MühaziRƏ intellekt sistemləRİNİn komponentləRİNİn müvafiq quruluşU

Biliyin seçilməsinin (aşkarlanmasının) təcrübi metodları 

  

Bilik  mühəndisi  ilə  ekspertin  bilavasitə  canlı  dialoqu  metod  kimi  izah  edildi.  Lakin  bu 

yeganə  metod  deyil.  Hazırda  bilik  bazalarını  yaratmaq  üçün  biliyin  seçilməsinin 

(aşkarlanmasının) metodları verilmişdir: 

 

Şəkildə  adları  çəkilən  metodlardan  biri,  yaxud  bir  neçəsi  konkret 

məsələdən  və  şəraitdən  asılı  olaraq  tətbiq  edilə  bilər.  Təsnifat  bölgüsünün 

əsasında  bilik  mənbələrinin  müxtəlifliyi  durur.  Kommunikativ  metodlar  canlı 

bilik  mənbəyini,  yəni  ekspertlə  əlaqənin  bütün  növlərini  əhatə  edir,  tekstoloji 

metodlar isə biliyin müxtəlif sənədlərdən seçılməsində istifadə olunur. Bu bölgü 

nusbi  xarakter  daşıyır.  Bilik  mühəndisi  çox  zaman  müxtəlif  metodları  iş 

prosesesində  əlaqələndirməli  olur.  Məs.  o,  əvvəlcə  ədəbiyyatı  öyrənir,  sonra 

ekspertlə işləyir, əksi də mümkündür. 

---

Kommunikativ  metodlar  da  passiv  –  qeyri-fəal  və  fəal  metodlara 

bölünmüşdür.  Passivlik  onu  ifadə  edir  ki,  həmin  metodlar  əsasında  biliyin 

aşkarlanmasında  aparıcı  rol  bilik  mühəndisinə  deyil,  ekspertə  məxsusdur. 

Ekspertin müşahidələrinin nəticələri və mühazirələri buna misal ola bilər. Fəal 

metodlarda isə bu proses əksinədir, yəni bilik mühəndisi əsas rol oynayır. Qrup 

metodları  bir  neçə  mütəxəssis-ekspertin  biliklərinin  kollektiv  şəkildə 

aşkarlanmasında istifadə  edilir.  Lakin  müasir  ES-lərdə fərdi  metodların  tətbiqi 

daha geniş yayılmışdır. 

Passiv  metoda  aid  olan müşahidə  zamanı  bilik  mühəndisi  ekspertin icra 

etdiyi işi izahını, hərəkətlərini, qeydlərini və s. işə müdaxilə etmədən yazır, və ya 

videolentə köçürür. Müşahidənin nəticələri ekspertlə müzakirə edilməlidir. 

Söhbətin protokollaşdırılması metodunda ekspert yalnız özünün müəyyən 

iş fəaliyyətini deyil, həm də onun bütün mərhələlərini izah edir. Bütün izahlar, 

mühakimələr, hətta söhbət zamanı edilən qısa fasilələr də protokollaşdırılır. 

Mühazirələr – biliyin verilməsinin ənənəvi üsuludur. Mühazirənin yalnız 

hazırlanması  və  oxunması  deyil,  dinlənilməsi,  konspektləşdirilməsi  və 

öyrənilməsi də əsas cəhətdir.  

Fəal  metodlar  içərisində  hazırda  ES-lər  üçün  əksər  hallarda  fərdi 

metodlardan  istifadə  edilir.  Anketləşdirmə,  müsahibə,  dialoq  və  ekspert 

oyunlarının senarisi və təşkili bilik mühəndisi tərəfindən aparılır. Burada ekspert 

oyunları metodu digərlərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.  

Anketləşdirmə  -  sosioloji  və  psixoloji  tədqiqatlarda  daha  çox  istifadə 

edilərək standart xarakter daşıyan metoddur. 

Müsahibənin keyfiyyətinə təsir edən üç əsas sual tipi vardır: 1) sualın stili 

(aydınlıq,  lakoniklik,  terminologiya),  2)  sualların  məntiqi  ardıcıllığı,  3)  sualın 

etik cəhətləri. 

Eyni  vaxtda  bir  neçə  ekspertin  biliyinin  aşkarlanması,  müzakirələr  və 

diskusiyalar zamanı orijinal fakt və hadisələrin meydana çıxması ilə nəticələnən 

fəal qrup metodlarına beyin həmləsi, dəyirmi masa, işçi oyunlar daxildir. 

Beyin  həmləsi  –  yaradıcı  təfəkkürün  sərbəstliyini  və  fəallağını  artıran 

metod kimi geniş yayılmışdır. 40 dəqiqəyə qədər müəyyən edilən bu prosesdə 10 

nəfər iştirakçı müəyyən mövzuda tənqid edilmədən zarafat, fantastik, hətta yanlış 

ideya  söyləyə  bilər.  Maraqlı  odur  ki,  ideyaların  miqdarı  pik  həddə  çatdıqda 

iştirakçılar analitik təfəkkür prosesini gücləndirərək  deyilməmiş yeni ideyalar 

axtarmağa cəhd edirlər. 

---

Biliyin  seçilməsi  prosesində  ekspert  oyunları  metod  kimi  istifadə  edilir. 

Ekspert  oyunları  üç  metodun    müəyyən  elementlərini  özündə  birləşdirir:  1) 

mütəxəssis hazırlığında və modelləşdirmədə geniş istifadə edilən işgüzar oyunlar; 

2) diaqnostik oyunlar; 3) təlimdə daha çox istifadə edilən kompüter oyunları. 

İşgüzar  oyunların  məqsədi  müəyyən  qrup  iştirakçılarının  həh  hansı 

fəaliyyətinin  real  mənzərəsini  nümayiş  etdirməkdir.  Təlim,  istehsalat  və  elmi-

tədqiqat xarakterli oyunlar fərqləndirilir. 

Trenajor oyunları həqiqi təcrübi fəaliyyətə uyğun mənzərə yaratmağa və 

eksperti  real  şəraitdə  müşahidə  etməyə  imkan  yaradır.  Onlar  təlim  prosesində 

(məs:  təyyarəçilərin,  atom  stansiyası  operatorlarının,  kosmonavtların,  hərbi 

qulluqçuların təlimi) daha geniş tətbiq olunur. 

Kompüterlərdə yüzlərlə proqramlar işgüzar oyunlarda istifadə olunur: 

7.  mövqe oyunları (şahmat, dama və s); 

8.  dinamik oyunlar (hərəkər edən obyektə atəş açmaq, futbol və s.); 

9.  istifadəçinin süjetə müdaxiləsinə imkan verən dialoq oyunları; 

10. təlim xarakterli oyunlar. 

Mətnşünaslıq  (tekstologiya)  metodları  sənəd-informasiya  daşıyıcılarının 

təhlilinə, sintezinə əsaslanır. Mətndə məna etibarı ilə iki cəhəti ayırmaq olar:  - 

müəllifin  fikri,  yəni  onun  model  aləmi,  oxucunun,  yəni  bilik  mühəndisinin 

mütaliə prosesində aldığı məna. 

ES-lərin  deyilən  mərhələləri  təcrübi  olaraq  həyata  keçirildikdən  sonra 

müəyyən  predmet  sahəsində  seçilmiş  biliklərin  strukturlaşdırılması  məsələləri 

həll  edilməlidir.  Strukturlaşdırma  predmet  sahəsnin  qismən  formal  təsvir 

prosesidir.  Burada,  predmet  sahəsinin  konseptual  və  funksional  strukturunun 

işlənməsinə, bilik bazasının formalaşdırılmasına və proqramla reallaşdırılmasına 

diqqət verilir. 

Predmet sahəsinin konseptual strukturu, yaxud modeli onun obyektlərinin 

və həmin obyektlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin təsviridir. 

Funksional  struktur  –  məsələni  həll  edən  zaman  ekspertin  istifadə  etdiyi 

mühakimələri və qəbul etdiyi qərarları əks etdirən modellərdir. 

Predmet  sahəsində  biliklərin  konseptual  və  funksional  strukturunu 

formallaşdırdıqdan sonra bilik mühəndisi proqramçı ilə birlikdə bilik bazasında 

biliyin təqdimi üçün əlverişli proqramlaşdırma vasitələri müəyyən etməlidir. Belə 

vasitələr isə ya translyatorlar, ya da örtüklər ola bilər.