MühaziRƏ intellekt sistemləRİNİn komponentləRİNİn müvafiq quruluşU

MÜHAZİRƏ 6. PRODUKSION SISTEMLƏR, PRODUKSION SISTEMLƏRIN 

KOMPONENTLƏRININ  NÜVƏ MƏHSULUN TƏSNIFATI. PREDIKATLARIN 

MƏNTIQI SINTAKSISININ SADƏ FAKTLARININ TƏQDIM EDILMƏSI 

AXTARIŞININ  TƏŞKILI HƏLLƏRININ STRATEGIYALARI. BILIKLƏRIN 

TƏQDIM EDILMƏSINDƏ MƏNTIQIN TƏTBIQI NÜMUNƏLƏRI.

 

 

 

 

 

---

 Sistemin iş qabiliyyəti konkret yoxlanmış məsələlərin həlli yolu ilə müəyyənləşdirilir. 

Müxtəlif çatışmazlıqların meydana gəlməsi zamanı həmin çatışmazlıqların xarakterindən asılı 

olaraq hazırlamanın bu və ya digər mərhələsinə müraciət baş verir. Süni intellekt sistemində 

hər hansı biliklərin olmaması və ya onların çatışmayan müəyyənlikləri IV mərhələyə qayıdırlar 

və  imkanları  daxilində  düzəlişlər  edirlər.  Əgər  ekspert  tərəfindən  seçilmiş  biliklərin  təqdim 

olunması  modeli  çərçivəsində  hər  hansı  biliklər  təqdim  oluna  bilmirsə,  onda  III  mərhələyə 

qayıdılır və  alternativ model və ya biliklərin  təqdim olunma sxemi seçilir.  Geri qayıtmanın 

səbəbi  kimi  məntiqi  çıxışın  adekvat  baza  mexanizminin  çatışmazlığı  ola  bilər.  Qoyulan 

məsələnin  çıxış  vəziyyəti  düzgün  olmadığı  zaman  problemin  yenidən  formalaşdırılmasına 

tələbatda hansısa bir hadisə baş verə bilər.

 

 

 

 İşlərin  ardıcıllıq  sxemi  bizim  nöqteyi-nəzərimizdən  süni  intellektin  layihələşdirilməsi 

prosesini kifayət qədər dolu və ətraflı izah edir, lakin bir çox süni intellekt sisteminin bir sıra 

funksional modullarının yaradılması ilə  əlaqəli olan vacib mərhələlərə baxılmır. İntellektual 

sistemlərin layihələşdirilməsi zamanı işlərin daha ətraflı siyahısı:

 

Biliklərin ekspertdən sistemə ötürülməsi;

 

Sistemə biliklərin təqdim olunması üsulunun seçilməsi;

 

Çıxış (idarəetmə) strategiyasının seçilməsi;

 

İzahetmə altsisteminin seçilməsi;

 

İstifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqə altsisteminin seçilməsi;

 

Sistemin realizəsi üçün adekvat alətlərin seçilməsi. Lakin burada yuxarıda qeyd edilən 

bir neçə vacib mərhələ yoxdur. 

 

 

 

  Qeyd  edildiyi  kimi  işlərin  quruluşu,  intellektual  sistemlərin  layihələşdirilməsi 

mərhələlərinin  sayı,  onların  icrasının  ardıcıllığı  bir  çox  obyektiv  və  subyektiv  faktorlardan 

asılıdır. Lakin işlərin bir çox mərhələ və quruluşu demək olar ki, bütün tip intellektual sistemlər 

üçün ümumi və zəruridir. Aşağıda belə mərhələlərin və onların quruluşunun siyahısı sadalanır:

 

Tədqiqat sahəsinin təsviri: bütün təşkil etmə prosesi üçün problemin vacibliyini göstərən 

tədqiqat  sahəsinin  təyini;  BB-yə  ekspertizaları  (bilikləri)  ötürməyi  arzulayan  problemli 

ekspertlərin təyini; inkişaf planının hazırlanması və elan edilməsi.

 

Personal:  layihələşdirmə  qruplarının  və  uyğun  tapşırıqların  təyini;  proektə  təcrübəli 

rəhbərinin təyini; idarəetmənin düzgün yolunun müəyyən edilməsi və həyata keçirilməsi.

 

Layihənin qəbulu: təşkilati iclasın keçirilməsi; problemə yanaşmanın müzakirəsi; xüsusi 

inkişaf planının hazırlanması; lazımi texniki alət və vasitələrin quraşdırılmasına hazırlıq.

 

Sistemin  prototipi:  sistem  prototipinin  inkişafı  və  yoxlanılması  (test  olunması); 

yoxlanışın nəticəsi olaraq tədqiqat sahəsi haqqında əlavə informasiyanın toplanması.

 

---

Dolğun (tam) sistemin inkişafı: prototipin BB-sinin genişlənməsi; istifadəçi interfeysinin 

quruluşunun  qiymətləndirilməsi;  istifadəçilərin  öyrədilməsi  və  sənədləşmə  vasitələrinin 

birləşdirilməsi.

 

Sistemin verifikasiyası (yoxlanışı): ekspert və potensial istifadəçilərin yoxlanış prosesinə 

cəlb edilməsi; layihə ilə uyğun sistemin işləməsinin təminatı.

 

Sistemin inteqrasiyası: planlaşdırıldığı kimi tam sistemin yerinə yetirilməsi; fəaliyyətdə 

olan sistemlə uyğunluq və qarşılıqlı əlaqənin təminatı.

 

Sistemin dayağı: sistemə dayağın fasiləsizliyinin təminatı; yeni informasiyanın qəbulu 

zamanı BB-nin modernləşdirilməsi; sistemə görə cavabdehliyin saxlanılması. 

 

Sənədləşdirmə: sistemin tam sənədləşdirilməsinə hazırlıq; istifadəçi üçün idarə etmənin 

hazırlanması; istifadəçilərin konsultasiyalarının hazırlanması.

 

 

 

 İntellektual  sistemlərin  yaradılması  mərhələləri  dəqiq  və  nizamlanmış  deyil.  Bu 

mərhələlərin bir neçəsi arasından müvəqqəti və məzmunlu hüdudlarını tətbiq etmək çətindir. 

Onlar  hansısa  səviyyədə  intellektual  sistemlərin  layihələşdirilməsi  prosesini  təxmini  təsvir 

edirlər.

 

 

 

 İntellektual  sistemlərin  (və  ya  sistemin  həyati  dövrü)  mövcudluq  mərhələləri 

instrumentariylə  (bir  ixtisasda  işlənən  alətlər  komplekti)  reallaşan  sistemin  hazırlıq 

səviyyəsinə,  onun  funksional  bacarıqlarının  tamamlanmasına  uyğundur.  İntellektual 

sistemlərin  mövcudluğunu  müəyyən  edən  növbəti  mərhələlər:  nümayiş  etdirilən  prototip; 

tədqiqat prototipi; fəaliyyət göstərən prototip; sənaye sistemi; kommersiya sistemi.

 

 

 

 Nümayiş etdirilən prototip – bu, sistemin problemli tapşırıqlarının bir hissəsini həll edən 

zaman hazırlanmış vəziyyətidir. Nümayiş etdirilən prototipin hazırlanması zamanı ziddiyətli 

məqsədlərə  çatmağa  səy  göstərirlər:  bir  tərəfdən  nümayiş  etdirilən  prototip  mərhələsində 

sistem onun qabiliyyətlərini dolğun xarakterizə edən tapşırıqları yerinə yetirməyə məcburdur, 

digər tərəfdən isə sistem bu mərhələni mümkün qədər tez keçməyə çalışır. Nümayiş etdirilən 

prototipin  işi  əgər  bir  neçə  tapşırığın  həlli  üçün  kifayət  olan  minimal  qaydalar  toplusu  ilə 

əməliyyat aparırsa, onda prototip qənaətbəxş hesab edilə bilər. Hazırlanma vaxtı iki aydan bir 

ilə qədər ola bilər.

 

 

 

 Tədqiqat prototipi 1,5-2 il ərzində layihələşdirilir. Sistemin inkişafının bu mərhələsində, 

sistemin  BB-si  tədqiqat  sahəsini  kifayət  qədər  adekvat  təsvir  edən  yüzlərlə  qaydanı  özündə 

saxlayır.  Fəaliyyətdə  olan  intellektual  sistemlərin  prototipi  genişlənmiş  qaydalar  (təxminən 

1000-ə yaxın) mühitində nəticələrin keyfiyyətli çıxarılışını yerinə yetirir.  Buna görə də çətin 

tapşırıqların çıxarılışı daha çox vaxt və yaddaş resursu tələb edir. 

 

 

 

---

 Sənaye  sistemləri  həll  vaxtı  və  tələb  olunan  yaddaşın  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalması 

tədqiqat  sahəsinin  probleminin  həllinin  yüksək  səviyyəsini  təmin  edir.  Qaydaların  miqdarı 

fəaliyyətdə olan prototiplərlə müqayisədə elə də nəzərəçarpan dərəcədə artmır. Bu mərhələdə 

fəaliyyətdə olan prototipin qaydaların sayının genişləndirilməsi və intellektual sistemlərin daha 

effektiv alət vasitələri ilə təkmilləşdirilməsi hesabına şəklinin dəyişməsi baş verir. Bu təxminən 

3-4 il tələb edir.

 

 

 

 Kommersiya sistemi əsasən satış üçün nəzərdə tutulub. O ya problemə yönəldilmiş, ya 

da müstəqil problemli olur.

 

 

 

 Tədqiqat  sahəsi  və  biliklərin  əldə  olunması  metodlarının  analizi.  Tədqiqat  sahəsinə 

təsvir və ayrılaraq müəyyən olunan meyarlarla təyin edilmiş insan fəaliyyətinin sferası kimi 

baxmaq  olar.  Təsvir  olunan  anlamlara  onun  fəaliyyətinin  müxtəlif  aspektlərini  əks  etdirən 

elementlər,  hadisələr,  münasibət  və  proseslər  daxildir.  Tədqiqat  sahəsinin  təsvirində  onun 

element və hadisələrinə ətraf mühitin mümkün təsiri, həmçinin də bu element və hadisələrin 

ətraf mühitə əks təsiri də olmalıdır. Tədqiqat sahəsinin analiz və tədqiqi üzrə işi: intellektual 

sistemlərin layihələşdirilməsi onun işinin effektivliyinə həlledici təsir göstərir.