Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

Kant tarixi tərəqqinin əsasını əxlaqi prinsiplərdə görürdü. Onun fikrincə, tarixin təkamülü, təbiətin təkamülündən məhz bununla fərqlənir. O, göstərirdi ki, cəmiyyətdə azadlıq, ədalət və əxlaqi mükəmməlliyin təminatçısı hüquqi dövlət olmalıdır. Bu fikri ilə də Kant klassik alman fəlsəfəsinin başlıca nailiyyəti olan tarix fəlsəfəsi­nin əsasını qoydu.

Alman mütəfəkkiri İ.Herder tarixi prosesin konsepsiya­sını işləyib hazııladı. Herder təkamülçü idi. Buna görə də ümum­dünya tarixi anlayışına canlı təbiətin və üzvi aləmin təkamülünü də daxil edirdi. Onun fikrincə bu təkamül rəvan şəkildə bəşəriyyətin tarixinə keçir, məqsədi isə mücərrəd şəkildə götürülən humanizm və rifah əldə etməkdir. Herderə görə bütün tarixi hadisələr eyni əhəmiyyətə malikdir, onların hər biri digəri üçün deyil, məhz özü üçündür. Ona görə də bəşəriyyətin gələcək qızıl əsri haqqında təlim tarixi prosesə tətbiq olunmamalıdır. Belə ki, bütün nəsillərin yalnız son nəsil naminə ya­şadığını düşünmək ağılsızlıq olardı. Bu o deməkdir ki, qızıl əsrdə ya­şayacaq nəsil bütün əvvəlki nəsillərin məhv olmuş xoşbəxtliyi üzərin­də yüksələn taxt- tacda oturacaqdır.

Herder tarixi prosesin əbədi məqsədə (insanın tərbiyəsinə və təkmilləşməsinə) istiqamətləndiyi haqqında maarifçilik ideyasını mü­dafiə edirdi. O, əsas diqqəti mədəniyyətin tarixi formalarının rəngarəngliyinə, onların özəhəmiyyətliliyinə yetirirdi. Herderə görə mədəniyyətlərin rəngarəngliyi ümumdünya tarixinin vahid mütənasib tamlığını yaradır. Bu tamlıq bəşərıyyətin birliyinin inkişafının vahid zənciri və ənənəsi kimi edir. Bu zəncirin hər bir həlqəsi özündən əvvəlki və sonrakı həlqələrlə sıx bağlıdır. Beləlikİə Herder tarixin mənasını anlamaqla tarixisizmin əsasını qoymuşdur.