MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

5. Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi

Firma bazar iqtisadiyyatının əsas təşkılati-iqtısadi halqası hesab olunur. O, öz-özünə hər bir ölkənin milli təsərrüfatının iş fəallığını müəyyən edir. Bu baxımdan dövlət qanunları və normativ aktlar sistemi vasitəsi ilə firmaların səmərəli işləməsinə hər cür şərait yaratmalı olur.

Bazar münasibətlərinin uzunmüddətli inkişafı dövründə firma təsərrüfat strukturu kimi əhəmiyyətli dərəcə almış və təkmilləşmişdir. Firma (italyanca - “'firma” sözündən götürülüb, hərfi mənası imza deməkdir) anlayışı ilkin dövrlərdə kommersantın “ticarət adı” mənasmı verirdi. İndi bu termin resurslardan məhsul istehsal edən mikroiqtisadi özəyi ifadə edir.

İqtisadi ədəbiyyatda firmaya istehsal fəaliyyətilə məşğul olan, nə, necə, kim üçün istehsal etmək və harada, kimə və hansı qiymətə satmaq məsələlərinin həllində təsərrüfat müstəqilliyinə malik olan iqtisadi və hüquqi subyekt, müəyyən təşkilat kimi baxılır.

Tarixən firmanın (müəssisənin) yaranmasının ilk əsasını sadə əmək kooperasiyası və əmək bölgüsü təşkil edir. Məhsuldar qüvvələrin və istehsalın ictimai xarakterinin tədricən artması nəticəsində onların yeni formaları meydana gəlmiş, rolu və miqyası genişlənmişdir. Firmaların (müəssisələrin) rolunun daha da genişlənməsi özünü birinci növbədə maddi nemətlərin həcminin çoxalmasında göstərir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində firma (müəssisə) sahibkarlıq və biznes fəaliyyətinin subyekti, əsas struktur vahididir.

Əvvəla biznes fəaliyyəti bazar təsərrüfat sistemində meydana çıxır və onun əsas halqasını təşkil edir. Biznes və bazar vəhdətdədir, ayrılmazdır, onlar birlikdə mövcud olur və inkişaf edirlər. Aydındır ki, inzibati-amirlik təsərrüfat sistemi şəraitində mövcud olan müəssisələr biznes fəaliyyəti ilə deyil, təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olmuşlar.

Bazar iqtisadiyyatının təkmilləşməsi, inkişafı ilə əlaqədar olaraq biznes fəaliyyətinin iqtisadi təşkilində dəyişikliklər baş verir. Hər şeydən əvvəl, dövlətin və ictimai təşkilatlarm iqtisadi rolunun güclənməsilə əlaqədar olaraq sosial sifarişlərin xarakteri dəyişir. Dövlət yalnız sifarişçi kimi deyil, həm də biznes fəaliyyətinin tənzimləyicisi kimi çıxış edir. İkinci, maliyyə-kredit sisteminin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, biznes fəaliyyəti borc vasitələrindən daha çox istifadə edir və onlardan asılı olur. Bank sistemi biznes fəaliyyətinin təşkili prosesində mülkiyyət münasibətlərində dəyişiklik baş verir. İdarəetmənin mülkiyyətdən ayrılması nəticəsində biznes fəaliyyətinin bilavasitə subyekti ixtisaslı idarəedicilər - menecerlər olur, ümumi nəzarət funksiyasını isə mülkiyyətçi özü yerinə yetirir.

Ümumiyyətlə, bu gün biznes fəaliyyəti dedikdə, həmin fəaliy­yətin daxili və xarici mühitini təşkil edən şəxslər, təşkilatlar və bilavasitə istehsalın təşkilatçıları arasındakı münasibətlər sistemi başa düşül­məlidir.

Biznes fəaliyyətinin daxili mühiti kaptal sahibləri, menecerlər və muzdlu işçilər arasındakı münasibətlərlə, xarici mühiti isə biznes fəaliy­yətin təşkilatçısı ilə dövlət və cəmiyyət, mal göndərənlər, kreditorlar və istehlakçılar arasındakı qarşılıqlı əlaqə ilə xarakterizə olunur.

Firmanın (müəssisənin) iqtisadi məzmununun təhlilində sahib­karlıq və biznes fəaliyyətilə yanaşı kommersiya fəaliyyətinə də nəzər yetirmək lazımdır. Kommersiya fəaliyyəti biznes fəaliyyəti ilə əlaqədardır. O, bilavasitə istehsal edilmiş məhsulların reallaşdırılması ilə məşğul olan ticarət sahəsini - alqı-satqı münasibətlərini əks etdirir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya fəaliyyətini təkcə bir ticarət sferası ilə əlaqələndirmək iqtisadi fəaliyyətin bu formasının rolunu və əhəmiyyətini tam əks etdirmir və onu xeyli məhdudlaşdırır. Məhz buna görə də kommersiya fəaliyyətinin əhəmiyyətinə qiymət verən iqtisadçılar problemə daha düzgün yanaşmış olurlar. Hazırda kom­mersiya fəaliyyətinə aşağıdakılar daxil edilir: sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti və s. müəssisələrin istehsal fəaliyyətindən törəyən ticarət əməliyyatları; ticarət, bank və digər müəssisələrin əmtəə və pulların dövriyyəsinə aid edilən ticarət əməliyyatları; əmtəələrin alıcıya doğru hərəkəti ilə bağlı onların daşınması, sığortası, qorunub saxlanılması ilə əlaqədar olan nəqliyyat, sığorta və s. müəssisələrin ticarət əməliyyatları; ticarət fəaliyyətinin müxtəlif növ icarə, informasiya, injinirinq və s. xarakterli xidmətlərlə təmin edilməsi üzrə əməliyyatlar və s.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində firmalar kommersiya təşkilatları və ya sahibkarlıq bölməsi kimi nəzərdən keçirilirlər.

Beləliklə, deyilənləri ümumiləşdirsək bu halda firma (müəssisə), ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət alması məqsədilə, istehsal amillərini birləşdirməklə məhsul istehsal edib-satan, işlər görüb xidmətlər göstərən hüquqi şəxs olan təsərrüfat subyekti kimi qəbul edilməlidir.

Müasir firmalar əsasən çoxprofilli istehsal özəkləridir. Belə istehsal yönümlü firmalar iqtisadi durğunluq dövründə daha dözümlü olurlar. İstehsal olunan məhsulun biri ilə əlaqədar əlverişsiz konyuktura həmin məhsuldan alınan gəlirin azalmasına səbəb olduğu halda, digər məhsullardan gələn gəlirin səviyyəsinə təsir etməz. Belə halda firma ziyalı digər məhsul və xidmətlərdən gələn gəlir hesabına ödəyə bilər.

Firmanın əsas fınksiyası istehlakçıların tələbatını ödəmək üçün istehsal amillərini birləşdirməklə əmtəə və xidmətlər istehsalın təşkil etməkdən ibarətdir. Firmanın fəaliyyətində son məqsəd isə yüksək mənfəət götürməkdir. Maksimum mənfəət əldə olunması məqsədi firma tərəfindən bir sıra taktiki və strateji məqsədlərin müəyyən edilməsi və reallaşdırılması ilə sıx bağlıdır. Bunlara əsasən aşağıdakılar aid edilir:

• 
  satışın həcminin artırılması;
  
• 
  daha yüksək artım sürətinə nail olmaq;
  
• 
  bazarda payın artırılması;
  
• 
  qoyulmuş kapitala nisbətən mənfəətin artırılması;
  
• 
  kompaniyanın səhmlərinə görə gəlirlərinin artırılması;
  
• 
  kapitalın quruluşunun dəyişdirilməsi.
  

Firmanın məqsədlərinin xarakteri bütövlükdə iqtisadiyyatın vəziyyəti ilə, həmin müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi sahənin inkişaf meyli ilə, eləcə də onun həyat tsiklinin mərhələsi ilə müəyyən olunur.

Həyat tsiklləri nəzəriyyəsinə görə firmaların həyatı üç mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələ aktiv fəaliyyət və artım sürətinin genişləndirilməsilə xarakterizə olunur. Yığılmış vəsait istehsal güclərinin yaradılmasına, yeni bazarların tutulmasına yönəldilir. İkinci mərhələ üçün səhm və mənfəətin artımı, kapital sahələrinin gəlirlərinin çoxalması səciyyəvidir. Firma bazardakı mövqeyini qoruyub saxlamaq uğnında mübarizə aparır, istehsal güclərinin genişləndirilməsinə nisbətən xərclərin azaldılması ön plana keçir. Üçüncü mərhələdə satış həcminin və bununla birlikdə mənfəətin azalması baş verir, bu isə kapitalın müəyyən hissəsinin həmin sahədən geri götürülməsinə səbəb olur. Bu mərhələdə yeganə məqsəd - həyat qabiliyyətini - mövcudluğunu qoru­yub saxlamaqdır. Həmin dövrdə firmanın fəaliyyətinin əsas istiqaməti mənfəəti artırmağa deyil, ziyam minimuma endirməyə yönəldilir. Belə ki, perspektivdə yüksək nəticələr əldə etməyə yönəldilmiş fəaliyyət müəyyən dövrdə, qısa müddətdə uğursuzluğa da aparıb çıxara bilər.

Firma qarşısında duran məqsədlər onun cari (qısa) və perspektiv (uzun) fəaliyyət dövrü üçün müəyyən edilmiş strategiyasından doğur. Bu strategiya firmanın fəaliyyət dövrünü (qısa və ya uzunmüddətli dövr) və rəqabət şəraitini nəzərə almaqla müəyyən edilir.

Strategiya, hər şeydən əvvəl, firmanın uzunmüddətli dövr üçün əsas məqsəd və vəzifələrinin seçilməsindən, bunlara çatmaq üçün resursların toplanması və bölgüsündən, ümumiyyətlə fəaliyyət kursunun müəyyən edilməsindən ibarətdir. Strategiyanın müdafiə və hücum xarakterli növləri fərqləndirilir. Müdafiə xarakterli strategiyada elmi- texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin tətbiqilə bağlı riskin azaldılmasına xüsusi diqqət verilir. Firma yeni texnika tətbiq edən rəqibinin fəaliyyətini izləyir və onun bazara çıxardığı yeni məhsuldan istehsal etməyə, bir növ rəqibini təqlid etməyə başlayır. Bununla yanaşı, müdafiə xarakterli strategiya firmanın rəqibinin fəaliyyətindən asılı olaraq (məs: rəqib bazara tam nəzarət edərsə) bazardan tamamilə çıxmaq və ya istehsalı yenidən qurmaq planları daxil edilə bilər.

Hücum xarakterli strategiyaya aşağıdakı dörd istiqamət daxil edilir:

• 
  Yeniləşdirmə strategiyası - burada yeniliklərin həyata keçirilməsi üçün resursların artırılması nəzərdə tutulur.
  
• 
  Kvotanın diferensiasiyası (fərqləndirilməsi) strategiyası. Bu, yüksək mənfəəti təmin etməklə bazarın əsas hissəsinin firma üçün qorunması, saxlanılması məqsədinə xidmət edir.
  
• 
  İnnovasiya strategiyası məhsul, xidmət və eləcə də əsas kapitalın istehsalının təzələnməsini, yeni texnologiyanın mənimsə­nilməsini nəzərdə tutur. İnnovasiya məhsul və texnologiya ilə bağlı olub iki yerə ayrılır. Məhsul innovasiyası yeni məhsul vahidinin qiymətini artırmaqla mənfəəti maksimumlaşdırmağa imkan verir. Texnoloji innovasiya isə buraxılan məhsulun istehsal xərclərini aşağı salmaqla mənfəəti artırmağa kömək edir.
  
• 
  Yeniliyin öyrənilməsi və bazar boşluğunun doldurulması strategiyası. Bu istiqamətin reallaşdırılması elmi-tədqiqat işlərinə çəkilən böyük xərclərlə və işgüzar risklə bağlıdır.