Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti telekommunikatsiya fakulteti

MЕLANXOLIK - Ta'sirchan, chuqur kechinmali, gap ko'tara olmaydigan, ammo atrofdagi voqealarga unchali e'tibor bermaydigan, o'zini to'htata oladigan va sekin ovoz chiqaradigan insonlar melanholiklar deb ataladi .

3-rasm. Melanxolik tip

Flegmatik temperament (bosiq, og`ir tabiatli)- hissiyotning juda sekin, kuchsiz qo'zg`alishi va uzoq davom etmasligi bilan xarakterlanadi. Flegmatik temperamentli insonlarda, hissiyotlarning tashqi ifodasi kuchsiz bo'ladi. Bu hil temperamentli odamlarni hursand qilish, hafa qilish yoki g`azablantirish ancha qiyin. Flegmatiklarda psixik jarayonlar sust o'tadi. Bu hil temperamentli odamlar nihoyat og`ir, yuvvosh, bosiq, harakatlari salmoqli bo'ladi. Flegmatik tipidagi insonlar hissiyotga tez berilmasligi bilan ajralib turishadi. Ular arz holini hammaga aytavermaydi, boshqalarning hissiyotlarini ham beparvolik bilan kuzatadi. Ular uzoq kuta olishi va sabr-toqatli bo'lishi bilan boshqa temperament egalaridan ajralib turishadi.
FLЕGMATIK - Yuragi keng, barqaror intilishlarga va doimiy his-tuyg`ularga ega, harakatlari va nutqi bir hil maromda bo'lgan, ruhiy holatini tashqi tomondan ifoda etmaydigan inson flegmatik, deb ataladi.
Psixologik tadqiqotlar natijasiga ko'ra, temperament turlari aralash tarzda uchrashi ham kuzatiladi. Insonda qaysi tipdagi temperamentning xususiyatlari ko'proq namoyon bo'lsa, shunga qarab u yoki bu temperament tipiga mansub deb ataladi.


4-rasm. Flegmatik tip
Har bir temperament tipining o'ziga hos ijobiy va salbiy tomonlari bor. Jumladan, xolerik temperamentli shaxsning ijobiy tomoni uning g`ayratliligi, harakatlar tezligi, qat'iyligida; salbiy tomoni tormozlanish jarayoni sust bo'lganligi sabab nojo'ya harakatlarni sodir etib qo'yish holatlarining yuzaga kelishi; flegmatik tipining ijobiy xislatlaridan biri bosiqlikda, hissiyotlarni engib o'ta olishda; salbiy jihati sustkashligi, beparvoligi ba'zida yalqovligida; melonholiklarning ijobiy tomoni ehtiyotkorona munosabat, osoyishtalik; salbiy tomoni ular oddiy voqealardan ham ta'sirlanishi, arzimagan narsadan hafa bo'lishidir.
Temperament xususiyatlari aqliy mehnatga ta'sir etishi, aqliy jarayonlarning tezligiga, diqqatning barqarorligi va ko'chishi, ishga “jalb qilish” dinamikasi, ish davomida emocional jihatdan o'z-o'zini tartibga solish, asabning ma'lum darajada zo'riqishini belgilab beradi. Temperamentning faollik darajasi va harakatchanlik darajasi kabi xususiyatlari ta'limning muvaffaqiyatiga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga faoliyatning ba'zi turlarida temperament xususiyatlaridan faqat ularning bajarilish jarayonining borishi emas, balki ma'lum darajada natijasi ham boqliq bo'lishidir. Faoliyatning bu turlariga nisbatan psihikaning ancha maqbulroq va kamroq darajada barqaror belgilar to'g`risida gapirish mumkin. harakatlar sur'ati va jadallashuviga qat'iy talablar qo'yiladigan mehnat sohalarida psihikaning individual xususiyatlari mehnat faoliyati qobiliyatiga ta'sir etuvchi omil bo'lishi mumkin. har bir sohada - fan, tehnika, san'at sohasidagi har hil kasb egalari orasida temperamentning turli hil tiplari vakillarini uchratish mumkin. Ko'pchilik shoir va yozuvchilarda ta'sirchanlikning yuqori darajasini kuzatgan holda ularni melanholik temperamentli shaxslar sirasiga tegishli deb aytish mumkin. Kasb tanlashda ham temperametning ahamiyatli jihatlari ma'lum ma'noda o'z ta'sirini o'tkazadi. Ba'zi bir kasblar borki, ular oldiga yuqori darajada talablar qo'yiladi. Masalan, futbolchi bo'lish uchun chaqqonlik, serharakatchanlik talab etilsa, aktyor yoki san'atkor bo'lish uchun emocional qo'zg`alish, tartibga solish, asabning ma'lum darajada zo'riqishini belgilab beradi. Temperamentning faollik darajasi va harakatchanlik darajasi kabi xususiyatlari ta'limning muvaffaqiyatiga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga faoliyatning ba'zi turlarida temperament xususiyatlaridan faqat ularning bajarilish jarayonining borishi emas, balki ma'lum darajada natijasi ham bog`liqdir.
Temperament. Begona muhitga tushib qolganda 60% bolalar doimiy bog`liklikni namayon qiladilar (Masalan: odatda o'yin va laboratoriyaning o'yin uchun belgilangan honalarda). Ular onasining oldida bemalol o'ynashadi, yangi muhitga o'rganishadi. Onasi ketganda esa havotirga tushishadi, qaytganda esa unga intilishadi. Ammo ba'zi bolalarda salbiy boqliqlik kuzatiladi. Ular atrof-muhitni o'rganishni o'rniga faqat onasiga intiladilar. Ona ketganda esa yig`lashga tushadi, yoki onani kelish - kelmasligiga befarq qoladilar. Ho'sh buni qanday izohlash mumkin?
Balki bunday bolalarda hulq-atvor tug`ma bo'ladi. Bolaning temperamenti tug`ma Qobiliyatni tashkil etadi va bu, ayniqsa his – tuyg`ularga oid bo'ladi. Ya'ni:

• 
  Faollik;
  
• 
  Bezovtalik;
  
• 
  Jahldorlik;
  
• 
  Xushmuomalalik;
  
• 
  Vazminlik.
  

Hayotning birinchi haftasida “yengil” tabiatli bolalar quvnoq, hayotga chanqoq bo'lishadi. “Og`ir” tabiatli bolalar esa asabiy bo'lishadi.
Temperament doim turg`un ya'ni o'zgarmas bo'ladi.
Masalan:

• 
  Ta'sirchan bolalar odatda 9 oylik paytida harakatchan bo'lishadi.
  
• 
  4 oylik bolalar atrof-muhitdagi o'zgarishlarni qabul qila olmaydigan, 2 yoshdan boshlab qo'rqoq va sust bo'lishadi. Atrof muhitga tez o'rganib qoladigan bolalar esa 2 yoshda ochiq va hushchaqchaq bo'ladi.
  
• 
  Ularga nisbatan sust va qo'rqoq 2 yoshli bolalar 8 yoshida tortinchoq va uyatchang bo'lib qolishadi.
  

Yangi Zellandiyada bo'lib o'tgan tadqiqotlarning birida 900ta odamning hayoti kuzatildi. Bu o'tkazilgan tadqiqotlarda shuni aniqlashdiki, ruhan faol va impulsiv 3 yoshli bolalar 21 yoshida yanada agressiv, urushqoq bo'lib voyaga etgan. Sust 3 yoshli bolalar esa 18 yoshdan keyin yanada ehtiyotkor va qat'iatsiz bo'lib o'sgan. Yillar davomida jur'atsiz. Sust bolalar o'zlarini erkin tutishni o'rganishadi. Lekin dadil va jur'atli bolalarning hammasiyam uyatchang va tortinchoq bo'lavermaydi.