Müəllim Çə L əbiyev Nuralı I mövzu: Psixologiya elminin predmeti, V



Yüklə 397,42 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/3
tarix21.04.2017
ölçüsü397,42 Kb.
#15154
1   2   3

Psixi  prosesl

ə

r 

gerçəkliyin  inikasının  daha  mütə

h

ərrik  formasıdır. 



Onların  yaranması  və

  c


ə

r

ə



yan  etm

ə

si  f



ə

aliyy


ət  şə

raitind


ə

n,  konkret 

v

ə

zif



ə

l

ə



rd

ə

n  v



ə

  f


ə

aliyy


ə

tin  t


ə

l

ə



bl

ə

rind



ən  asılıdır.  Psixi  proseslə

r

ə



 

duyğu, 


qavrayış, tə

s

əvvürlə



r, diqq

ə

t, hafiz



ə

, nitq, t

ə

f

əkkür və



 t

ə

x



əyyül aid edilir.

 

 



Psixi  v

ə

ziyy

ə

tl

ə

r  v

ə

 



ya  hallar  şə

xsiyy


ə

tin  psixi  f

əallığının  bu  və

  ya 


dig

ə

r  s



ə

viyy


ə

sini  s


ə

ciyy


ə

l

ə



ndir

ən  bütöv  emosional  təzahürlərdir.  Onların 

yaranması  müxtə

lif  s


ə

b

ə



bl

ə

rl



ə

 

bağlıdır,  müvə



qq

əti  xarakter  daşıyır, 

şə

xsiyy


ə

tin  psixi  v

ə

  praktik  f



ə

aliyy


ə

tind


ə

  fon  ro

lunu oynayır. Psixi  və

ziyy


ə

v



ə

 

ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə



sin

ə

 



iman, şübhə

, h


ə

y

ə



can, 

stress, affekt, frustrasiya v

ə

 s. aid edilir. 



 

Psixi  xass

ə

  v

ə

 

ya  xüsusiyyə

tl

ə

r 

şə

xsiyy



ətin  davamlı  psixi 

xüsusiyyə

tl

ə

ri  olub,  h



ər  bir  insanın  rə

ftar  v


ə

 

davranışında  təzahür  edə



n  

tipik v


ə

 

özünə



m

əxsus xüsusiyyə

tl

ərdir. Bunlara şə



xsiyy

ə

tin istiqam



ə

ti v


ə

 ya  


motivl

ə

r sah



ə

si,  temperament, xarakter v

ə

 qabiliyy



ə

tl

ə



r aid edilir. Bunlarla 

yanaşı psixologiyanın öyrə

ndiyi hadis

ə

l



ər sırasında  fə

aliyy


ə

t, irad


ə

, sosial 

qruplar,  ünsiyyət,  kütlə

vi  psixi  hadis

ə

l

ər  (azarkeş  və



 

tamaşaçıların,  mitinq 

iştirakçilarının hə

r

ə



k

ə

tl



ə

ri v


ə

 s) d


ə

 

mühüm yer tutur.



 

 

Psixi  hadis



ə

l

ə



r  obyektiv  al

əmin    subyektiv  inikasıdır.  Ta  qə

dimd

ə



psixika haqqında bir

-biri il


ə

 ziddiyy


ə

t t


əşkil edə

n iki t


əlim mövcud olmuşdur. 

Onlardan  biri  idealist,  dig

ə

ri  is


ə

  materialist  t

əlimdir.  İdealistlər  psixikanı 

müstə


qil,  birinci  v

ə

   



materiyadan  asılı  olmayan    mütlə

q  ideya  kimi  q

ə

bul 


edirl

ə

r.  Onlar  obyektiv  idealistl



ə

r  v


ə

  subyektiv  idealistl

ə

r  olmaqla  iki 



ə

sas 


c

ə

bh



ə

y

ə



 

ayrılmışlar. 

 

Materialistl



ə

r is


ə

 

psixikanı, o cümlə



d

ən şüuru maddi bə

d

ən üzvü olan  



materiyanın    məhsulu    hesab  edir,    beyinsiz  psixikanın  mövcudluğunu 

mümükünsüz  hesab  edirlər.  İdealist  və

 

materialist  baxışlar  arasındakı 



mübarizə

nin 2500 il

ə

 yax


ın tarixi vardır və

 

bu mübahisə



 

bu gün də

 davam 

etm


ə

kd

ə



dir.  

 

Materialist  n

ə

z

ə



riyy

ə

y



ə

 

görə



    psixika  obyektiv  al

ə

min    subyektiv 



inikasıdır,  yə

ni  obyektl

ə

r,  cism  v



ə

  hadis


ə

l

ə



r  subyekt  olan    insanlardan 

k

ənarda,    onlardan  asılı  olmayaraq  mövcuddur.  Obyektiv  aləmin,  reallığın 



mövcudluğunu ə

ks etdir


ə

n  


ə

sas f


ə

ls

ə



fi kateqoriya is

ə

 



materiyadır.

 

 



İnikas materialist idrak nə

z

ə



riyy

ə

sinin 



əsas prinsipidir. İnikas dedikdə

 

iki  obyektin  qarşılıqlı  tə



siri  v

ə

  onun  n



ə

tic


ə

si  n


ə

z

ə



rd

ə

  tutulur.  Bu  zaman  



obyektl

ə

rd



ə

n  biri  dig

ə

rind


ə

 

müə



yy

ə

n  d



əyişikliklər  yaradır  və

  onun  


strukturuna uyğun gə

lir.  


 

Psixika  haqqında  elmi  tə

s

əvvürlərin  formalaşmasında  tə



bi

ətşünaslıq 

elminin    müstə

sna  d


ə

r

ə



c

ə

d



ə

 

ə



h

ə

miyy



əti  olmuşdur.  İngilis  təkamülçüsü 

Ç.Darvinin    “Təbii  seçmə

  yolu  il

ə

 



növlə

rin 


ə

m

ə



l

ə

  g



ə

lm

ə



si  v

ə

 



yaşayış 

uğrunda  mübarizə

d

ə

 



faydalı  cinslərin  saxlanılması”  (1859),  Rus  fizioloqu 

İ.M.Seçenovun  “Baş  beyin  refleksləri”  (1863)  adlı  ə

s

ə

rinin,  el



ə

c

ə



  d

ə



İ.P.Pavlovun  “İki  siqnal  sistemi  haqqında”  tə

limi  psixologiya  elminin  t

ə

bii-


elmi 

əsaslarının möhkə

ml

ə

nm



ə

sind


ə

 

mühüm rol oynamışdır.



 

 

Psixikanın ə



m

ə

l



ə

 g

ə



lm

əsi materiyanın hə

r

ə

k



ətinin bioloji formalarının 

t

əşəkkülü və



 t

əkamülü ilə

 

bağlıdır. 



 

Yer  üzə


rind

ə

 



canlı  həyatın    meydana  gə

lm

əsi    üzvi  materiyanın  



inkişafının  keyfiyyə

tc

ə



  yeni  m

ə

rh



ə

l

əsidir.  Canlı  materiyaya  keçid  zamanı  



onun  h

ə

r



ə

k

ət formaları da  keyfiyyə



tc

ə

  d



əyişir. Digə

r  materiyalardan  f

ə

rqli 


olaraq    yalnız  canlı  materiyaya    bioloji  inikas  formaları  mə

xsusdur.  Bioloji 

inikasın  ə

n  b


əsit  forması  isə

 

qıcıqlanmadır.  Canlı  orqanizmlə



rin,  y

ə

ni  bitki 



v

ə

 



heyvanların   biotik (bio

loji  c


ə

h

ə



td

ə



ə

h

ə



miyy

ə

tli)  t



ə

sirl


ə

r

ə



  cavab  verm

ə

  



qabiliyy

ə

tin



ə

  

qıcıqlanma və



 ya tropizml

ə

r (taksisl



ər) deyilir. Qıcıqlanmanın 

elementar formalarına  sadə,  birhüceyrə

li orqanizml

ə

rd



ə

  rast g


ə

lm

ə



k olur.  

Xarici  al

ə

min  t


ə

sirl


əri  canlı  orqanizm  üçün  faydalıdırsa,  o,  hə

min  t


ə

sir


ə

 

yaxınlaşır,  onun  üçün  zə



r

ə

rlidirs



ə,  ondan  uzaqlaşır.    Günə

baxan  bitkisi 

günəşə

 

boylanır.    Dekorativ  otaq  bitkiləri    işığa  doğru  uzanır.  Hava  isti 



olanda    ördə

kl

ə



r  suya    cumur,  fil  xortumu  il

ə

 



üstünə

  su  s


ə

pir,  meymun 

özünə

 s

ə



rin yer a

xtarır və

 s.  


Xarici t

ə

sirl



ə

r

ə



 cavab orqanizmin daxili v

ə

ziyy



ə

tind


ə

n d


ə

 

asılıdır. Əgə



canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə

li h

ə



bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə

t b


ə

sl

ə



yir. T

əkamül 


prosesind

ə

  heyvanl



arda  qıcıqlanmanın  yeni  forması  həssaslıq  meydana 

çıxır.  Həyatın      biotik    tə

sirl

ə

ri  daha    adekvat  sur



ə

td

ə



  heyvan  t

ə

r



ə

find


ə

n  


(m

ə

s



ə

l

ə



n,  r

ə

ngin



ə,  dadına,  iyinə,  formasına  və

 

s.  görə



)  f

ə

rql



ə

ndirilm


ə

y

ə



 

başlanır.  Bu,    artıq  sadə

 

formada  duyğunun  ə



m

ə

l



ə

  g


ə

lm

ə



si  dem

ə

kdir. 



Bel

ə

likl



ə,    uzunmüddə

tli  t


əkamül  prosesində

  psixika  meydana  g

ə

lir  v


ə

  o, 


t

ə

dric



ən    müxtə

lif  formalarda    - 

duyğu,  qavrayış,  hafizə

,  t


ə

f

əkkür  və



  s. 

formalarda psixi prosesl

ər şə

klind


ə

 t

əzahür etmə



y

ə

 



başlayır.

 

Psixikanın    filogenezdə



 

(yunanca  nöz,  mənşə

  dem

ə

kdir),  y



ə

ni 


t

əkamül  prosesində

 

ə

m



ə

l

ə



  g

ə

lm



ə

si  v


ə

 

inkişafı  mürə



kk

ə

b  v



ə

 

çoxcə



h

ə

tli 



prosesdir. O, müxtə

lif amill

ə

rl

ə, xüsusilə, mühitin tə



sirl

ə

ri v



ə

 sinir sisteminin 

t

əkamül və



 

inkişafı ilə

 

bağlıdır. Canlı  orqanizmlərin  mövcudluğu  mühitin, 



h

əyat şə


raitinin t

ə

sirl



ə

ri il


ə

  

şə



rtl

ə

nir, onunla t



ə

yin olunur. 

Sad

ə

   



bir  misal  göstə

r

ək:    mühitdə



 

temperatur  yüksə

ldikc

ə



orqanizmin kimy

əvi reaksiyalarının  sürəti artır, aşağı düşdükdə

  is

ə

 



azalır. 

Bu zaman  mühitə

 

uyğunlaşma qabiliyyə



tind

ə

n  m



əhrum olan  birhüce

yr

ə



li 

orqanizml

ə

r m


ə

hv olur.  

Heyvanların  davranışının    psixoloji    baxımdan  tə

hlili 


əsaslı  surə

td

ə



 

göstərir ki, onların  mühitə

 

uyğunlaşması bilavasitə



  

onların sinir sisteminin 

xüsusiyyə

tl

ə



ri  il

ə

   



bağlıdır.  Həyat  şəraiti  mürə

kk

ə



bl

əşdirkcə


,  sinir  sistemi 

d

aha  yüksə



k  s

ə

viyy



ə

d

ə



   

inkişaf  edir.  Bunun  nə

tic

ə

sind



ə

  is


ə

   


heyvanların 

mühitlə


 

ə

alq



ə

l

əri  genişlənir,    mühitə



 

uyğunlaşma  qabiliyyəti  inkişaf  etmiş 

olur. 

Sinir  sistemi  d



ə

  t


əkamül  prosesinin    məhsuludur.  Onun  aşağıdakı 

əsas növləri vardır: 

 

1.  Torvari v



ə

 yaxud s


ə

pkin sinir sistemi

2. 

Düyünlü sinir sistemi;



 

3.  Borulu sinir sistemi. 



Torvari  sinir  sistemi 

ə

n  b



ə

sit    sinir  sistemidir.  Su  polipl

ə

rind


ə

,  


meduzalarda  buna  rast  g

ə

lm



ək  mümükündür.  Belə

 

canlılarda  sinir 



hüceyrə

l

ə



ri    b

ə

d



ə

n  s


ə

thin


ə

 

tor  şə



klind

ə

  s



ə

p

ə



l

ənmişdir  və

  bir-biri  il

ə

  



çıxıntılar  vasitə

sil


ə

  birl


əşir.  Bir  sinir  hüceyrə

sind


ə

   


ə

m

ə



l

ə

  g



ə

l

ə



n  oyanma 

bütün  hüceyrə

l

ə

r



ə

   


yayılır  və

    t


ə

sir  ed


ən  qıcığa  qarşı  orqanizm  bütün 

b

ə



d

ənini yığmaqla cavab verir. 

 

Düyünlü sinir sistemində



 is

ə

 torvari sinir sistemind



ə

n f


ə

rqli olaraq sinir 

hüceyrə

l

əri    qruplaşır,  mə



rk

əzi  düyünlə

ə

m



ə

l

ə



  g

ətirir.  Sinir    hüceyrə

l

ə

ri  



daha çox canlının xarici mühitlə

 t

əmasda olan  baş hissə



sind

ə

  



toplanır və

  

aşağı ə



traf hiss

ə

l



ər  baş hissə

y

ə



 

toplanmış və

ziyy

ə

td



ə

 olur. Soxulcanlarda, 

h

əşə


ratlarda bel

ə

 si



nir sistemi  mövcuddur. 

 

Borulu  sinir  sitemi    ali  sinir  sistemi  tipidir.  O,    boruda  yerl



əşə

n  sinir 

hüceyrə

l

ə



rinin birl

əşmə


sind

ə

n ibar



ə

tdir (m


ə

s

ə



l

ən, xordalılarda)

 

T

əkamül  prosesində



   

onurğalılarda  onurğa  beyin  və

 

baş  beyin 



olmaqla    m

ə

rk



ə

zi  sinir  sistemi  meydana  g

əlmişdir.  Bununla  paralel  olaraq  

heyvanlarda    hiss  üzvlə

ri  d

ə

 



inkişaf  etmiş    və

  t


ə

kmill


əşmişdir.  Nə

tic


ə

d

ə



 

heyvanlarda  müxtəlif  psixi  funksiyalar  (duyğular,  qavrayış,  hafizə

  v

ə

  s.) 



inkişaf  etmə

y

ə



 

başlamışdır.  Sinir  sisteminin  mürə

kk

əb  quruluşa  malik



 

olması  psixi funksiyaların da mürə

kk

ə

bl



əşmə

sin


ə

 s

ə



b

ə

b olur.  



Baş  beyinin  inkişafı  onurğalı  canlıların    təkamülündə

 

xüsusi 



ə

h

ə



miyy

ə

t  k



əsb  edir.  Baş  beyində

 

müxtəlif  funksiyaları  yerinə



  yetir

ə

n  



lokallaşdırılmış  mə

rk

ə



zl

ər  vardır.  Müasir  etmi  tə

s

əvvürlə


r

ə

  g



örə

    insan  

beynind

ə

  bel



ə

  lokal  m

ə

rk

ə



zl

ərin  sayı  100

-

ə

 



yaxındır.  Ağrı,  hə

zz,  iztirab,  

m

ə

h



ə

bb

ə



t,    m

əişə


t  instinktl

əri,  yazı  və

  s.  bel

ə

  m



ə

rk

ə



zl

ə

rd



ə

ndir.    Bu 

m

ə

rk



ə

zl

ər  xüsusi  sinir  törə



m

ə

l



ə

ri 


 

assosiasiya    zonaları  vasitə



sil

ə

  



qarşılıqlı ə

laq


ə

y

ə



 

girir.  Yük

s

ə

k  sur



ə

td

ə



    t

əşəkkül etmiş heyvanlarda  sinir 

f

ə

aliyy



ə

tinin 


əsas fondunu  şə

rti refleksl

ə

rin  m


ə

cmuyu t


əşkil edir. Belə

likl


ə

qeyd etm



ək olar ki,  psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə

raitind


ə

n v


ə

 sinir 


sisteminin  xüsusiyyə

tl

ə



rind

ən    asılı  olaraq    inkişaf

    edir.  B

ə

s,  bu 



xüsusiyyə

tl

ər  onların  davranışında    necə



 

ə

ks  olunur?    Torvari  sinir 



sistemin

ə

 



malik  olan  canlılar  ətraf  mühitin  tə

sirl


ə

rin


ə

 

ə



sas

ə

n  tropizml



ə

formasında,    düyünlü  sinir  siseminə



 

malik    canlılar  ə

sas

ə

n  instinktl



ə

rl

ə



borulu  sinir  sistemin

ə

  m


alik  canlılar  isə

 

intellektual  davranışla    reaksiya 



göstə

rir.  Bitkil

ə

rd

ə



  tropizml

ər  (yunanca  dönmə

k,  istiqam

ə

t  dem



ə

kdir), 


heyvanlarda  is

ə

  taksisl



ər  üstünlük  təşkil  edir.  Taksis  yunanca  “qayda”, 

“uyğunlaşma” 

demə

kdir. 


Tropizml

ə

rin 



fototrepizm, 

termotropizm, 

xemotropizm  v

ə

 



tepotropizm  kimi  növlə

ri  f


ə

rql


ə

ndirilir.  Ali  heyvanlarda 

hafiz

ənin  inkişafı  zəmininda  mnemotaksis  müşahidə



  olunur.  Heyvan 

yaşadığı və

 ya g

əzdiyi müə



yy

ə



ə

razil


əri yadda saxlayır. 

 

İnstinktlə



r  genetik  c

ə

h



ə

td

ən  (latınca  oyanma  demə



kdir)  tropiziml

ə

rl



ə

 

bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə



 

yeni davranış forması kimi özünü göstə

rir. 

İnstinktlə



anadang


ə

lm

ə



irs


ən  möhkə

ml

əndirilmiş  hazır  davranış 



formalarıdır.  Arının  şan  toxuması  ipək  qurdunun  barama  toxumasını, 

hörümkəyin  tor  qurmasını  və

  s.  instinktl

ə

r



ə

 

nümunə



 

göstə


rm

ə

k  olar. 



İnstiktlər  düşünülməmiş  hə

r

ə



k

ə

tl



ərdir.  Şanın  arxası  kə

sildiyind

ə

n  bal  axsa 



da  arı  buna  ə

h

ə



miyy

ə

t  verm



ə

d

ən  şirə



 

daşıyır.  Ölmüş  qarışqanın  format 

turşusu ifraz etmə

si v


ə

 

s. Zooparkda Nero adlı şirə



 b

ə

db



əxtlik üz vermişdir: 

onun  t


ükləri  tökülmüşdür.  Digər  şirlə

r  ona  m

ə

h


Yüklə 397,42 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin