MühaziRƏ 14 Keyfiyyət haqqında anlayış və onun qiymətləndirilməsi üsulları

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi metodları.
Məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək, onun attestasiyası və ya istehsaldan çıxarılması məqsədi ilə sistematik olaraq məhsulun keyfiyyəti qiymətləndirilməlidir. Təyin edilmiş keyfiyyət baza keyfiyyəti ilə müqayisə olunur. Buna məhsulun keyfiyyət səviyyəsi deyilir. Baza göstəricisi kimi etalon nümunənin keyfiyyəti və yaxud ölkədə və ya xaricdə istehsal olunmuş bir neçə ən yaxşı nümunələr götürülür.
Məhsulun keyfıyyət səviyyəsini qiymətləndirmək üçün differensial, kompleks və qarışıq metodlardan istifadə edilir.
Diferensial metod məmulatın keyfıyyət göstəricisini baza göstəricisi ilə müqayisə etmək prinsipinə əsaslanır. Bunun üçün nisbi keyfıyyət göstəricisini aşağıdakı düsturlarla təyin edirlər:
(1)
(2)
burada P_i – qiymətləndirilən məhsulun fərdi keyfiyyət göstəricisi;
- fərdi baza göstəricisidir.
Düstur (1) o göstəricilər üçün istifadə olunur ki, onların artması məmulatın keyfıyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur (məmulatın məhsuldarlığı, gücü, dəqiqliyi); düstur (2) isə o göstəricilər üçün tətbiq olunur ki, onların azalması məmulatın keyfıyyətinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır (məmulatın maya dəyəri, material tutumu, yanacaq sərfı).
Əgər göstərilən düsturlarla hesablanmış nisbi göstəricilər vahiddən çoxdursa və ya vahidə bərabərdirsə, onda məhsulun keyfiyyət səviyyəsi etalon səviyyəyə bərabərdir, yaxud ondan yüksəkdir. Əgər göstəricilərin bir hissəsi vahiddən azdırsa, onda kompleks və ya qarışıq metoddan istifadə edərək keyfıyyət səviyyəsini təyin edirlər.
Məhsulun keyfıyyət səviyyəsinin kompleks metodla qiymətləndirilməsi zamanı ümumiləşmiş keyfıyyət göstəricisindən istifadə edirlər. Bu halda keyfiyyət səviyyəsini bir ədədlə xarakterizə etmək olar. Ümumiləşmiş göstəriclər kimi baş, inteqral və orta tarazlaşmış göstəricilər tətbiq edilir. Bütün mümkün olan hallarda qiymətləndirmə üçün məhsulun əsas təyinatını daha çox əks etdirən baş parametrdən istifadə edilir. Məsələn, avtomobil şinləri üçün - kilometrlərlə yürüş, dizel mühərrikləri üçün - saatlarla motor resursu (motoresurs), qazma qurğuları üçün - metrlərlə qazma dərinliyi və s. baş göstəricilərdir. Əksər hallarda baş göstərici ilkin göstəricilərlə funksional əlaqəli olur.
İnteqral göstərici məmulatın istifadəsindən alınan faydalı effekt və onun istehsalına və istismarına çəkilən ümumi xərclər məlum olduqda tətbiq olunur.
Bu göstərici aşağıdakı düsturlarla təyin edilir.
, (3)
burada, - hesabat dövründə məmulatın istismarından (istehlakından) əldə edilən faydalı effekt;
- məmulatın yaradılmasına çəkilən xərclər;
- məmulatın istismarına (istehlakına) çəkilən xərclər;
Keyfiyyətin baş və inteqral göstəricilərini təyin etmək mümkün olmadığı hallarda məhsulun keyfiyyət səviyyəsnii qiymətləndirmək üçün aşağıdakı düsturlarla təyin edilən orta tarazlaşmış göstəricilərdən istifadə edilir:
a) orta ədədi tarazlaşmış göstərici
; (4)
b) orta həndəsi tarazlaşmış göstərici
(5)
burada -düstur (1) və (2) vasitəsilə hesablanmış nisbi keyfiyyət göstəricisi;
-ümumiləşmiş göstəriciyə (Q) daxil olan i-ci göstəricinin çəkilik parametri;
- ümumiləşmiş göstəriciyə (V) daxil olan i-ci göstəricinin çəkilik parametri;
i=1,2,..., n - məhsulun keyfiyyətinin orta tarazlaşmış göstəricisini təşkil edən göstəricilərin sayı.
Məhsulun keyfıyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin qarışıq metodu fərdi keyfıyyət göstəricilərinin məcmuu kifayət qədər böyük olduğu və hər bir göstəricinin differensial metodla qiymətinin təhlili birmənalı cavab alınmasına imkan vermədiyi hallarda tətbiq edilir. Bu metod fərdi və kompleks (qrup) göstəricilərin birlikdə tətbiqinə əsaslanır və aşağıdakı əməliyyatların ardıcıl yerninə yetirilməsini nəzərdə tutur:

• 
  fərdi göstəricilərin müəyyən hissəsini qruplarda birləşdirmək və sonra hər qrup üçün müvafıq kompleks göstərici təyin etmək. Ayrı-ayrı mühüm göstəriciləri qruplarda birləşdirməmək də olar. Onları bu halda fərdi göstərici kimi sonrakı təhlil zamanı istifadə etmək olar;
  
• 
  alınmış kompleks və fərdi göstəricilər məcmuu əsasında differensial metodla məhsulun keyfıyyət səviyyəsini qiymətləndirmək.
  

Qeyd etmək lazımdır ki, məmulatların keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsində qarışıq metoddan nisbətən az istifadə edirlər.