MühaziRƏ intellekt sistemləRİNİn komponentləRİNİn müvafiq quruluşU

MÜHAZİRƏ 4. VERİLƏN  VƏ BİLİKLƏRƏ ÖNSÖZ. ƏSAS TƏYİNATLAR. 

BİLİKLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ.  VERİLƏNLƏR BAZASINDAN BİLİK 

BAZASINA KEÇİD. BILIKLƏRIN XÜSUSIYYƏTLƏRI.

 

 

 

 

 

 Əsas  biliklər  fundamental  prinsiplərə  əsaslanan  iqtisadi  proseslər  və  onun 

funksiyalarının hissəvi anlayışını əks etdirir. Mühəndislər riyazi əməllər vasitəsi ilə istiliyin 

ötürülməsi, maye axını, kimyəvi reaksiyalar, qarışıqların parçalanması və s. prosesləri təsvir 

edə  bilərlər.  Riyazi  həllərin  bərabərlik  və  qaydaları  biliklər  üçün  ardıcıllıq  və  ya  təşkilat 

quruluşunu müəyyən edir. Dolğun və hərtərəfli istismar prosesləri prosedur məsələləri üçün 

əsas biliklərlə eyni qiymətləndirilir.

 

 

 

 Ekspert bilikləri təcrübə və ya müşahidələrdən alınır. Prosesin ölçülmə şərtləri keyfiyyət 

terminlərində asan verilir və asan da təsvir olunur. Prosesin gedişi çoxlu müxtəlif vəziyyətlərdə 

özünü biruzə verir. O, keyfiyyət xarakteristikalarının istifadəsi ilə müşahidə və proqnoz oluna 

bilər. Lakin proses fundamental prinsiplər terminində heç də hər zaman başa düşülən olmur. 

Bir çox göstəricilərin keyfiyyət təbiəti, bərabərliklərin məntiqi formada ifadəsi riyazi əməllərin 

köməyi ilə birlikdə təsvir olunan mütəmadi olmayan münasibətlər və nəticələri şərtləndirir.

 

 

 

---

 İntellektual  sistemlərin  BB-si  təcrübədə  adətən  ekspert  və  əsas  biliklərin 

kombinasiyasını təşkil edir. Biliklərin bir hissəsi tamamilə keyfiyyət, digər hissəsi isə kəmiyyət 

xarakteri daşıya bilər.

 

 

 

Biliklərin  təqdim  edilməsi  və  modelləşdirilməsi.  Bir  çox  tədqiqatçıların  fikrincə  süni 

intellekt nəzəriyyəsində biliklərin təqdimatı əsas yer tutur. Biliklər nəyi ifadə edir və onların 

verilənlərdən fərqi nədədir? 

 

 

 

 Biliklər, mühit (konkret tədqiqat sahəsi, obyekt və ya obyektlərin məcmusu) haqqında 

obyektlərin xüsusiyyətləri barədə informasiyaları, hadisə və proseslərin qanunauyğunluğunu, 

qərar  qəbulu  üçün  informasiyadan  istifadə  qaydalarını  özündə  birləşdirən  məlumatlar 

məcmusunu (şəxsdə, cəmiyyətdə və ya sistemdə süni intellekt) ifadə edir.

 

 

 

 İlkin  hesablama  texnikaları  verilənlərin  emalına  yönləndirilmişdi.  Bu,  texnika  və 

proqram  təminatının  inkişaf  səviyyəsi  və  həm  də  həll  edilən  məsələlərin  xüsusiyyətləri  ilə 

əlaqdar idi. Sonrakı həll edilən məsələlərin mürəkkəbləşməsi, onların intellektuallaşdırılması, 

hesablama texnikasının inkişafı bilikləri emal edən maşının yaradılması zəruriliyini doğurur. 

Biliklərin  verilənlərdən  ən  böyük  fərqi  şübhəsiz  ki,  onların  interpretasiyalı  olmasıdır. 

Verilənlərin  interpretasiyası  üçün  proqramın  olması  vacibdir  və  onlar  özləri  dolğun 

informasiya daşımırlar, lakin biliklər isə həmişə dolğun informasiya daşıyırlar. Biliklərin digər 

fərqləndirici xüsusiyyəti münasibətlərin mövcudluğu, məsələn, “tip-alttip”, “element-çoxluq” 

və s. formada olmasıdır. Biliklər, ayrı-ayrı hadisə və faktların birgə vəziyyətə uyğun əlaqələrin 

mövcudluğu ilə xarakterizə olunur.

 

 

 

 Bir çox tədqiqatçılar süni intellekt sistemlərində təqdim olan biliklərin tipini müəyyən 

etməyə cəhd göstərmişlər. Beləliklə, bu siyahı özündə birləşdirir:

 

Obyektin  quruluşunu,  formasını,  xüsusiyyətlərini,  funksiyalarını  və  imkanlarının 

vəziyyətini;

 

Obyektlər arasında və bu obyektlərin iştirakı mümkün olan əlaqələr və hadisələr;

 

Fiziki qanunlar;

 

İş  və  fəaliyyətin  mümkün  effektləri,  hadisə  və  vəziyyətlərin  yaranmasının  səbəb  və 

şərtləri;

 

Məqsəd, plan, razılaşma, mümkün niyyət və s.

 

 

 

 Feygenbaum öz növbəsində aşağıdakı biliklər tipini ayırır:

 

Ətraf-mühitin obyekt və kateqoriyaları haqqında; müvəqqəti ardıcıllıq və səbəb-nəticə 

əlaqələrini müəyyən edən hadisələr haqqında;

 

---

Fəaliyyəti, yəni hər hansı bir işi yerinə yetirmək qabiliyyəti haqqında;

 

Metabiliklər, yəni “bizim biliklərimizin həcmində və ya bizim imkanlarımız daxilində 

biliklər”.

 

 

 

  Bütün sistemlər üçün ümumi xüsusiyyəti olan BTD-ni ayırmaq olar. Növbəti aspektlər 

bütün BTD-lərə xasdır:

 

Bütün BTD-lər iki mühitlə, təqdim edilən və təqdim edənlə bağlıdır.

 

Əgər aşağıdakı məsələlər həll edilərsə, birlikdə BTD-lər təqdimatın əsasını təşkil edərlər:

 

 

 

- Təqdim edilən mühit nədir?

 

- Təqdim edən mühit nədir?

 

- Təqdim edilən mühitin hansı aspektləri modelləşdirilib?

 

- Təqdim edən mühitin hansı aspektləri modelləşdirilib?

 

- Bu mühitlər arasında hansı uyğunluq var?

 

 

 

 BTD-lər üçün ümumi olan bir sıra problemlər vardır. Bu problemlərə aşağıdakıları aid 

etmək olar:

 

Yeni biliklərin əldə olunması və onların əvvəlki biliklərlə qarşılıqlı münasibəti;

 

Assosiativ əlaqələrin təşkili;

 

Təqdim olunan elementlərin həcminə görə diapazonun seçilməsi “Obyekt və hadisələr 

nə  dərəcədə  ətraflı  təsvir  və  daxili  mühitin  hansı  hissəsi  konkret  sistemində  təqdim  oluna 

bilər?” sualı ilə əlaqədardır;

 

Semantik primitivlərin birmənalı olmaması və seçimi;

 

Modulluq və başa düşülməsi;

 

Biliklərin aşkarlığı və əlverişliyi;

 

Təqdim olunanların deklarativ və prosedur əlaqələrinin seçilməsi, sistemin iqtisadiliyinə, 

tamlığına, şifrələmənin asanlığına və başa düşülmə səviyyəsinə nə təsir edir.