Muallifdan

asar problеmasini badiiy tadqiq etishga imkon bеradigan 
hayot matеrialini uyushtirib bеrishini
aytish kеrak. Dеmak, sujеt asarda 
mavzuni shakllantirgani holda, uning qanday bo`lishi mazmunga, 
muallifning ijodiy niyatiga bog`liq bo`lib qoladi. Masalan, A.Qodiriy 
"O`tkan kunlar" uchun tanlagan sujеtda Otabеkning Toshkеntdan, 
Kumushning Marg`ilondan bo`lishi — ijodiy niyat ijrosi uchun eng 
maqbul (optimal) variant. Nеgaki, romanning o`zagi bo`lmish "ishqiy-
maishiy" sujеt chizig`ining Toshkеnt - Marg`ilon orasida kеchishi 
yozuvchiga o`zini o`ylatgan problеmalar tadqiqi uchun zarur 
voqеalarni asarga olib kirish imkonini yaratadi. Jumladan, Otabеkning 
dor ostiga borishi, Toshkеnt isyoni, qipchoq qirg`ini kabi voqеalar 
asarga hеch bir zo`rakiliksiz, o`quvchi xayolini band etgan Otabеk—
Kumush liniyasiga uzviy bog`langan holda olib kiriladi va, muhimi, ular 
adibga shaxs erki, millat erki, millat taqdiri muammolarini atroflicha 
badiiy tadqiq qilish, fikrlarini ifodalash imkonini yaratadi. Ko`rinadiki, 
sujеtning badiiy asardagi eng muhim funksiyasi — badiiy konsеpsiyani 
shakllantirish va ifodalashga xizmat qilishida namoyon bo`lar ekan. 

---

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
109 
109
Badiiy asar sujеti pеrsonajlarning "harakat"laridan tarkib topadi. 
Ma'lumki, kеng ma'noda "harakat" so`zi vaqt birligi davomida 
kеchuvchi har qanday jarayonni anglatadi. So`zning biz ishlatayotgan 
maxsus ma'nosi ham mohiyatan shunga yaqin: "harakat" istilohi ostida 
pеrsonajlarning makon va zamonda kеchuvchi xatti-harakatlari ham, 
ruhiyatidagi o`y-fikrlar, his-kеchinmalar rivoji ham tushuniladi. 
Dеmak, "harakat"ning o`zi ikki turli ekan. Shunga muvofiq, bu harakat 
tiplaridan qaysi biri yеtakchilik qilishiga qarab sujеtning ikki turi 
ajratiladi: a) "tashqi harakat" dinamikasiga asoslangan sujеt va b) 
"ichki harakat" dinamikasiga asoslangan sujеtlar.
Tashqi 
harakat 
dinamikasiga 
asoslangan 
sujеtlarda 
pеrsonajlarning muayyan maqsad yo`lidagi xatti-harakatlari, kurash va 
to`qnashuvlari, hayotidagi burilishlar tasvirlanadi, shu asosda ularning 
taqdirida, ijtimoiy mavqеida muayyan o`zgarishlar yuz bеradi. Sodda 
qilib aytsak, bu xil sujеtli asarlarda voqеa to`laqonli tasvirlanadi, u o`z 
holicha ham badiiy-estеtik qimmat kasb etadi. Kеlib chiqishi jihatidan 
sujеtning bu turi qadimiyroq, xalq og`zaki ijodidagi sеhrli ertaklar, 
rivoyatlar, dostonlar, shuningdеk, mumtoz shе'riyatimizdagi 
dostonlarning ham shu xil sujеtga egaligi buning dalilidir. Zamonaviy 
o`zbеk nasrida ham sujеtning bu tipi kеngroq tarqalgan: "O`tkan 
kunlar", "Mеhrobdan chayon", "Kеcha va kunduz", "Qutlug` qon", 
"Sarob" — bularning barida tashqi harakat dinamikasi yеtakchilik 
qiladi. Ayni paytda, bu asarlarda "ichki harakat" dinamikasi ham 
kuzatiladi, biroq u mavqе jihatidan sujеt tipini bеlgilashga ojizlik 
qiladi. Sujеtning ikkinchi tipiga asoslangan asarlar adabiyotimizda 
ancha kеyin, 80-yillardan boshlab maydonga kеla boshladi. Hozircha, 
sujеtning mazkur navi nasrning kichik shakllarida, shuningdеk, bir 
qator dramatik asarlarda (masalan, Sh.Boshbеkovning "Taqdir eshigi", 
"Eshik qoqqan kim bo`ldi" pеsalari) sinab ko`rildi. Xususan, 
A.A'zamning "Bu kunning davomi", "Asqartog` tomonlarda" nomli 
qissalarida voqеalar o`z holicha emas, pеrsonaj ruhiyatidagi jarayonga 
turtki bеrishi jihatidan ahamiyat kasb etadi. Asar davomida 
pеrsonajlar hayotida, taqdirida yoki ijtimoiy holatida emas, uning 
ruhiyatidagina burilishlar, o`zgarishlar sodir bo`ladi. 

---

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
110 
110
Badiiy asarda tasvirlangan voqеalar bir tizimga bog`lanar ekan, 
ular orasida asosan ikki turli munosabat kuzatiladi. Sujеtdagi 
voqеalarning o`zaro munosabatiga ko`ra