang, tim qora, osma ko‘prik.
- qo‘shma fe’llar ajratib yoziladi: sotib olmoq.
b) juft so‘zlar chiziqcha bilan yoziladi: yor-do‘st; yaxshi-yomon, erta-kech. Agar juft so‘zlar orasida-u,-yu yuklamalari qo‘llansa, yuklama birinchi so‘zga chiziqcha orqali qo‘shiladi; er-u osmon, yaxshi-yu yomon, erta-yu kech.
Takroriy so‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: katta-katta.
6. Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalari.

1. 
   bir unlidan iborat bo‘g‘in birinchi yo‘lda qoldirilmaydi yoki o‘zi alohida keyingi yo‘lga o‘tkazilmaydi: u-ka emas: uka; mudofa-a emas: mudofaa.
   
2. 
   ng harfi bir tovushni ifodalagan o‘rinlarda (so‘zlarda)
   

ajratilmaydi: ko‘-ngil, si-ngil, ing-ramoq, zang-lamoq;
v) ‘ belgisi o‘zidan oldingi bo‘g‘in tarkibida qoladi: ma’-no , ta’-
lim, san’-at.
g) IIV, 1991 yil, XX asr kabi qisqartma so‘zlar yoki ko‘p xonali
sonlar ikkinchi yo‘lga ko‘chirilmaydi.
d) rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlar o‘sha til qoidalariga amal
qilgan holda bo‘g‘in asosida ko‘chiriladi; in-gliz, kon-gress, transport, shtan-ga.
7. gijda, mujda, ajdar kabi arab va fors tilidan o‘zlashgan so‘zlarda j harfi jurnal so‘zidagi kabi sirg‘aluvchi tovush ifodasi uchun yoziladi.
8.Qing‘ir, qo‘ng‘ir, qorong‘i, to‘ng‘ich,.. so‘zlarida ng ga o‘xshash talaffuz etilsa ham n yoziladi.

9. 
   isi-q-issiq, achi-q-achchiq so‘zlarining yasalish jarayonida undosh takrorlanishi kuzatiladi.
   
10. 
    So‘z qismlari imlosi. So‘zning asl ma’nosini anglatgan qism o‘zak deyiladi. O‘zak so‘zning asl ma’nosini anglatib, qismlarga ajratilmaydi: gulchi: gul-o‘zak. O‘zakka yasovchi qo‘shimchalar qo‘shish bilan hosil bo‘lgan yangi so‘z negiz deyiladi. Qo‘shimchalar asosan morfologik yozuv qoidasi asosida yoziladi.
    

O‘zak negizida -u(-yu) tovushlari bo‘lgan so‘zlardan ot yasalganda -im qo‘shimchasi -um tarzida aytiladi va yoziladi: tuzum, unum, uyum-uyum.

9. 
   Bosh harflar imlosi:
   

1. 
   atoqli otlar bosh harf bilan yoziladi: Naima, Yangiyo‘l.
   
2. 
   hurmat ma’nosida qo‘llangan Siz va O‘zingiz olmoshlari bosh harfda yoziladi.
   

v) bayramlar va tarixiy kunni ifodalagan birikmalarning birinchi
so‘zi: 8 Mart, To‘qqizinchi may;
g) Oliy tashkilotlar va faxriy unvonlarning har bir so‘zi bosh harfda yoziladi: O‘zbekiston Oliy Kengashi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis, O‘zbekiston Qahramoni.

4. 
   Orden va medal nomlari bosh harf bilan, orden va medal so‘zlari kichik harfda yoziladi: “Mustaqillik” ordeni, “Do‘stlik ordeni, “Shuhrat” medali.
   
5. 
   atab qo‘yilgan tashkilot, gazeta va jurnal, badiiy asar nomlari birikma holida bo‘lsa, birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi hamda birikma (yoki so‘z qo‘shilmasi) qo‘shtirnoqqa olinadi: ”Yulduzli tunlar” romani, “Farhod va Shirin” dostoni.
   

j) birikmaning ikkinchi (yoki uchinchi) so‘zlari atoqli ot bo‘lsa,
bosh harfda beriladi: Markaziy Farg‘ona, Katta Andijon kanali.
z) umumiylik, tur, belgi kabi ma’nolarni ifodalagan ayrim atoqli otlar kichik harf bilan yoziladi: Faxrimizsiz, aziz farhodlar! Anjumanda beshta o‘zbekistonlik ishtirok etdi.
i) so‘zlarning birinchi harflaridan tuzilgan qisqartma otlar bosh
harfda yoziladi: MDH, AQSh, BMT.