Ekologiyanın qenezisi
Hələ əski çağlarda insanlar bilirdilər ki, canlılar həm ətraf mühitdə dəyişiklərə reaksiya verirlər, həm də onunla işbirliyindədirlər.
Heraklit belə demişdir: “Bizim bədənlərimiz çay kimi axındadırlar, materiya isə daim onun içində yenilənir”. Buradan görünür ki, Heraklit həyatın əsasını təşkil edən maddələr mübadiləsi haqqında bilirdi.Fəlsəfi baxımdan canlılar açıq sistemlərə aiddirlər. Onlar özlərini ətraf mühitdən alınan maddə və enerji sayəsində saxlayırlar.
Aristotel (e.ə. 384-322) bildiyi 500 növə yaxın heyvanlar haqqında yazmış, onların davranışları – yerdəyişmələri, fəaliyyətləri özünüqoruma üsulları - haqqında bilgi vermişdir. Onun öyrəncisi olan Ereziyalı Teofrast (e.ə. 371-280) bitkilərin boy atması və görkəminin iqlimdən, torpaqdan və başqa amillərdən asılı olduğunu göstərmişdir.
Dirçəliş çağının başlanması, yeni coğrafi açılışlar və yeni yerlərdə sümürgəçilik sistematikanın inkişafına gətirib çıxartmışdır. Alimlər çeşidli bitkilərlə heyvanlar haqqında bilgi əldə etmiş, onları sistemləşdirməyə çalışmışdırlar. Bu işə ilk dəfə Sezalpin (1519-1603), Rey (1623-1705), Turnefor (1656) qatılmışdırlar. Onlar bitkilərin yerdə bitmə şəraitindən ya da becərilməsi haqqında bilgi vermişdirlər. Bu kimi bilgilər heyvanlar haqqında əldə edilirdi.
18-ci yüzillikdə Büffon (1707-1788) 44 cildlik “Təbii tarix” adlı əsərini yayımlamışdır. Orada o, ilk dəfə olaraq demişdir ki, şəraitin təsiri növlərin dəyişməsinə gətirib cıxarda bilər. Bitki və heyvanlar haqqında bilgilər “orqanizmlərin təbii tarixi” adlandırılmışdır.
Alman alimi Humbolt (18-19-cu yüzilliklər) iqlimin yerdəki bitkilərə təsirinin ümumi qanunauyğunluqlarını açmağa çalışmışdır. O biocoğrafiya elminin yaradıcısı sayılıq. Daha bir alman alimi Qloger (19-cu yüzillik) iqlimə uyğun olaraq iqlimin dəyişməsi ilə quşların boyanmalarının dəyişməsinin örnəklərini gətirmişdir.
Get-gedə ətraf mühitin təsiri altında növlərin dəyişməsi haqqında bilgilər genişlənirdi. Bunların təsiri altında 19-cu yüzillikdə Lamark heyvanlar aləminin təkamülü, onun iptidai formalardan mürəkkəb formalara qədər inkişafı ideyası ilə çıxış etmişdir. Lamarka görə bu formaların çeşidliliyi şəraitin təsiri və bütün canlıların mühitə uyğunlaşmasının zəruriliyindən irəli gəlir.
19-cu yüzilliyin sonunda Darvin növlərin təbii seçim yolu ilə yeni növlərin yaranması nəzəriyyəsi ilə çıxış etmişdir. Onun fikrincə, növlərin ətraf mühitlə bütün ziddiyətli əlaqələri təbii seçimə gətirib çıxarır və bu təkamülün aparıcı güçüdür. Var olmaq uğrunda mübarizə (canlıların bir-biri ilə münasibətləri və onların mühitin cansız komponentləri ilə bağlantısı) ayrıca araşdırma sahəsidir.
Darvin canlıların mövcudluq uğrunda mübarizədə üç əsas yönümü vurğulamışdır: fiziki mühitlə, öz növünün kəsləri ilə və başqa növlərin kəsləri ilə münasibətlər. Yalnız ətraf mühitin basğılarına dayanıqlı olan kəslər yaşayıb, artım verə bilirlər.
Dostları ilə paylaş: |