MühaziRƏ intellekt sistemləRİNİn komponentləRİNİn müvafiq quruluşU

MÜHAZİRƏ 10. ƏSAS TƏYİNATLAR. HAZIRLIQ MƏRHƏLƏSİ. 

EKSPERTLƏRDƏN BİLİKLƏRİN ƏLDƏ EDİLMƏSİNİN SİSTEMİNİN ƏSAS 

MƏRHƏLƏSİ. KEYFİYYƏTLİ BİLİKLƏRİN FORMALLAŞDIRMASI. 

KEYFİYYƏTLİ BİLİKLƏRİN FORMALLAŞDIRMASININ NÜMUNƏSİ. 

 

 

 

Ekspert sistemlərin hazırlanması mərhələləri digər proqram məhsullarından əhəmiyyətli 

dərəcədə  fərqlənir.  Ekspert  sistemlərin  yaradılması  təcrübəsi  göstərdi  ki,  onların 

hazırlanmasında  ənənəvi  proqramlaşdırmada  qəbul  olunan  medotologiyanın  istifadəsi  ya 

ekspert sistemlərin hazırlanması prosesini həddindən artıq uzadır, ya da ümumiyyətlə mənfi 

nəticələrə gətirib çıxarır.

 

 

 

 Ekspert sistemlərin istifadəsi o zaman mümkündür ki, ekspert sistemlərin hazırlanması 

mümkünlüyü,  təsdiq  olunması,  biliklər  mühəndisliyinin  metodları  həll  edilən  məsələyə 

uyğundur.  Ekspert  sistemin  hazırlanmasının  mümkünlüyü  üçün  ən  azından  həll  ediləcək 

məsələ eyni vaxtda bir neçə aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

 

tədqiqat  sahəsində  məsələləri  yeni  mütəxəssislərdən  daha  yaxşı  həll  edən  ekspertlər 

vardır;

 

ekspertlər təqdim olunan məsələnin qiymətləndirilməsində eyni fikirdədirlərsə, məsələyə 

ekspert sistemin qiymət verməsindən başqa bir yol qalmır;

 

---

ekspertlər  istifadə  etdikləri  metodları  adi  dillə  deyə  və  izah  etmə  qabiliyyətinə 

malikdirlər, əks halda ekspert biliklərini “çıxarmaq” və onları ekspert sistemlərə daxil etmək 

çətin olur;

 

məsələnin həlli hərəkət deyil, ancaq mühakimə və fikir tələb edir;

 

qarşıya qoyulan məsələ çox çətin olmamalıdır (yəni, ekspertin bu məsələni həll etməsi 

imkanı həftələrlə deyil, bir neçə saat və ya gün olmalıdır);

 

məsələlər rəsmi şəkildə ifadə olunması zərurəti olmasa da, bu sahədə çalışanlar üçün (ən 

azından ekspert üçün) anlaşılan olan ümumi anlayış və məfhumlarla ifadə olunmalıdır.

 

 

 

 Verilən məsələdə ekspert sistemlərin istifadəsi mümkün ola bilər, lakin təsdiq olunmaya 

bilər. Ekspert sistemlərin tətbiqi aşağıdakı faktorlarla təsdiqlənə bilər:

 

məsələnin həlli əhəmiyyətli dərəcədə effekt verir, məsələn iqtisadi effekt;

 

insan-ekspertin  istifadə  olunmaması  ya  ekspertlərin  sayının  azlığından,  ya  da 

ekspertizanın eyni zamanda müxtəlif yerlərdə yerinə yetirilməsinin vacibliyindən asılıdır;

 

ekspert sistemlərin istifadəsi o zaman məqsədəuyğundur ki, informasiyanın ötürülməsi 

anında ekspert informasiya və ya vaxt itirir.

 

 

 

 Əgər  həll  edilən  məsələ  aşağıdakı  xarakteristikaların  məcmusuna  malikdirsə,  onda 

məsələ ekspert sistemlərin metodlarına uyğundur:

 

məsələ  riyazi  metodlar  və  ənənəvi  proqramlaşdırmada  qəbul  olunan  rəqəmlərlə 

manipulyasiya etməklə deyil, təbii yol olan simvollar (yəni, simvolik mühakimələrin köməyilə) 

vasitəsilə manipulyasiya etməklə həll edilə bilər;

 

qoyulan məsələ alqoritmik deyil, evristik təbiətə malik olmalıdır, yəni onun həlli evristik 

qaydaların tətbiqini tələb etməlidir.

 

Qoyulan  məsələ  kifayət  qədər  çətin  olmalıdır,  ona  görə  ki,  ekspert  sistemlərin 

hazırlanmasına çəkilən xərcləri ödəmək üçün. Lakin o həddindən artıq çətin də olmamalıdır, 

ona görə ki, ekspert sistem onu həll edə bilsin.

 

 Ekspert sistemlərin yaradılması prosesində aşağıdakı altı mərhələni özündə birləşdirən 

onların  hazırlanmasının  müəyyən  texnologiyaları  verilmişdir  (Şəkil  10):  identifikasiya, 

konseptuallaşdırma, formalaşdırma, icra, yoxlama, təcrübi istismar.

 

 İdentifikasiya  mərhələsində  həllə  lazım  olan  məsələlər,  işin  məqsədi,  ekspert  və 

istifadəçi tipləri müəyyən edilir.

 

 

 

 Konseptuallaşdırma  mərhələsində alət vasitələri seçilir və bütün növ biliklərin təqdim 

olunma  üsulları  müəyyən  edilir,  əsas  anlayışlar  formalaşdırılır,  biliklərin  təsvir  üsulları 

---

müəyyənləşdirilir, sistemin işi modelləşdirilir, fiksə olunmuş anlayış sistemlərin məqsədinin 

adekvatlılığının,  həll  metodlarının,  biliklərin  təqdimi  və  manipulyasiyası  vasitələrinin 

qiymətləndirilməsi həyata keçirilir.

 

 

 

İcra    mərhələsində  biliklər  bazasının  ekspert  tərəfindən  doldurulması  həyata  keçirilir. 

Nəzərə alsaq ki, ekspert sistemlərin əsasını biliklər təşkil edir, onda biz bu mərhələni ən vacib 

və ən çox zəhmət tələb edən mərhələ adlandıra bilərik. Biliklərin əldə olunması prosesi biliklər 

üzrə mühəndis tərəfindən real məsələnin həlli üzrə ekspert fəaliyyətinin əsasında həyata keçirir.