Mühazirə a tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

   

    1-ci mühazirə

A

Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar

Keçmiş və Tarix

Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix (geniş mənada) söz deyir. Lakin biz

keçmişi tam deyil, tarixin (tarixçilərin) bizə söylədiyi qədər bilirik.Tarix bəşəriyyətin, xalqların, müəyyən

istək   və   əlamətlərə   görə   birləşmiş   insan   qruplarının,   cəmiyyətin   uzaqlarda   qalmış   keçmişidir.   Tarix

keçmişin, orada baş verən hadisələrin, müəyyən mənada, düşüncədə bərpasıdır, keçmişin mənzərəsinə

yaxın olduğu iddia edilən məlumatlar toplusudur.

Tarix mədəni mirasın qoruyucusu və təqdimatçısıdır!Tarixsiz heç nəyi, nə insanı, nə fikri, nə nəzəriyyəni, 

nə mühüm hadisəni, nə cəmiyyəti başa düşmək mümkün deyil.İnsan nələrə qadirdir, bir bioloji və sosioloji

varlıq olaraq kimdir insan? Keçilən yola nəzər salmadan, yəni tarixsiz bu böyük suala ağlabatan cavab 

tapmaq ağla sığmır.Tarix tənqidi düşüncənin anasıdır. Bəzilərinə görə,  tarix yaxşı və pisi, xeyir və 

şəri,...göstərmək və anlatmaq iqtidarındadır (fəlsəfə ilə birlikdə dini əvəz edir?!)Tarix maarifləndirir, 

savadı və dünya görüşünü inkişaf etdirir. Tarix bilməyən adama “onun geniş dünyagörüşü var” demək 

olmur.

Keçmişin vacibliyi onun indiyə qədər uzanmasında, indini əmələ gətirməsindədir. Keçmiş indinin içində 

yaşayır. Dünən bu günə çevrilir. Keçmişdən törəyib indi.Yaddaş keçmişin indiki zamanda varlığı və gücü 

deməkdir.Üç zamanda yaşayır və düşünür insan. İndi, yəni bu an, keçicidir, bir andır, arxamızda uzun bir 

keçmiş var və qarşımızda uzanan və uzunluğu bilinməyən, ümid dolu gələcək var.

Elm-sənət sahəsi kimi “tarix” deyəndə əsasən yazının əmələ gəldiyi zamandan bəri olan dövrün, yəni 

məlumatların yazıya keçirilməsindən başlayan dövrün tarixi nəzərdə tutulur. Elmi ədəbiyyatda yazıdan 

əvvəlki dövrün tarixinə öntarix (prehistory) də deyilir. Məlum yazılı abidələrin yaşı təqribən beş min ildir 

(“Tarix Şumerdən başlayır” – “History begins at Sumer”, Samuel N. Kramer

). Bu beş minillikdə insanlar öz təcrübə, 

bilik və hisslərini yazıya köçürüblər. Müxtəlif zamanlarda yaşayan insanlar arasında bu yolla fikri əlaqələr

qurulub. Daha qədim dövrlərdə, çox uzaq keçmişdə yaşayanlar haqqında, eləcə də təbiət və kainat 

haqqında biliklər yazıdan fərqli üsullar tətbiq etməklə (arxeologiya, geologiya, astronomiya kimi elmlər, 

eləcə də miflər vasitəsilə) əldə edilir.

Tarix hər yerdədir. Kimin nə əldə etdiyini söyləyən və yeniliyin nədən ibarət olduğunu göstərən elmi əsər 

tarixdir, elmi ideyanın inkişaf tarixidir. Təkamül nəzəriyyəsi canlı aləmin tarixidir. 

G. Sarton (III, part I, p. 25, 26)

: “ Tarix nəsə bir dərs verə bilirmi?...O, ən azı bir  şey öyrədir: tolerant 

olmamaq nəinki cinayətdir, həm də səfehlikdir”.  “Elm tarixi insana həqiqətpərəst olmaq dərsi verir, bir-

biri ilə qardaş olmaq, bir-birinə kömək etmək dərsi verir. Bu kifayət deyilmi?”

Elm məbədinin sakinləri

Elmin inkişafı səbəblərindən biri zəka macərasıdır, bəşər övladının bilmək həvəsi, kəşf etmək, yaratmaq 

ehtirasıdır.İnsanların elmə gəlmə səbəblərini A. Einsteyn (1879-1955) üç amillə izah edir. “Bəziləri öz 

intellektual üstünlüklərindən qürur hissi duymaq üçün elmlə məşğul olurlar; onlar üçün bu, sanki həyatın 

dolğunluğunu və şöhrətdən doğan məmnunluğu təmin edən idmandır [...] Bəziləri isə öz zəkalarını qazanc,

fayda almaq üçün xərcləyirlər. Allahın göndərdiyi mələk gəlib bunları elm məbədindən qovsa, məbəd 

faciəli şəkildə boşalacaq, seyrələcək, amma boş qalmayacaq [...] Mələyin əzizlədiyi və məbəddə qalan 

insanların əksəriyyəti qəribə, qapalı, tənhadırlar [...] Onları elmə və sənətə gətirən – əzabverici ağırlıq və 

ümidsiz boşluqla dolu olan gündəlik qayğılardan uzaqlaşmaq istəyidir, öz daim dəyişən tələb və 

şıltaqlıqlarından uzaqlaşmaq istəyidir [...] Onlar özlərinə sadə və aydın dünya mənzərəsi yaratmaq, 

yaşadıqları adi dünyanı öz yeni dünyaları ilə əvəz etməyə çalışırlar. Rəssam,şair, nəzəriyyələrlə baş 

sındıran filosof və təbiətşünas, hərə bir cür bununla məşğuldur” 

(“Printsipı nauçnoqo issledovaniya”; bax: A. 

Eynşteyn. Fizika i realnost. “Nauka”, Moskva, 1965; səh. 8).

Zaman anlayışı

Gündəlik həyatımızda və ömrümüz boyu vaxtı ölçürük, saat vədəqiqələri, gün və həftələri, ay və illəri 

sayırıq. Elmdə və tarixdə zaman, vaxt ölçüləri var, onlarsız elm, sənət və həyat təsəvvüredilməzdir. Biz 

çox vaxt bioloji tələbatımızı belə (yemək, yatmaq, dincəlmək,...) fiziki saata görə ödəyirik. 

R. Feinman: elmin işi zamanın nə olduğunu təyin etmək deyil, onu ölçməkdir 

(Lectures, v.1, p. 5)

. 

Zamanı ölçən cihaz - astronomik və fiziki hadisələr, fenomenlərdir. Zamanın ölçülməsi eyni şəkildə təkrar 

olunun hadisələrlə, dövri proseslərlə bağlıdır. Bizsiz də Günəş, Ay, Yer, planet və ulduzlar var, onlar 

bizimlə məsləhətləşmədən dövr etmədədirlər.Ən təbii və qədim vaxt ölçüsü, vaxt hadisəsi bir gündür (gecə

və gündüz birlikdə) - yerin öz oxu ətrafında bir tam dövr etməsi vaxtı, və ya görüntü olaraq, Günəşin iki 

ardıcıl doğuşu arasındakı vaxt (qədimlərdə düşünüldüyü kimi Günəşin Yer ətrafında bir tam dövr 

müddəti). Yerin Günəş ətrafında dövr etmə müddəti - bir il, Ayın Yer ətrafında dövr etmə müddəti – bir 

“Ay ayı” adlanır. Bu fırlanma və dövretmələr dövri səciyyə daşıyır,durmadan davam edir.Bir il 365 gün 5 

saat 48 dəqiqə 46.1 saniyə (0.1 saniyə dəqiqliyi ilə) və ya təqribən 365.2422 günə bərabərdir. Bir Ay 

ayının uzunluğu isə təqribən 29.5306 gündür. Günləri saymaqla, üst-üstə gəlməklə daha böyük vaxt 

ölçüləri – həftələr, aylar, ...əmələ gəlir. Günün hissələrə bölünməsi isə saat, dəqiqə, saniyə kimi daha kiçik 

ölçüləri əmələ gətirir. İnsandan asılı olmayan bu (astronomik) ölçülər –gün, il və Ay ayı təbii zaman, 

insanın düşünüb ortaya çıxardığı saat, dəqiqə, saniyə kimi ölçülər isə süni zaman adlandırıla bilər. Süni 

zaman ölçüləri sadəcə razılaşmadan başqa bir şey deyillər.

Xronologiya hadisələrin baş verdiyi zaman ardıcıllığına görə yerləşdirilməsi, ardıcıl düzülməsidir. 

Təqvim həyatın axarını, ritmini tənzimləmək və təşkil etmək üçün yaradılan, müəyyən şərti başlanğıcı 

olan vaxt bölgüsü sistemidir. Tarix boyu çox təqvimlər olmuşdur.

Dövrləşdirmə

Uzun dövrü əhatə edən hər hansı tarixdövrləşmə olmadan anlaşıla və yazıla bilməz. Tarixin dövləşməsi 

şərtidir, anlatmaq üçün daxil edilən çərçivədir. Dövrləşməmüəyyən əlamətlərə görə aralıqlara, zaman 

intervallarına bölməkdir.

Müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin tarixi fərqli olduğuna görə fərqli dövrləşməyə məruz qalmalıdır. Biri 

üçün aydınlaşdırıcı mahiyyət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər. Avropada ədəbi 

humanizmin banisi və ümumiyyətlə, humanizmin ilk memarlarından biri sayılan F. Petrarca (1304-1463) 

tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı. Bu, 

məsələn, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə dəxli olmayan bir dövrləşmədir. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan

Renesssans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləşdimə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər 

də uyğungörünmür (hansı yenidən oyanma, yenidən canlanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Məsələn, 

İngiltərənin parlaq çağını, İtalyan Renessansı ilə deyil, Elizabeth dövrü (1558-1603) ilə bağlamaq daha 

doğrudur. Qaranlıq Çağ termini də F. Petrarca`nın kəşfidir (1330-larda), Antik dövrdən Avropanın 

oyanması (Renessans öncəsi) arasındakı çağı bildirir. Avropalıların Qaranlıq çağının böyük hissəsi İslamın

parlaq çağı ilə üst-üstə düşür. 

Tək tarix deyil, coğrafi bölgələşmə də Avropa  süzgəcindən keçib. Yaxın Şərq, Orta Şərq, Uzaq Şərq 

terminləri Avropada yaranmış və Avropa baxışını əks etdirir, Avrosentrizmin məhsuludur.

          Elm. Təbiət elmləri

Yeni və etibarlı biliklərin əldə edilməsi - hər insanın ayrı-ayrılıqda, bəşəriyyətin isə bütövlükdə üzərində 

çalışdığı ən əsas məsələlərdən biridir.Sivilizasiyanın inkişaf sürəti yəqin ki, toplanmış bilik və bacarıqla 

düz mütənasibdir.Bu bilik və bacarıqlar əsasən təhsil vasitəsilə bir nəsildən o biri nəslə ötürülür.

Elm biliyin toplanması və təşkilidir, biliklərdən sistem qurulmasıdır. Elm və texnologiyanın inkişaf sürəti 

qeyri-adi dərəcədə artıb, bu sürət həyatımıza birbaşa təsir edir. Biliklər içində ən çox və ən sürətlə dəyişəni

elmdir.Bəşəriyyətin inkişafını elmi dünyagörüşüş inkişafı ilə paralelləşdirmək olar. O. Comte (1798-

1857): Keçmişə nəzər salsaq görərik ki, elmlər insan ruhunu teologiya və metafizikanın uşaqlıqda zəruri 

olan, amma həddindən çox uzanmış himayəsindən azad etdilər. 

Təbiət elmlərində (“natural fəlsəfə”də) irəliləyiş var, elm inkişaf edir, daim yeni, daha güclü, daha ümumi 

nəticələr əldə edilir. Elm kumulyativliyə (yığıcılığa) malikdir, yəni biliklər üst-üstə gəlir, sonrakı nəticələr 

əvvəlkiləri öz içində saxlayır, daha ümumi olur; köhnələr yenilərin xüsusi hallarına çevrilir.Biliklərin üst-

üstə gəlməsi ilə yeni, daha yüksək səviyyəyə keçilir; bu, tərəqqi deməkdir.  Tarix və elmdə hər kəs 

özündən əvvəlkilərə borcludur! Təbiətşünas alim təbiəti və kainatı müşahidə edir, fərziyyələr ortaya atır, 

mümkün olduqca təcrübələr qurur, analiz və sintez edir, fərziyyələri sınaqdan keçirir, əksər hallarda 

kəmiyyət analizi apararaq riyazi yolla (model quraraq) sübuta yetirməyə çalışır. Elmin fizika, astronomiya 

kimi inkişaf etmiş hissələri öz qanunlarını riyazi şəkildə ifadə edir. 

Elmi bilik obyektivdir, əsaslandırılmış fərziyyələr həmin elmin qanunlarına çevrilir və elmin inkişafı bu 

qanunlar üzərində qurulur (çox zaman riyazi ifadəyə malik qanunlar şəklində). Qanunlar baş verən 

hadisələri izah etməyə və sonra nə baş verəcəyini görməyə imkan verir. Təbiətşünaslıqda elmi biliklər 

vasitəsilə proqnoz etmək, proseslərin əvvəli və gedişini təhlil etməklə sonrasını öncədən görmək 

mümkündür. Elm ölçüləbilən tərəqqidir; ölçülə bilməyən şey elmi yanaşmanın məhsulu deyil.Bu elmlərdə 

durmadan yeni biliklər meydana çıxır. 

Elm heç də ancaq tam aydın məntiqin və “sağlam ağlın” məhsulu kimi inkişaf etmir. Thomas Kuhn 

(“The 

Structure of Scientific Revolutions”

) elmin inkişaf sxeminin “normal elm →→ paradiqmlər →→ normal 

elm →→ paradiqmlər...” şəklində olduğunu irəli sürür. Normal elm böyük, inqilabi fenomenlər yaratmır, 

o, boşluqları doldurur, mənzərəni tamamlayır, bütövləşdirir. Sonra normal elmdə narahatlıq doğuran, 

çaşqınlıq yaradan paradiqmlər meydana çıxır. Bu, elmi inqilaba gətirib çıxarır. Normal elm ənənəni davam

etdirir, elmi inqilab ənənəni sındırır. Qeyri-Evklid həndəsəsi, Yerin kürə şəklində olması, Yerin Günəş 

ətrafında dövr etməsi (Günəşin Yer ətrafında deyil), Nisbilik nəzəriyyəsi, Kvant mexanikası,..sağlam 

düşüncənin deyil, fəhm və qeyri-standart düşüncənin kəşfidir. İntuisiya və “sağlam düşüncə” kəşfə də 

apara bilir, aldada da bilir, yeniliyə qarşı da çıxa bilir, fakta, məntiqə və elmi təcrübəyə qarşı cəbhə də aça 

bilir.

Elm sanki durmadan öz-özünü irəli aparmağa çalışır. Elm tarixi insanın təbiəti, kainatı dərk etmə tarixidir. 

Elm milli çərçivələri aşan bəşər fəaliyyətidir. Avromərkəzçiliyə qarşı çıxmaqda elm tarixi ilə məşğul 

olanlar həlledici rol oynadılar.Təbiət elmlərinin ən mühüm cəhəti və əsas nəticəsi tədqiqatçıların 

şəxsiyyətindən, hisslərindən, sevgi və ya nifrətindən asılı olmadan, yəni insanların iradəsindən asılı 

olmadan mövcud olan həqiqətin, qanun və qanunauyğunluqların üzə çıxarılmasıdır. 

Elm anlayışının çalarları

“Elm” kəlməsi və ya termini dilin içində kontekstdən asılı olaraq fərqli mənalər kəsb edir; həmçinin, elm 

sözü müxtəlif dillərdə bir-birindən fərqli məna daşıya bilir. İngiliscə “Science” sözü Azərbaycan 

türkcəsinə “Elm” kimi tərcümə edilir. “Science” latınca “scienta” sözündən törəyib, “bilik” mənasını verir,

“elm” sözünün də ərəbcə əsas mənası (`ilm) “bilik” deməkdir. Əslində isə ingiliscədə “Science” dedikdə 

birinci növbədə təbiət elmləri və ya təməl (fundamental) elmlər (fizika, kimya, biologiya, geologiya, 

riyaziyyat,...) başa düşülür. Bu dəqiq və ya təməl elmlər ciddi məntiq, kəmiyyət analizi, riyazi düşüncə və 

modellər üzərində qurulur.

Elmlə məşğul olan, yeni bilik yaradan, yeni elmi kəşflər edən şəxsə alim deyilir. Bu söz bilik mənası verən

ərəb “ilm” sözündən əmələ gəlib, elmi olan adama deyilir. Hər dildə elm adamını müəyyən sözlə, terminlə

adlandırmaq qəbul edilib. İngiliscədəki “scientist” sözünü ingilis (Cambridge) filosofu William Whewell 

1834-cü ildə, özünün dediyi kimi, elm adamlarının hamısını səciyyələndirən adın olmaması üzündən daxil

etmişdir. Çox şaxələnmiş elm sahələrində çalışanları “filosof”, həmçinin təbiət elmləri ilə məşğul olanları 

“natural filosof” adlandırmaq artıq işə yaramırdı. O zamanlar işlənməkdə olan “Artist” sözü sənət 

(incəsənət) adamlarını bildirirdi.

Elmi çətin edən səbəblərdən biri onun xüsusi dili olması, çox anlayışlara, terminlərə, jarqonlara sahib 

olmasıdır. Bu terminlərin bəziləri (məsələn, sürət) gündəlik həyatda rast gəlinən, hiss olunan adi 

anlayışlarla bağlıdır (əlbəttə ki, onlar elmdə xüsusi dəqiq məna kəsb edirlər), digərləri anlaşılan, adət 

edilmiş, adiləşmiş dəqiq iş prinsipi heç də hamıya məlum olmayan) anlayışlardır (məsələn, radio, telefon),

bir qismi (əksəriyyəti!) isə hər kəsə o qədər də aydın olmayan və müxtəlif dillərdə eyni şəkildə (eyni və ya

çox yaxın deyilişdə) işlənilən anlayışlardır (məsələn, atom, spektr, elektron,diferensial, inteqral, membran,

xromosom, amin turşusu, DNA/DNT).

Elm və cəmiyyət

Elm böyük sayda elm adamlarının kollektiv əməyinin nəticəsidir. Əlbəttə ki, yaradıcı adam öz-özü ilə tək 

qalaraq, öz intuisiyası, düşüncəsi, fantaziyası, təhlili və məntiqinə əsaslanaraq kəşf edir, yaradır, yeni 

nəticələr əldə edir. Lakin bunları edərkən o, özündən əvvəlkilərin müşahidələrindən, əldə etdikləri uğurdan

(və uğursuzluqlardan!?) yüksək dərəcədə istifadə edir. Onun elmə gətirdiyi yeniliyi öz növbəsində digər 

tədqiqatçılar təhlil edir, mənimsəyir, öz süzgəclərindən keçirir, o yeniliyi daha dolğun edirlər. Elm xüsusi 

kollektiv, daha geniş mənada isə sosial fəaliyyət növüdür. Elm öz zəka macəraları üçün də hərəkət edən 

alimlər tərəfindən yaradılsa da, elm son nəticədə ictimai məhsuldur. Çağdaş elmin inkişafı onun 

institutlaşması ilə üzvi surətdə bağlıdır. Elmi qurumlar cəmiyyətin vacib aparıcı qüvvələrindən biridir. 

Elmi məktəblər onları təsis edənlərdən qat-qat uzunömürlü və təsirli olur. Elm və sənət oçaqlarının, 

birliklərinin tarixi ümumi elm və sənət tarixinin, həmçinin sosial tarixin mühüm hissəsidir. Elmi məktəb 

bir ənənə yaradır, yaradıcı mühit yaradır, cazibə mərkəzinə çevrilir, həmin yerin mədəni və iqtisadi 

simasında yer tutur, hətta dəbə minir. Bu sonuncu isə himayəçilərin meydana çıxmasına kömək edir.Ağac, 

bitki böyümək üçün münbit torpaq, işıq, hava tələb etdiyi kimi, elm və texnologiyanın inkişafı da münbit 

mühit, yəni zəruri iqtisadi, mədəni, sosial və siyasi şərait tələb edir.

Sivilizasiya (və hər şey!) müqayisə ilə öyrənilir - özündən əvvəlkilərlə (zaman dəyişir) və qonşularla         

(məkan dəyişir). Elm və mədəniyyətin çöküşü, geriləməsi cəmiyyətin dəyərlərinin dəyişməsi ilə, fərdlərin 

mənəvi-ruhi hal və maraqlarının, psixologiyasının dəyişməsi ilə əlaqədardır. Xarici amillər (“barbarların 

hücumu”, “ikili standartlar”) əsas deyil, amma prosesi sürətləndirir və ya ona nöqtə qoyur. Bir çox 

mütəfəkkirlərin fikrincə millətin xarakteri itəndə, zəifləyəndə, həzz birinci plana çıxanda, eqoizm çox 

artanda sivilizasiya zəifləyir və məhv ola bilir.

Elm digər intellektual fəaliyyət növləri (mühəndislik, tibb,...) ilə sıx əlaqədədir (intellekt axtarır, araşdırır) 

və bir çox hallarda onlarla iç-içə girir. Mühəndislik, tibb və digər tətbiqi sahələrdə gündəlik vacib 

məsələlər həll olunur (ev tikilir, körpü salınır, maşın düzəldilir, xəstə insan müalicə olunur), bu isə həmin 

sənət sahiblərinin fəaliyyət və həyatını təmin etməyə imkan verir (hökumət bu barədə düşünməsə belə). 

Böyük (fundamental) elmin inkişafı maliyyə və təşkilati köməkdən asılıdır; elm, əksər hallarda öz 

məhsulunu birbaşa sata bilmir, o, həyatda üz-üzə gəldiyimiz gündəlik problemlərin həlli ilə deyil, həyatın 

və təbiətin müəyyən modelləri ilə məşğul olur. Əldə olunan ən qiymətli nəticələrin belə həyatda tətbiqi 

uzun sürə bilər (tətbiq olunmazlar da mövcuddur). Elm və yüksək texnologiyaların bir-birinə qovuşduğu 

günümüzdə artıq elmi deyil, elmi-texnoloji inqilabdan danışmaq doğrudur (İKT, nanotexnologiya,...); bu 

inqilabda gərək ki, həm alimlər, həm də texnoloqlar iştirak edirlər. 

Elmin inkişafı ilə kapitalizmin inkişafı sanki bir-birinə dəstək oldular. Elm demokratiyanın, müstəqil 

fikrin inkişafında böyük rol oynayır; yəni elm öz azad fikir təbiətinə görə mütləq hakimiyyət ideyasına 

qarşı duran cərəyandır.Milli Məclisi zooparka və ya zoosirkə bənzətmək – bu, əlbəttə ki, “hər kəs fikrini 

söyləməkdə sərbəstdir” prinsipinə uyğundur (bu, insanların çoxunda gülüş və təbəssüm doğurur). Lakin 

deyiləcək söz savaşa, böyük nifrətə yol açacaqsa, onu deməmək lazımdır.Qərb dünyasında müsəlmanların 

hissinə toxunan, məsələn, Məhəmməd peyğəmbərə qarşı hücumları “dəyərləri təhlil etməyə, onlara şübhə 

etməyə hər kəsin haqqı var, bu, demokratiyadır” deyə müdafiə etməyə və ya yumşaltmağa çalışırlar. 

Lakin, məsələ bundadır ki, bu hücumlar şübhə və dəyərlərin təhlili kimi deyil, ağır təhqir kimi qəbul 

olunur (hətta mömin olmayan müsəlmanlar tərəfindən də).

Elm və fəlsəfə

Elmin tarixini öyrənərkən qarşılıqlı əks (zidd) adlandırıla bilən iki hadisə görürük: gah zahiri (görünən) 

mürəkkəblik arxasında sadəlik gizlənir, gah da tərsinə, sadə görüntü özündə fövqəladə mürəkkəblik 

gizlədir 

(Анри Пуанкаре. О науке. «Наука», Москва,  1983; стр. 95).

Fəlsəfə qədimdə, nisbətən də orta əsrlərdə geniş mənada düşüncə sistemi, zəka fəaliyyəti idi, hər şeyi 

əhatə edirdi (etməyə çalışırdı). Çağdaş zamanımızda fəlsəfə elm deyil, yəni yeni bilik sistemi yaratmır. 

Fəlsəfədə və müxtəlif sənət növləri müxtəlif, bir-biri ilə yola getməyən, çarpışan görüşlərdən, 

konsepsiyalardan ibarətdir. Burada doğru və yalan əlamətləri tam müəyyən olunmur. Henri Bergson: 

“İfşa” etdiyimiz “yalanlar”ın içində bir sıra “həqiqətlər”in olduğunu anlayırıq. Fəlsəfə tarixi elm və din 

arasında dalğalanmışdır...Nietzsche: bütün başlanğıc problemləri metafizikadır.Fəlsəfədən ən tez ayrılan 

elm, yəqin ki, riyaziyyat idi. Riyaziyyatın özündən də ayrılanlar oldu – musiqi, astronomiya, fizika!)

Elmin vəzifəsi bu obyektiv gerçəkliyi meydana çıxarmaq və izah etmək, və mümkünsə, həyatımızı daha 

gözəl etmək üçün bu gerçəklikdən istifadə yollarını müəyyən etməkdir. Bu yolda mühəndislik və tibb kimi

tətbiqi elmlər mühüm rol oynayır. Sənayeləşmə dövrünə qədər elm əsasən təbiətlə dil tapmağa çalışırdısa, 

sonra onu dəyişdirməyə, bir çox hallarda da ona hücum etməyə başladı.Elm izah edir, texnologiya icad 

edir deyə bilərik. Elm və texnologiya bir-birinə ideya, mövzu və material verir. 

           Geniş mənada elm

Bəs “qeyri-dəqiq”, “fundamental olmayan” bilik sahələrində, sənət növlərində nə baş verir, onların 

gerçəkliyə münasibəti necədir? “Sənət” sözün dar mənasında bacarıq, vərdiş tələb edən insan 

fəaliyyətidir. Daha geniş mənada isə “sənət” duyğulara qanad verən, xüsusi ritm və ahəngə malik 

əsərlərin yaradılmasıdır, hiss, duyğu və zəkanın birgə səyləri ilə aşkar edilən gözəlliyin tərənnümüdür, 

duyğu və düşüncələrin bədii-estetik ifadəsidir. Musiqi, ədəbiyyat, rəsm, heykəltaraşlıq, teatr, kino bu 

qəbildən sənət/incəsənət  növləridir. Bəzən “sənətlər” (ingiliscə: arts) və “incə(gözəl)sənətlər” (fine arts) 

yaxın mənada işlənilir. “Sənətkar” sözü həm ümumi (“adi”) sənətlə məşğul olanlara, həm də musiqi, 

ədəbiyyat və digər sahələrdə xüsusi hünər göstərmiş şəxslərə aid edilir. 

Konkretlik və aydınlıq gətirmək üçün ədəbiyyata müraciət edək. Homer`in “İliada” və “Odisseya” 

əsərlərindən sonra nə qədər kitablar yazılsa da, onlar “İliada” və “Odisseya”nı oxumağı heç cür əvəz edə 

bilmir. Homer, Nizami, Shakespeare, V. Hugo, Balzac, L.Tolstoy, Dostoyevskiy, M.F. Axundov və R. 

Taqore`un əsərləri bu gün də oxunur, onları ümumiləşdirən, öz içinə alan əsərlər yoxdur. Hər sənət əsəri 

təklikdə, öz-özlüyündə mövcuddur, bitmişdir. Burada təbiət elmlərinə xas olan biliklərin üst-üstə gəlməsi, 

ümumiləşdirilməsi, bir-birinin içinə girməsi baş vermir. Əsas səbəb bədii ədəbiyyatın məntiqlə, kəmiyyət 

analizi ilə əldə olunan biliklərdən deyil, hisslərin ifadəsindən ibarət olmasıdır. Hisslər isə çox fərdidir, onu 

Homer bir cür, M.F. Axundov başqa cür ifadə etmişdir. Hərdövrün, hər yazıçının öz təkrarsız məhsulu var.

Hər dövrdə yazılanlar, yaradılanlar orijinal əsərlər kimi öz-özlüyündə yaşayırlar.İnsana təbiətdə rast 

gəlinməyən keyfiyyətlər – məqsəd, istək, arzu, hirs, ehtiras,.. xasdır. İnsan təbiəti sirlidir, o, öncədən tam 

görünə bilən deyil. Tarix də belədir, determinist deyil; gələcək çoxvariantlı və çox mürəkkəb olduğuna 

görə nələr baş verəcəyini öncədən tam görmək mümkün olmur.

Ədəbiyyatda müəyyən inkişaf olsa da (məsələn, yeni janrların meydana çıxması kimi), bu, dəqiq 

elmlərdəki kimi tərəqqi ilə, yəni üst-üstə yığılmaqla əvvəlkini öz içinə alan keyfiyyətcə yeninin meydana 

çıxması ilə nəticələnmir. Ədəbiyyat obyektiv olan bir gerçəkliyin kəşfi ilə məşğul olmur. Hər yazıçının öz 

təxəyyülü, öz subyektiv gerçəkliyi var. Bu yerdə “ədəbiyyat elm deyil, ədəbiyyat sənətdir” fikri aydın olur.

Beləliklə, ədəbiyyatda və incəsənətdə dəyişmə var, inkişaf var, amma tərəqqi yoxdur. 

Elm mütəşəkkil və əsaslandırılmış biliklər sistemidir. Bu, geniş mənada elm anlayışıdır və bu mənada 

humanitar və sosial elmlər adı ilə tanınan biliklər sistemi mövcuddur. Bunların bir qismi dəqiq elmlərin 

metodlarından qismən, bu və ya başqa dərəcədə istifadə edir. Digərləri əsasən təsviri-hissi metodlar 

vasitəsilə bilik sistemi qurmağa çalışırlar. İqtisadiyyat və maliyyə sahələri çoxdan humanitar meydanı tərk

etmiş, riyazi metodlarla silahlanmış və tədqiqat üsullarına görə təbiət elmlərinə çox yaxın olmuşlar. 

“İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı almaq ümidi yalnız riyazi model qurmaqla yeni istisadi 

qanunauyğunluq tapanlarda ola bilər“ fikri böyük etiraz doğurmamalıdır.

Sosial elmləri “üçüncü mədəniyyət” kimi şərh edənlər də var (təbiət və humanitar elmlərdən sonra). Bəzən

humanitar elmlər mədəni mirasın öyrənilməsi kimi, sosial elmlər isə  cəmiyyəti təhlil edib yol göstərən 

bilik sistemi kimi qələmə verilir. Tarixi bu mənada humanitar elmlərə də, sosial elmlərə də aid edənlər 

var.İnsani dəyərlər də elmin (geniş mənada elmin) mövzusuna çevrilə bilir, bu dəyərlərlə təbiət elmləri 

deyil, fəlsəfə və din, ümumiyyətlə isə humanitar və bir sıra sosial elmlər məşğul olur. Faktların seçimi və 

onların dəyərlər əsasında şərhi humanitar elmlərin ana xəttini təşkil edir.