Müəllim Çə L əbiyev Nuralı I mövzu: Psixologiya elminin predmeti, V
Yüklə 397,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Müəllim Çə l əbiyev Nuralı I MÖVZU: Psixologiya elminin predmeti, v ə zif ə l ə ri v ə metodları Plan 1.
Psixika haqqında ümumi anlayış. Psixika beyinin xassə si kimi. Beyin v ə
2. Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikası kimi.
3. Psixi in ikas formaları və
onların təkamülü. Ali psixi funksiyalar. 4.
Şüur psixikanın yüksək forması kimi. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası.
5. Psixologiyada t ədqiqat metodlarının təsnifatı. Psixodioqnostik metodlar.
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə . Psixol
ogiya. B., “Çinar - çap”, 2002. sə h 3- 35.
2. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. s ə
3. Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
4. R.İ.Əliyev. Psixologiya. B., “Nərgiz”, 2008
5. N.Z.Çə l ə biyev. Psixodioqnostika m ə s ə l ə l ə ri. B., ADPU, 2003 Müasir dövrdə 200-d ən artıq elm sahəsi insanı öyrə nir. Bu elml ər öz
- özlüyündə t ə
ə t, humanitar v ə sosial elml ər olmaqla üç əsas qrupa ayrılır. İnsan adlı ali, biososilal varlıq qeyd olunan qruplara daxil edil ən bir çox elml ə
ədqiqat obyektidir. Lakin insanı öyrə n ə n elml ər özlə
rinin predmetin ə
, y əni insanı hansı cə h ə
ən öyrə nm ə l ə rin ə
görə bir- birind
ə n f
ə rql
ə nirl
ə r. M
ə s ə l ən, insan anatomiyası insanın ayrı - ayrı bə
d ə n orqa nlarının quruluşunu öyrəndiyi halda, insan fiziologiyası ayrı - ayrı
orqanların işini, funksiyalarını tə dqiq etm ə kl
m əşğuldur. Və ziyy ə
himanitar v ə ya sosial elm sah ə l ə rind ə d ə eynidir. Psixologiya elmi elml ər üçbucağında ə n zirv ə
ə
dayanır. Onun öyrə ndiyi hadis ə l
rinin mahiyy ə tin ə
görə , h ər cür tə bi ə
ə c
ə miyy
ə t hadis ə l ə rind ə n f ə rql
ə nir, n ə is
ə
xüsusi hadisə l ə r kimi n ə z ə rd ən keçirilir. Bel ə
ə l ər “psixi hadisə l ər” kimi fə rql ə
ə
insanın ruhi alə minin t əzahürlə rind ə n ibar ə tdir.
Psix ologiya elmi müstə qil bir bilik sah ə sin ə XIX
ə srin 70-ci ill ə rind
ə n
çevrilmə y ə başlamışdır ki, bu pr9sesdə d ə
ə bi ətşünaslıq elmi ilə möhkə
ml ə n ə n ə laq ə l ərinin müstəsna rolu olmuşdur.
“Psixologiya” söxü bir termin kimi XVIII ə srd ən başlayaraq Alman p sixoloqu Xristian Volfun “Emprik psixologiya” (1732) və “Rasional psixologiya” (1734) adlı ə s ə rl əri çap edildikdə n sonra v ə t əndaşlıq hüququ qazanmış və
yalnız XIX əsrin sonlarında müstə qil bir elm ə
çevrilmişdir.
Psixologiya elmi nisb ə t ə n g ə nc bir elom ol sa da, onun öyrə ndiyi psixi, ruhi hadis ə l ər daim insanları düşündürmüşdür. Bir çox alimlə r XIX
ə sr ə q ə d ər psixologiyanı dinlə
bağlı, ruhiyyə t v ə ilahiyy ət haqqında elm hesab edirdil
ər. Onların fikrincə, insanı Allah yaratmışdır və onun ruhi al ə mini,
taleyini v ə qism ə tini d
ə
O müə yy ən edir. İnsanın psixi aləmini öyrə nm ə
t əşəbbüslə ri ə
ə s c
ə hdl
ə rd ən başqa bir şey deyildir. İlk psixoloji biliklə rin v ə
ə s əvvürlərin tarixi uzaq keçmişə, şüurlu insanın “homosapiens” yarandığı 30 -25 min il ə vv
l ə
gedib çıxır. Ona görə
d ə , XX
ə srin
ə vv ə ll ə rind ə
yaşamış görkə mli Alman psixoloqu Ebbinhauz haqlı olaraq demişdir: “Psixologiya uzun keçmişi, lakin qısa tarixi olan bir elmdir”. XIX əsrin sonlarına qə d ə r psixoloji fikirl ə r, ideya v ə
baxışlar çox b ə sit v ə
ə sl elmi mahiyy ə td ən uzaq idi. İlk psixoloji tə s əvvürlə r ə q ədim Çin, Hind, Şumer, Babil, Yunan, Roma və
s. filosoflarının ə s ə rl ə rind
ə rast
g ə lm ək mümükündür. Bunlardan ə n m
əşhiri Yunan filosofu Aristotelin (b.e.
ə . V
əsr) “Ruh haqqında” ə s ə ridir. Q ədim dövrlə rd ə
ə r f ə ls ə f ə elminin t ə rkibind
ə
inkişaf edirdi. “Psixologiya” sözü iki Yunan mənşəli sözün - “psiyuxe” və “loqos”
sözlə rinin birl əşmə sind
ən yaranmışdır. “Psiyuxe” - “ruh”, “ruhi aləm”, “loqos” - “elm” demə kdir. Bel ə likl ə , qeyd etm ə k olar ki, psixo logiya “ruh” haqqında elmdir. Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ər insanın özü qə d ə r mer
ə kk ə bdir. Biz h ə r hans əı konkret insanı görür, onun haqqında müxtə lif
fikirl ər yürüdür, daha çox onun təzahürü ə lam ə
ə rini t
ə svir edirik. Bu c ə
ə td ən insanı Aysberqlə müqayisə
etm ə k olar. Biz Aysberqin suyun s ə thind ən yuxarıda olan hissəsini görürük, onun su altındakı hissə sin
ə ya
fikir vermirik, ya da c əhd göstə rs ə
ə , onu t
ə svir etm
ək imkanına malik deyilik. İnsanın psixi alə mi, ruhi al ə mi d ə bel
ə dir. Biz ins anın boyu, saçının, gözlə
rinin, d ə risinin r ə ngi v
ə
s. haqqında fikir söylə s ə k d ə , onun psixi al ə mi
haqqında heç də
asanlıqla doğru fikir söylə y ə bilmirik. Onun xarakteri, arzu v ə nityy ə tl ə ri, qabiliyy ə tl ə ri v
ə
s. haqqında doğru fikir yürütmə kd ə aciz qalırıq. Bu, bir tə r ə fd ə n d ə , psixi hadis ə l
rin mahiyy ə tc ə
gizli olması, psixologiyanın çə tin bir elm sah əsi olması ilə
bağlıdır. Psixologiyanın çə tin bir elm olmasını dahi fizik Albert Eynişteyn də
etiraf etmişdir. XX ə srin 50- ci ill
ə rind
ə m
əşhur İsveçrə p
sixoloqu Jan Piajenin “Uşaqlarda qabiliyə tl ə ri ölçülməsi” adlı ə s ə
əlyazmasını oxuduqdan sonra dahi fizik fikrə
getmiş və demişdir: “Sə n dem ə, psixologiya fizikadan da çətin elm imiş”. Bel
ə likl
ə , deyil
ən sözləri ümumiləşdirəörə k bu fikr ə g
ə lm ə k olar ki, psixologiya elminin t ə dqiqat obyektind ə insan, onun psixi al ə minin
k ə miyy ə t v
ə keyfiyy
ət baxımından xarakterizə
olunan konkret faktları durur. Onun predmetini is ə
obyektiv gerçə kliyin insan beynind ə
r olan psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və mexanizml ə ri t əşkil edir.
Müasir dövrdə psixologiya nüfuzlu elmlə rd ən biridir. Ötə n ə srin 50-ci ill ə rind ə
görkəmli rus psixoloqu A.N.Leontyev yazmışdı: “XXI ə sr psixologiya əsri olacaqdır”. Məşhur rus fizioloqu, Nobel mükafatı laureatı, akademik İ.P.Pavlov psixologiyanı insan haqqında son elm hesab edirdi. XX ə
ə rind
ə
görkəmli rus psixoloqu L.S. Vıqodski yazırdı ki, g ə l ə c ə k c
ə miyy
ə tl ə rd ə
psixologiya insan haqqında həqiqi elm olacaqdır. Psixoanalizin banisi, m əşhur Avstriya psixatrı və psixoloqu Z.Freyd is ə
psixologiyanı tə bi ətşünaslıqdan sonra həqiqi elm adlandırmışdır. Hal-
hazırda psixologiya insan həyatının və ictimai t əcrübənin bir çox sah
ə l ə rin ə d ə rind
ən nüfuz etmişdir. İndi psixoogiyanın geniş diferensiasiya olunmuş 60 - dan artıq sahəsi mövcuddur. Psixika canlı orqanizmlərin, xüsusilə, onurğalı canlıların beynin xass əsidir. Psixika anlayışı şüur anlayışından daha geniş və tutumludur. Şüur psixikanın zirvə si, ən yüksə k v ə
yalnız insana mə xsus ali inikas form asıdır. Həssaslıq və qıcıqlanmadan tutmuş şüura qə d ər bütün inikas formaları psixikaya daxildir. Psixikanın mə zmumuna ə traf xarici al ə min
real cism v ə hadis ə l ərinin obrazları daxildir. Psixikanın mə zmununa ə traf xarici al ə min real cism v ə hadis ə l
rinin obrazları daxildir. Onlar obyektiv xarakter daşıyır, bilavasitə bizd
ən asılı deyildir. Lakin onlar insanların keçmiş
təcrübə sind
ən, yaşından, maraqları və
hissl ə rind ə n,
dünyagörüşündə n, f
əallığı və t əlabatları sistemində n ə h ə miyy
ə tli d
ə r ə c ə d ə
asılıdır. Dem ə li, psixika obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır.
Psixi inikas formaları aktiv, fəal inikas formalarıdır. Onlar passiv inikas formaları olan kölgə , qar v ə
rind ə ki izl ə rd ən, güzgüdə ki ə ksd ən, fotoşə kild
ə n v
ə s.
əsaslı şə kild
ə f
ə rql
ə nir. Ps
ixi inikas doğru, düzgün inikasdır. O, canlı orqanizmlərin davranış və f ə
ə tinin t
ə nzim
olunmasında mühüm amil rolunda çıxış edir.
Psixika t əkamül prosesi nə tic
ə sind
ə t
əkamül tapmış beynin xass
ə sidir. Beyin is ə, psixikanın maddi əsası, yə ni substaksi yasıdır. Dem
əli, beyin olmasa, psixikanın mövcudluğundan danışmaq ə b ə sdir. Beyin müxtəlif üzvlə rin el ə
mürə kk əb sistemidir ki, onların fə aliyy ə ti ali heyvanların və
insanların psixikasını şə rtl ə ndirir. İnsanın qavrama, düşünmə , d
ə rketm
ə, başqa sözlə des
ə k, idrak qabiliyy ə tl ə ri bilavasit ə beyinin, onun xass əsi olan psixikanın nə tic
ə sidir.
Beyin psixikanın əsasını təşkil edə n maddi v ə h
ə m d
ə
üzvi bir orqandır. Onun əsasını sinir hüceyrə l ə
ə
onların, mürə kk ə b funksiyaları təşkil edir. Bey ind
ə
baş verən mürə kk ə b neyrofizioloji prosesl ə r n ə tic
ə sind
ə biz cisiml ə ri v
ə hadis
ə l ə ri, habel ə
onların rəngini, ölçüsünü, formasını, aralarındakı daxili asılılıqları, ə laq ə
ə
münasibə rl əri qavrayırıq.
Müasir elmi tə s əvvürlə
r ə
görə , insan beynind ə 10-16 mlrd. Sinir hüceyrə si, y
əni neyron vardır. Onlar insan beyninin 1500 -1550 qram çə kid
ə
ümumi kütləsini yaradır. Neyronlar mikroskopik quruluşa malik ə n kiçik canlı hüceyrə l ərdir. Onların sayə sind ə
insan beyni mürə kk ə b sinir maşını kimi daim çalışır, bioenerji hasil edir. Fizioloqların fikrincə , insann beyni mini elektrik stansiyadır. O, 100vt - lıq lampanı yandıra bilə c ə k g ə rginliy ə malik bioenerji hasil edir. Orqanizmin psixi f ə aliyy
əti çoxsaylı xüsusi cismani üzvlə r vasit ə sil ə h
əyata keçirilir. Onlardan biri t
ə svirl
ə ri
qavrayır, başqaları onları siqnala çevirir, davranış planı qurur və ona
n ə zar ət edir, üçüncülə r is
ə
davranışa enerji və c ə ldlik b əxş edir. Üzvü al ə min t əkamülü prosesində
amöbdən tutmuş insana qə d ər davranışın fizioloji mexanizml ə ri fasil əsiz olaraq mürə kk ə bl əşmiş, bir -birind ə
f ə rql ənmiş, daha çox çevik və
operativ olmuşdur. Bütün onurğalı canlılarda psixi fə aliyy ə
əsasını mə rk ə zi sinir sistemi t əşkil edir. Mə rk ə zi sinir sistemi sinir prosesl ə rind ə
“baş idarə etm ə
pultu” rolunu oynayır. Onun ə sas elementl əri oyanmanı qə bul etm
ə k v
ə
n ə ql etm
ə k qabiliyy ə tin
ə malik neyronlardan ibar ə tdir. Neyron 3 hiss ə d ə n: hüceyrə
cismind ə n, dendritl ə rd ən (şaxə li tell ə r) v ə
uzun çıxıntı olan aksondan ibar ətdir. Aksonlar oyanmanı bir neyrondan digə rin ə
ə ql edir. Aksonun dig ə r heceyr ə cismi il ə
toxunduğu sahə
sinaps adlanır. Bu sah
ə d ə neyronlararası funksional ə laq ə
ə r h
əyata keçirilir.
Sinapslarda baş verə n kimy ə vi v ə ya struktur d əyişmə l
ri oyanma impulslarını müə yy ə
ə t ə ötürür. Neyronların bir hissəsi oyanmanı reseptorlardan m ə rk ə zi sinir sistemin ə , dig
ə r hiss
ə si is
ə ondan effektorlara ötürür. Neyronlar baş və
onurğa beyində n ibar ə t olan m ə rk ə zi sinir sisteminin müxtə lif m ə
ə q ə l əri arasında rabitə
yaradır. Baş beyinin yuxarı hiss ə si qa bıq adlanan altılaylı neyronlar kütlə si il
ə
örtülmüşdür və böyük
beyin yarımkürə l ə rini ə m ə l ə g ətirir. Qabıq psixi fə aliyy ə
ə
olmayan, lakin ən mühüm üzvüdür. Böyük yarımkürə l ə rd ən aşağıda, ə ns ə
hiss ə d ə h
ə l əlik funksiyaları tam şə kild ə
öyrə nuilm
ə mi ş beyincik adlanan sah ə yerl əşir. Onun əsas funksiyası ə z ə l ə f ə aliyy
ə tini v
ə
müvazinə ti t ə nzim etm ə kd ə n ibar
ətdir. Böyük yarımkürə l ə r ə
beyin kötüyü birləşir. Onun yuxarı hiss
əsi olan talamus onurğa beyindən böyük beyin yarımkürə l ə rin ə ged ə n
bütün sinir yolları üçün “aralıq stansiya” rolunu oynayır. Beyin kötüyünün aşağı hissəsi hipotalamus adlanır. Burada orqanizmin su mübadilə si, qida t əlabatı və dig ər funksiyaları tə nzim ed ə n m ə rk ə zl ə r yerl əşmişdir. Qeyd etm
ək lazımdır ki, psixi fə aliyy
ə tin
əsasını təş kil ed
ə n m
ə rk ə zi sinir sisteminin qeyd olunan hiss ə l
ri son d ə r ə c ə mürə
kk əb quruluşa mailikdir. Onların öyrə nilm
ə si il
ə anatomiya, histologiya v ə neyrofiziologiya elml ə ri
m əşğul olur.
İnsanın sinir sisteminin əsasını təşkil edən böyük beyin yarımkürə l ə r inin işinin qanunauyğunluqları rus fizioloqu İ.P.Pavlov t ə
ə find
ə n k
əşf olunmuşdur.
İnsanın psixi fə aliyy ə tind ə
baş beyinin alın şöbəsinin xüsusi rolu vardır. Bu, ümumi beyin sə thinin 30%-ni t əşkil edir. Alın payının z ə d ə l ə nm əsi müxtə lif t əzahürlü psixi pozğunluqlara sə b ə
ə r. Bel
ə
hallarda psixi f ə aliyy
ətin elementar deyil, ali formalarında pozğunluqlar, patalogiya meydana g ə lir. Bel
ə x ə st ə l ə r m
ə s ə l ə h ə ll ed
ə rk ən çətinlik çə kir, h əll planı qurarkən sonuncu sualı yaddan çıxarırlar. Çoxsaylı klinik faktlar sübut edir ki, insanda alın payının zə d ə
ə nm ə si ə qli qabiliyy ə tl ə rin z ə ifl ə m ə si il
ə
yanaşı, şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə rind ə , xarakterind ə d
ə
bir sıra pozğunluqların yaranmasına sə b əb olur. Əvvə ll ə r normal, s ə mimi v
ə
n ə zak
ə tli olan adamlar x ə st
likd ə n sonra t ə mkinsiz, kobud v ə
n çıxan olurlar.
Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l əri şə rti olaraq 3 əsas qrupa ayırmaq olar:
1. Psixi prosesl ə r; 2. Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə ya hallar; 3. Psixi xass ə l ə r v
ə
ya xüsusiyyə tl ə r. Yüklə 397,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|