Muhammad yusuf she’riyatida sinonimik qatorlar tahlili ilmiy rahbar: f f. f d. (PhD) Dilnoza Abduvaliyeva

---

1 
MUHAMMAD YUSUF SHE’RIYATIDA SINONIMIK QATORLAR 
TAHLILI 
Ilmiy rahbar: 
f.f.f.d. (PhD) Dilnoza Abduvaliyeva 
O’zbek tili va adabiyoti fakulteti III bosqich talabasi 
 Fotima Xudoyberdiyeva
 
Nutqda eng ko’p tarqalgan hodisalardan biri sinonimiya hodisadir. 
Sinonimlar – ma’nodosh so’zlar – shakli har xil, ammo ma’nosi bir-biriga yaqin 
so’zlar bo’lib, har bir tilning nuqt boyligidir. Ma’nodosh so’zlar bir ma’noni 
xilma-xil so’zlar orqali turli nozik ma’no qirralari bilan ifodalashda, so’z sehrini 
namoyish etishda, nutqni bezashda, ta’sirchanligini ta’minlashda katta ahamiyatga 
ega. Ma’nodosh so’zlar bir ma’noni ifodalasa ham, lekin ularning ma’no darajasi, 
ijobiy va salbiy bahoga egaligi, ma’lum uslub xoslanishi bilan farq qiladi
1
. 
Muhammad Yusuf she’riyatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri ham shu. 
U o’z ijodida sinonim so’zlardan mahorat bilan foydalana olgan. Har bir so’zni 
qadrlagan, uni o’z va ko’chma ma’nolarini topib o’z o’rnidan qo’llay olgan. 
Bunday usullar she’rlarning rang-barangligini ta’minlab, ularning xalq qalbi va 
ongiga muhrlanib qolishi uchun imkon yaratgan. 
Fikrimizni shoirning hamma uchun tanish va hatto qo’shiq bo’lib kuylangan 
mashhur “Vatanim” she’ri orqali isbot qilsak: 
Men dunyoni nima qildim, 
O’zing yorug’ 
jahonim
. 
O’zim 
xoqon, 
O’zim 
sulton
, 
Sen taxti Sulaymonim, 
Yolg’izim
, 
Yagonam
deymi, 
Topingan koshonam deymi, 
O’zing mening ulug’lardan 
1
R.Sayfullayeva, B.Mengliyev va boshqalar. “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent-2009.

---

2 
Ulug’imsan,
 Vatanim
2
… 
E’tibor bergan bo’lsangiz, shu birgina bandning o’zida bir nechta lug’aviy 
sinonimlar va uslubiy sinonimlar mavjud. 
Jahonim – vatanim
, 
xoqon – sulton
, 
yolg’izim – yagonam
. She’r tarkibidagi bu kabi sinonim so’zlarning qo’llanishi 
she’r mazmunining kengayishiga, fikrning rang-barangligini ko’rsatishga, ta’sir 
kuchini oshirishga yordam beradi. 
Shodon kunim
 gul 
otgan sen, 
Chechak
otgan izimga. 
O, ota 
makonim
, 
Onajon 
o’lkam
, 
O’zbekiston, jonim to’shay soyangga, 
Senday mehribon yo’q, seningdek ko’rkam, 
Rimni alishmasman bedapoyangga
3
. 
Shoir “Iqror” nomli she’rida ham leksik sinonimlardan o’z o’rnida foydalana 
olgan. Yuqorida keltirilgan misrada esa fors-tojik tilidan kirib kelgan hamda 
sinonimik qatorning dominanta (ifoda semalari bo’lmagan, betaraf ma’noli 
leksemalar sinonimik qatorning leksemalar dominant deyiladi) so’zi 
gul
so’zga 
ijobiy bo’yoqdorlikka ega sof turkiycha 
chechak
so’zini o’zaro qo’llay olgan. 
Vatan
tushunchasini adib 
makonim
(arab. “
maskan
”, “
vatan
” ma’nolarida), 
o’lka
(sof turkiy. “
mamlakat
” ma’nosida) kabi ijobiy bo’yoqdorligi eng yuqori 
darajadagi so’zlar bilan ifodalamoqda. 
Erk 
vodiy
si – zahmatlarga siylovdir bu, 
Toy qoqilib ot bo’lguvchi 
yaylov
dir bu
4
. 
“O’zingdan qo’ymasin, xalqim o’zingdan” she’rining bu ikki misrasiga 
e’tiborimizni qarataylik. Bu ikki misrada 
vodiy
va
yaylov
so’zlari o’zaro uslub 
jihatdan “shartli ravishda” o’zaro sinonimik qatorni tashkil qilmoqda.