Mühazirə Boloniya prosesi və Azərbaycanın ali məktəblərində kredit sisteminin tətbiqi

Kredit nədir?
Kredit fənnin mənimsənilməsinə ayrılan vaxtın və ona sərf olunan əməyin ölçü vahididir. Başqa sözlə, kredit təhsilin nəticələrini müqayisə etmək üçün Avropa məkanında ali təhsildə qəbul olunmuş vahid ölçüdür.
Kreditin iki əsas funksiyası vardır:
- Tələbələrin mobilliyinin təmin edilməsi, yəni digər ali təhsil müəssisəsində ayrı-ayrı fənlərin mənimsənilməsinə şəraitin yaradılması və onun nəticəsinin təhsil aldıqları ali məktəbdə tanınması.
- Tələbənin öz təhsil alma trayektoriyasını müstəqil müəyyənləşdirməsi.
Boloniya Bəyannaməsinin müddəalarına uyğun olaraq ali təhsilimizdə kredit sistemini tətbiq etmək üçün Təhsil Nazirliyi qarşısında aşağıdakı vəzifələr dururdu:
- kredit vahidlərinin əksər Avropa ölkələrində tətbiq olunan ECTS (Avropada kreditlərin transfer sistemi) əsasında müəyyənləşdirilməsi;
- bir sıra ali məktəblərin bəzi fakültələrində eksperiment şəklində kredit sisteminin tətbiqi və buna müvafiq tədrisin təşkili;
- eksperiment aparılan istiqamətlər üzrə Dövlət təhsil standartlarının və buna müvafiq tədris planlarının kredit vahidləri əsasında yenidən hazırlanması;
- müəllimlərin dərs yükünün kredit vahidlərinə uyğun müəyyənləşdirilməsi;
- təhsil iştirakçılarının (təhsil alanların və təhsil verənlərin) mobilliyini təmin edən mexanizmin yaradılması;
- təhsilin keyfiyyətinə nəzarət mexanizminin yaradılması;
- tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində çoxballı sistemin tətbiqi;
- eksperiment aparılan müddətdə tədris prosesini təmin edən normativ sənədlərin hazırlanması və aprobasiyası.
Qarşıda duran vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə Təhsil Nazirliyinin müvafiq əmri ilə mütəxəssislərdən ibarət işçi qrupu yaradılmışdır.
İşçi qrupu tərəfindən Azərbaycan Dillər Universitetində "Beynəlxalq inteqrasiya: Azərbaycanın ali təhsil sistemində islahatlar", Təhsil Nazirliyi və Azərbaycanda Avropa İttifaqının Tempus ofisinin nümayəndəliyi ilə birgə "Azərbaycanda Boloniya prosesi-Tempus proqramı" mövzularında seminarlar keçirilmiş, Avropa ölkələrinin iş təcrübəsi öyrənilmiş, ali məktəb rəhbərləri ilə bir sıra məsləhətləşmələr və müzakirələr aparılmışdır. Bunların nəticəsi olaraq mütəxəssislərin iştirakı ilə "Ali təhsil müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə nümunəvi əsasnamə" hazırlanıb təsdiq edilmişdir.
Təhsil müəssisələrinin təklifləri əsasında Təhsil Nazirliyi tərəfindən eksperiment aparılacaq ali məktəblər, istiqamətlər (ixtisaslar) müəyyənləşdirilmiş və onlara kredit sistemi ilə tədrisin təşkilini təmin edən normativ və metodik sənədlərin hazırlanması tapşırılmışdır.
Təsdiq olunmuş qaydalara görə, kredit sistemində təhsil alanlar üçün semestrlər üzrə auditoriya dərsləri 15 həftə müəyyənləşdirilmişdir. Tədris planında tədris işinin həcmi kredit vahidləri ilə müəyyən olunur və bir kredit 15 akademik saata bərabər tutulur. Tələbəyə mühazirə, seminar, laboratoriya və s. dərslərin hər bir növünün 1 saatına 0,5 saat auditoriyadankənar sərbəst iş də müəyyən olunur.
Tələbəyə bir semestrdə 30 kreditə qədər fənlərin tədrisi müəyyənləşdirilir. Bu zaman həftəlik dərs yükü bir qayda olaraq 30 saatı aşmamalıdır. Bundan əlavə, tələbəyə hər semestrdə (birinci tədris ili istisna olmaqla) cəmi 8 kreditdən çox olmamaq şərti ilə 1 və ya 2 fənn də seçməyə icazə verilir.
Tələbələrə yuxarıdan (müvəffəqiyyətlə təhsil alanlar üçün) və aşağıdan (kəsiri qalan tələbələr üçün) fənlər seçmək hüququ verilir. Əlavə (yuxarıdan) fənlər almaq hüququna yalnız əvvəlki ildə akademik borcu olmayan və bütün fənlərdən orta göstəricisi 71-100 bal arasında olan tələbələr malikdirlər.
Bakalavr pilləsində tələbələrə təhsil müddətində 200-250 kredit müəyyənləşdirilir.
İstiqamətlər (ixtisaslar) üzrə tələbələrin təhsili Dövlət təhsil standartlarına müvafiq kredit sisteminə uyğunlaşdırılmış tədris plan və fənn proqramları əsasında həyata keçirilir. Kredit sistemində hər bir tədris ili iki semestrdən (payız və yaz) ibarətdir. Lakin bundan əlavə, yay tətili müddətində altı həftədən çox olmayaraq yay semestri də təşkil oluna bilər.
Kredit sistemində 4 formada tədris planlarından istifadə olunur:
- istiqamətin (ixtisasın) tədris planı;
- istiqamətin (ixtisasın) tədris planı və tələbələrin fərdi tədris planlarına uyğun hazırlanmış illik işçi tədris planları;
- istiqamətin (ixtisasın) tədris planı əsasında hazırlanmış tələbənin fərdi tədris planı;
- müəllimlərin tədris yükünü müəyyən edən işçi tədris planları.
Tədris planında fənlər vacibliyinə və məzmununun mənimsənilməsi ardıcıllığına görə aşağıdakı üç qrupa bölünür:
- məcburi ardıcıl öyrənilən fənlər qrupu;
- məcburi, lakin ardıcıllığı vacib olmayan fənlər qrupu;
- tələbələrin öz seçimi əsasında öyrənilən fənlər qrupu.
Buna müvafiq olaraq hər bir ali məktəb tərəfindən bir-biri ilə bağlı olan fənlərin ardıcıllığı müəyyənləşdirilir və tələbəyə fərdi tədris planı tərtib edərkən bunları nəzərə alması tövsiyə olunur.
Eyni zamanda həmin qaydalarda tədris planına uyğun qrupların, bu qruplardakı tələbələrin sayının, habelə hər bir müəllimə düşən tələbələrin maksimal sayının müəyyənləşdirilməsi, tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi və hər bir fənn üzrə attestasiya formaları öz əksini tapmışdır.
Bundan əlavə, qaydalarda tələbələrə metodik yardım göstərmək üçün tyutor (tədris məsləhətçisi) xidmətinin təşkili nəzərdə tutulmuşdur. Tyutorların sayı təhsil alan tələbələrin sayı ilə müəyyənləşdirilir (hər 100 tələbəyə 1 tyutor). Hər bir tyutor öz işini bir qayda olaraq bir istiqamət (ixtisas) çərçivəsində həyata keçirir və tələbələrə birinci kursdan buraxılışadək xidmət göstərir. Tyutorlar ən azı magistr dərəcəsi, bu sahədə müəyyən təcrübəsi və səriştəsi olan şəxslərdən seçilir və rektorun əmri ilə təyin olunur.
Dünya təcrübəsində kredit sisteminə yanaşmalar müxtəlif olsa da, məqsəd birdir -ali təhsildə demokratik prinsiplərin bərqərar olması və təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi.
Kredit sisteminin tətbiqi, ilk növbədə, onun böyük üstünlüklərə malik olması ilə bağlıdır. Bu üstünlüklər aşağıdakılardır:
* Hər bir tələbə özünün fərdi tədris planını tərtib edir və ona fənlərin öyrənilməsi ardıcıllığını müəyyənləşdirməyə imkan yaradılır, beləliklə, tələbələrin tədris prosesinin təşkilində bilavasitə iştirakı təmin olunur.
* Hər bir tələbə ayrı-ayrı fənlərdən ali məktəbin imkanları daxilində müəllimi seçmək hüququna malik olur, bu da müəllim-tələbə münasibətlərinin daha səmərəli qurulmasına xidmət etməklə bu günədək mövcud olan neqativ halların qarşısını ala bilər.
* Akademik borcların ləğvinə həmin fənni, hazırda mövcud olan qaydaların əksinə, az müddət keçdikdən sonra deyil, yalnız təkrar dinlədikdən sonra icazə verilir ki, bu da fənni mənimsəmədən tələbələrə qiymət yazılmasının qarşısını alır və bir sıra neqativ halları aradan qaldırır.