Muhandislik geologik tadqiqotlar

Sochiluvchan tabiiy tosh ashyolari
qum, shag’al, xarsangtosh va 
boshqalar beton qorishma va temirbeton konstruktsiyalarini tayyorlashda mayda 
va yirik to’ldirgichlar sifatida ishlatiladi.
 
29.6.2. Tabiiy toshlarning asosiy xossalari 
Tabiiy toshlar har xil xususiyatlarga ega. Barcha tabiiy tosh qurilish 
ashyolari og’ir, yengil, yaxlit va sochiluvchan guruhlarga bo’linadi.
Zichligi yuqori bo’lgan yaxlit tabiiy tosh ashyolarining (granit, diabaz, 
marmar va boshq.) zichligi 2500–3100 kg/m
3
ga teng bo’lsa, g’ovak ashyolarning
(trepel, bo’r va chig’anoq ohaktosh, pemza, tuf) zichligi 500-1700 kg/m
3
ga teng. 
Bu ashyolarning issiqlik o’tkazuvchanligi ularning zichligiga bog’liq. Og’ir tosh 
ashyolarning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti 2,5 - 3,0 Vt/mtrad, g’ovakli va 
serg’ovak ashyolarning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti esa 0,2 - 0,6
Vt/mtrad. gacha bo’lishi mumkin. Tosh ashyolarning erish harorati ularning 
tarkibiga ko’ra turlicha bo’ladi. Monominstal jinslarning erish harorati nihoyatda 
yuqori. Masalan, kvartsning erish harorati 1710
0
C, marmarniki 1810
0
C, 
dolomitniki 1710
0
C ga teng. Tarkibida dala shpati, temir oksidi va ishqorlar 
bo’lgan ko’p mineralli jinslarning erish harorati esa kamroq bo’ladi. Masalan, 
granit 1450
0
C, diabaz 1350
0
C, tarkibida temir birikmalari bo’lgan tuproq 1200
0
C 
da eriydi.
Tabiiy tosh ashyolarning yuqori haroratga chidamlilik darajasi ularning 
mineralogik va kimyoviy tarkibiga bog’liq. Tarkibida gips bo’lgan tosh jinslar 
100
0
C dan yuqori haroratda buzila boshlaydi. Magniy karbonatli minerali bo’lgan 
jinslar 725
0
C da, kal’tsiy karbonatli jinslar esa 827
0
C dan yuqori haroratda 
buziladi. Kvarts va boshqa minerallardan tashkil topgan kristall tog’ jinslari 700
0
C 
dan yuqori haroratda o’z mustahkamligini kamaytiradi, chunki ularning tarkibidagi 
minerallar issiqpik ta’sirida turlicha kengayadi.

---

215 
Tabiiy toshlarning suv va namlik ta’siriga chidamliligi ularning tuzilishiga, 
g’ovakligiga bog’liq. O’zaro tutash bo’lmagan g’ovaklardan tashkil topgan 
toshning issiqlik va havo o’tkazuvchanligi kam bo’ladi.