Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali Telekommunikatsiya texnologiyalari va Kasbiy ta’lim fakulteti akt sohasidagi

Shuning uchun ushbu tizim texnologik tizimlar turkumidan boʻlsa-da, ijtimoiy, iqtisodiy va sogʻliqni saqlash sohalarida ham keng qoʻllanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari keng koʻlamda oʻrganilmoqda va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi.

Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan boʻlsak, endilikda darhol oʻsha muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz, muammoning koʻlamini baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarasha qarorlar qabul qilishimiz mumkin boʻladi.

Bugungi kunda tezkor axborotlarni qabul qilish, ularning dolzarbligini ko‘rsatish faqatgina avtomatlashtirilgan tizim kafolatlashi mumkin. SHu o‘rinda zamonaviy GIS – bu ko‘p miqdordagi grafikli va mavzuli ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lgan, baza asosida ish bajarish imkoniyatiga ega bo‘lgan modelli va hisobli funksiyalar bilan birlashgan, fazoviy ma’lumotlarni kartografik shaklga aylantirish, turli xulosalar chiqarish va monitoring ishlarini amalga oshiradigan avtomatlashgan tizim, deb qaraladi. Bugungi kunda kompyuter savodxonligi omma orasida ancha oshgan. GISda tuzilgan karta oddiy qog‘ozli kartadan yaxshi bezalgani, kompyuterli shakldaligi, qo‘lda bajarib bo‘lmas darajadagi aniqligi va boshqa bir qator afzalliklari bilan farq qiladi. Zamonaviy sharoitda geoaxborot tizimini qo‘llash Geoaxborot tizimini qo‘llashning asosiy yo‘nalishlari GIS asosiy ilm va texnologiyalarga tayanadi va bunday soha fanlari bilan yaqin aloqada bo‘ladi, jumladan: geografiya, kartografiya, aerokosmik metodlar, geodeziya, fotogrammetriya, informatika, matematika, statistika va boshqalar (1- rasm). "

Bugungi kunda tezkor axborotlarni qabul qilish, ularning dolzarbligini ko‘rsatish faqatgina avtomatlashtirilgan tizim kafolatlashi mumkin. SHu o‘rinda zamonaviy GIS – bu ko‘p miqdordagi grafikli va mavzuli ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lgan, baza asosida ish bajarish imkoniyatiga ega bo‘lgan modelli va hisobli funksiyalar bilan birlashgan, fazoviy ma’lumotlarni kartografik shaklga aylantirish, turli xulosalar chiqarish va monitoring ishlarini amalga oshiradigan avtomatlashgan tizim, deb qaraladi. Bugungi kunda kompyuter savodxonligi omma orasida ancha oshgan. GISda tuzilgan karta oddiy qog‘ozli kartadan yaxshi bezalgani, kompyuterli shakldaligi, qo‘lda bajarib bo‘lmas darajadagi aniqligi va boshqa bir qator afzalliklari bilan farq qiladi. Zamonaviy sharoitda geoaxborot tizimini qo‘llash Geoaxborot tizimini qo‘llashning asosiy yo‘nalishlari GIS asosiy ilm va texnologiyalarga tayanadi va bunday soha fanlari bilan yaqin aloqada bo‘ladi, jumladan: geografiya, kartografiya, aerokosmik metodlar, geodeziya, fotogrammetriya, informatika, matematika, statistika va boshqalar (1- rasm). "

GATning funksional imkoniyatlari – GAT va mos dasturiy vositalarning funksiyalari toʻplami boʻlib, ular quyidagilardir:
 Ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga mavjud raqamli ma’lumotlar toʻplami yoki raqamlashtirish yoʻli orqali kiritish.
 Ma’lumotlarni bir formatdan ikkinchi formatga aylantirish, kartografik proyeksiyalarni transformatsiyalash, koordinata sistemasini oʻzgartirish orqali ma’lumotlar turini oʻzgartirish.
 Ichki va tashqi ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni saqlash, boshqarish.
 Kartometrik operatsiyalar.
 Foydalanuvchining shaxsiy sozlash (настройка) vositalari.
Avtomobil yoʻllari davlat kadastrini yuritish va loyihaviy ishlanmalarni amalga oshirish uchun avtomobil yoʻllari toʻgʻrisidagi atributiv va geografki joylashuv toʻgʻrisidagi statistik maʼlumotlar talab etiladi. ArcGIS dasturining ilovasi ArcCatalogdan foydalanib biz Geom’alumotlarning personal bazasi – Microsoft Access (.mdb) ma’lumotlari bazasi faylini yaratamiz. Buning uchun ArcCatalog ilovasiga kirib uning ishchi oynasini chap tomonidagi “Дерево каталога” yani katologlar daraxtidan ixtiyoriy tanlangan disk ustiga sichqonchaning o’ng tugmasini bosib, “contekst” menyusidan “новый” buyrug’i so’ngra “Персональная база геоданных” buyrug’i tanlanadi.
1-rasm. ArcCatalogda personal geo baza va bazadagi ma’lumotlarning jamlanmasini yaratish
Bazani yaratganimizdan keyin bazani ichida sichqonchani yana o’ng tugmasi bosilib kontekst menyusidan yana xuddi o’sha “новый” buyrug’i bosiladi va undan birinchi o’rinda turgan “Набор классов обьектов” buyrug’i tanlanadi. Unda biz nuqtali, chiziqli va maydonli malumotlarni yaratishimiz mumkin. Ushbu “Набор классов обьектов” yaratish jarayonida biz bunga nom beramiz va koordinatalar sistemasini tanlashimiz kerak. Bizga kerakli bo’gan koordinatalar tizimi yani Projekted coordinatesystem va uni ichida Gauss Kruger keyin Pulkovo 1942 papkasi “Pulkovo 1942 GK Zone 12N” nomli bo’lib uni tanlab keyingi bosqichga o’tamiz. Keyingi bosqichda tayyor “Набор классов обьектов” ichiga kirib, unda “КлассNпространственных обьектов” yani nuqtali, chiziqli, maydonli va yozuvli malumotlarni yaratamiz.
2-rasm.Geografik kordinatala rtizimini tanlash va “Класс пространственных обьектов” da baza elementini yaratish.
“Класс пространственных обьектов” ni tanlab sichqonchani chap tugmasini bosganimizdan keyin bizda yangi oyna ochiladi. Bu yangi oynada yaratmoqchi bo’lgan malumot turini tanlaymiz. Yani unda biz 3 qatlamni nuqata, chiziqva maydon malumotlarni Davlat kadastrlari yagona tizimiga tegishli davlat kadastrlari malumotlarining tarkibi va ularni taqdim etish tartibi to’g’risidagi 08.10.2014 dagi 2618 sonli nizomning 9-ilovasigamuvofiqAvtomobil yo’llarini davlat kadastridan o’tkazishda 6 ta qatlamdan iborat bo’lishi nazarda tutilgan.
3-rasm. Yangi fazoga oid sinf ma’lumotini yaratish va tayyor malumotlar bazasi (Avtomobil yo’llariga oid).
Ilovaga ko’ra Avtomobil yo’llari davlat kadastri bo’yicha tematik qatlamlar atributiv malumotlarining birinchi qatlami “Avtomobil yo’llarining umumiy ko’rinishi” va “Avtomobil yo’llari” tematik qatlam hisoblanadi. Shu bilan birga uning atributlari 20 ta bo’lib ular avtomobil yo’llariga oid barcha malumotlar tartib bilan yozilib chiqiladi. Shundan so’ng keyingi tugmasini yani “Далее>” bosamiz va keyingi bosqich oynasi ochiladi. Biz bu oynada obyekt qanday malumotlardan tashkil topishiga qarab uni ma’lumotlar bankini to’ldiramiz.
Jadvalning “Имя поля” qismiga obyekt haqida malumot beruvchi so’zlar yoziladi. Jadvalning “Тип данных” qismiga esa malumot beruvchi so’zning qay turda ekanligi tanlanadi. Tanlanadi deyilgani jadvalni o’ng tomoni yozilsa chap tomoni tanlanadi. Chunki chap tomoni 9 ta so’z tipidan iborat.
Agar kiritilgan malumot beruvchi so’zning javobi ham so’z shaklida bo’lsa unda “Тип данных” ustunidagi tip Text, sanaga oid so’z bo’lsa Date, raqamlarga oid so’z bo’lsa Double, surat haqida so’ralgan bo’lsa Raster bandlari tanlanadi. Shu tariqa har bir avtomobil yo’llariga oid qatlamlar malumotlari birin ketinlikda yaratish jarayoni davom ettiriladi[3]. Ular tuzilishi bo’yicha bazaviy malumotini nuqtali, chiziqli va maydonli qatlamlar orqali tayyorlash kerak bo’ladi. Tayyor malumotlar bazasidan foydalanib ArcMap ilovasida Avtomobil yo’llarining chizmasini chizishimiz, yo’lning suniy inshootlarini va binolarni joylab aniq ma’lumotlar bankini hosil qilishimish mumkin.
Respublikaning geografik joylashuvini hisobga olgan holda zamonaviy avtomobil yoʻllari tarmogʻini rivojlantirish mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda, respublika transport salohiyatini rivojlantirishda va eksport imkoniyatlarini kengaytirishda birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Mazkur jarayonni avtomotlashtirish va modullashtirish natijasida yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Buning uchun dala tadqiqot ishlarini GPS qurilmasi yoki elektron taxeometrlar yordamida bajarilib, ArcGIS dasturida kodlash ishlarini amalga oshirish talab etiladi. Shaxsan ushbu tizim orqali ko’pgina loyiha tashkilotlarida ishlarni kompleks avtomatlashtirish jarayonlari boshlandi. Ushbu tizim avtomobil yo’llarini qurish va rekonstruktsiya qilish loyihalarini ishlab chiqish uchun belgilangan, shu bilan birga boshqa sanoat va fuqoro qurilishi ob’ektlarini texnik qidirish ma’lumotlarini qayta ishlashdan boshlab, loyiha hujjatlarini tayyorlashgacha bo’lgan barcha loyihalash jarayonlarini o’z ichiga qamrab oladi
Respublikaning geografik joylashuvini hisobga olgan holda zamonaviy avtomobil yoʻllari tarmogʻini rivojlantirish mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda, respublika transport salohiyatini rivojlantirishda va eksport imkoniyatlarini kengaytirishda birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Bugungi kunda GAT iqtisodiy va texnik tarmoqlarning barcha sohalarida keng qoʻllanilmoqda. GAT dan foydalanishda katta xajmdagi yozma va grafikaviy, hudud bilan bogʻlangan geografik maʼlumotlarni toʻplash, saqlash, qayta ishlash hamda foydalanuvchilarga yetkazib berish kerak boʻladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati:

• Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati:
• 1. Boltaev. T. Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari. T., TIMI, 2015
• 2. Safarov E.Yu. Geografik axborot tizimlari – T., "Universitet", 2010, 241 b.
• 3. Safarov E.Yu., Musaev I.M., Abdurahimov.H.A. Geoaxborot tizimi va texnologiyalari. – T., 2008. – 150 b.
• Internet saytlari
• 1. www.esri.com/industries/university/business/teaching
• 2. https://education.nationalgeographic.com
• 3. www.paulbolstad.net/gisbook.html

E’tiboringiz
uchun
rahmat!