Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları
Yüklə 0,72 Mb.
|
|
Ekspert sistemlərinin xarakteriskası. Ekspert sistemləri intellektual sistemlərin ən çox yayılmış növüdür. Ekspert sistemlərinin birinci əsas xüsusiyyəti ondadır ki, onlar o istifadəçilər üçündür ki, onların fəalyyət dairəsi sünü intellekt, proqramlaşdırma, riyaziyyat və məntiqdən uzaqdır. Belə adamlar üçün ekspert sistemlər gündəlik işləməyə kömək etməlidir və eyni zamanda onlarla işləmək çox sadə olmalıdır.
İnsan fəaliyyət növlərinin çoxunda istifadə etdiyi biliyin dəqiq formalaşdırılması mümkün olmur. Daha dəqiq desək, biliyin o hissəsi ki, mütəxxəsislər, alimlər tərəfindən dərslik, məqalə, əsər, instruksiya və s. şəkildə formalaşdırılır, yazılır və onu əldə edib oxumaq istifadə etmək olur. Biliyin digər bir hissəsi də mövcuddur ki, ona yiyələnmək üçün, yalnız onu bilənin yanında işləyib öyrənmək olar. Bu da ekspert sistemlərinin ikinci əsas xüsusiyyətidir. Beləliklə, ekspert sistemləri özündə professional ekspertlərin biliklərini saxlamağı bacarmalıdır və lazım gələndə, həmin bilgiləri istifadə edənlərə onların başa düşdüyü formada verməlidir. Təcrübədə ekspert sistemlərindən bir məsləhətçi sistem kimi də istifadə olunur. Ekspert sistemlərinin strukturu. Tipik ekspert sistemlər aşağıdakı əsas komponentlərdən ibarətdir: həll edəndən (interperator), işçi yaddaşdan (İY), bəzən bu verilənlər bazası (VB) – də adlanır; biliklər bazasından (BB), bilikləri əldə edən, izah etmə və dialoq komponentlərindən. Baza verilənləri hazırki anda məsələni həll etmək üçün əsas və aralıq verilənlərin saxlanmasını təmin edir. Burda VB o biri sistemlərdəki baza verilənlərindən fərqi birinci növbədə onun hazırki anda verilənləri saxlamasıdır. Bilik bazası: Ekspert sistemlər də uzunmüddətli verilənlərin saxlanması üçün istifadə olunur. Bunlar baxdığımız sahənin verilənlərini (biliklərini) yazır və bu verilənlərin məqsədyönlü çevrilməsini yazan qaydaları qabaqcadan təyin edir. Həll edən – öz növbəsində verilənlər bazasından ilkin verilənləri və BB bilikləri istifadə etməklə, elə qaydalar ardıcılllığını formalaşdırır ki, onları çıxış verilənlərinə tətbiq etməklə məsələnin həllinə gətirir. İzahetmə komponenti, məsələnin həllinin alınmasını və ya alınmamasını izah edir və bu halda hansı bilgilərdən istifadə olunmasını göstərir. Bu imkan verir ki, ekspert alınmış nəticəni analiz etsin və ondan istifadə etbarlılığını artırsın. Dialoq komponenti istənilən istifadə edənlə dostcasına mübadiləyə istiqamətlənib. Ekspert sistemləri iki rejimdə işləyir: Bilikləri əldə edən rejim və məsələni həll edən rejim. Bilikləri əldə edən rejimdə ekspert sistemləri ilə mübadilə bilgilər üzrə mühəndisin iştirakı ilə həyata keçirilir. Ekspert problem sahəni verilənlər və qaydaların məcmusu şəklində yazır. Verilənlər obyekti, onun xarakteriskası və qiymətlərini təyin edir. Qaydalar baxdığımız problem sahəyə aid olan verilənlərlə manipulyasiya metodlarını təyin edir. Ekspert, bilikləri əldə etmə komponentini istifadə etməklə, sistemi biliklərlə genişləndirir, o da öz növbəsində məsələnin ekspertsiz həll etməyə imkan verir. Məsləhət rejimində ekspert sistemləri ilə mübadiləni axırıncı istifadə edən həyata keçirir. Onu yalnız nəticə və həllinin alınması metodu maraqlandırır. Bu halda istifadə edənin mütəxxəssis olması heç də vacib deyil. Məsləhət rejimində istifadə edənin məsələləri haqqında verilənlər dialoq komponentində emal olunur və aşağıdakı hərəkətlər icra olunurlar:
kooperativ məsələlərin həlli prosesində onların qarşılıqlı təsirini təşkil edir;
çevirir;
(adətən məhdudlaşdırılmış təbii dilə və ya qrafiki dilə) çevirir. Ekspert sistemlərində alət vasitələrinin təsnifatı və biliklərin təşkili Ekspert sistemlərinin işlənməsinə yönəlmiş alət vasitələri proqram vasitələrindən əlavə aparat və texniki vasitələri də özündə birləşdirir. Proqram alət vasitələri aşağıdakı xarakteristikaları müəyyən edir: təyinatı; mövcud olma mərhələsini; alətlərin növünü; istifadə olunan metod və biliklərin növünü, universallığını; əsas xüsusiyyətini, fəaliyyət mühitini. İşləmə dərəcəsinə görə adətən alət vasitələrinin mövcudluğunu üç mərhələyə ayırılır: təcrübə, tədqiqat və kommersiya. Təcrübə mərhələsində alət vasitələri məhdud spesifik məsələlərin həlli üçün yaradılır və adətən onlar ləng və effektsiz işləyirlər. Tədqiqat mərhələsində alət vasitələri yoxlanılmış, sənədləşdirilmiş olurlar və yaradıcıları tərəfindən müşayət oluna bilərlər. Buna baxmayaraq onlar az effektlə işləyirlər. Kommersiya mərhələsi alət vasitələri mövcudluğunun yüksək mərhələsidir. Bu mərhələdə alət vasitələri hərtərəfli və diqqətlə yoxlanılıb, yaxşı sənədləşdirilmiş, yaradıcıları vasitəsiylə müşayət olunur, cəld işləmə qabiliyyətinə və interfeysə malikdirlər. Ekspert sistemlərində biliyin təşkili Süni intellekt sahəsində mütəxxəssislər üçün bilik termini elə məlumatı ifadə edir ki, onu proqramda istifadə etməklə proqram özünü “İntellektual” aparsın. Bu məlumat fakt və qayda formasını alır. Faktlar və qaydalar ekspert sistemlərdə heç də həmişə “həqiqi” və ya “yalan” kimi yox bəzən faktın doğruluğunda və ya qaydaların dəqiqliyində hər hansı inamsızlıq dərəcəsi şəklində mövcud olur. Əgər bu inamsızlıq düzgün ifadə olunubsa, onda o “inam əmsalı” adlanır. Ekspert sistemlərdə çoxlu qaydalar evristikdir, yəni emprik və ya sadələşdirilmiş qaydalardır. Bunlarda öz növbəsində məsələnin həllinin axtarışını effektiv məhdudlaşdırırlar.Alqoritmik metodlardan fərqli olaraq evristik metodlar çox hallarda qəbul oluna bilən həlli verir. Bunlar əsasən o məsələlərin həllində istifadə olunurlar ki, onları riyazi analizin və alqoritmik metodların modellərini istifadə etməklə həll etmək mümkün deyil.
Mühazirə3: Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması 1.Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması Cəmiyyətin inkişaf tarixində üçüncü qlobal sosial-texniki inqilab kimi qeyd olunan müasir İKT (İnformasiya kommunikasiya texnologiyaları, Information and Communication Technologies) – informasiyanın əldə edilməsi, emalı, saxlanması və ötürülməsi məqsədilə proqram-texniki vəsaitlərin, istehsalat proseslərinin və metodlarının yığımıdır. İKT-yə aiddir İnformasiya prosesləri – hər-hansı nəticə əldə etmək məqsədilə informasiya üzərində aparılan əməliyyatlar ardıcıllığı yığımıdır. Əsas informasiya proseslərinə aiddir: informasiyanın axtarışı, seçimi, yaradılması, saxlanması, ötürülməsi, kodlaşdırılması, emalı və qorunması. Kodlaşma – bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə əvəz olunması.) ictimai həyatın informasiyalaşdırılması prosesi kimi reallaşır.İnformasiya cəmiyyəti (İC) quruculuğu və ya başqa sözlə desək Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması ölkənin intellektual potensialından səmərəli istifadə edərək hərtərəfli inkişafın təmin edilməsi, korrupsiya ilə mübarizə, yoxsulluq və işsizliyin aradan qaldırılması, cəmiyyətdə aşkarlıq və şəffaflığın bərqərar edilməsi, bütövlükdə ictimai həyatın demokratikləşməsi ücün güclü vasitədir. Azərbaycanda informasiyalaşmış cəmiyyətin əsas xüsusiyyətlərinə qlobal informasiya mühitinin yaradılması, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının (məsafədən təhsilalma, elektron ticarət, tele iş, elektron demokratiya, elektron hökumət və s.) meydana gəlməsi, informasiya və bilik bazarının yaradılması, müxtəlif səviyyədə informasiya mübadiləsi sistemlərinin inkişafı, vətəndaş və təşkilatların istənilən məlumatı almaq, onu yaymaq və ondan istifadə etmək kimi hüquqlarının tam təmin edilməsi və s. aiddir.İnformasiyalaşdırma anlayışı keçən əsrin 80-90- cı iilərində yeni elmi istiqamət kimi formalaşmış və qısa müddət ərzində cəmiyyətin informasiya ehtiyatları ilə təminatında mühüm rol oynamışdır.Proqnozlara əsasən XXI əsr dünyada qlobal informasiyalaşdırma və kompüterləşdirmə əsri olacaqdır. ”Elektron inqilab” dalğasında dünyada yüzlərlə, minlərlə milli, regional kompüter sistemləri, şəbəkələri yaranacaq və əksər ölkələrdə informasiya cəmiyyəti, informasiya iqtisadiyyatı (yəni idraka, məlumata, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat) yaranmaqla planetar telekomunikasiya sistemi formalaşacaqdır. Bunlar isə dövlətin sosial idarəetmə, inkişaf, hüquq, demokratiya proseslərinə müsbət təsir göstərəcəkdir.Yüksək informasiyalaşmış ölkələrin inkişafı göstərir ki, əsas maliyyə və maddi ehtiyatları təhsilə və yüksək informasiya mədəniyyətinə malik olan kadrların hazırlanmasına yönəltmək və aşağıdakı əsas problemlərə diqqət etmək lazımdır:
ləğv etmək;
mütəxəsislər hazırlamaq; İnformasiyalaşdırma məhsulun maya dəyərini azaltmaqla istehsalı artırmağa, əhalinin həyat səviyyəsini, savadlığını yüksəltməklə, yəni sosial- iqtisadi informasiyaya keçid üçün təkan vermişdir. Müasir informasiya texnologiyaları vasitəsilə cəmiyyətdə aparılan informasiyalaşdırma prosesi – iqtisadi, maliyyə, maddi qənaətləri nəzərə alaraq informasiyanın dəyərini daha da artırmışdır. Cəmiyyətin informasiya siyasəti onun inkişafını avtomatik olaraq sürətləndirir. Məsələn, ekspertlərin rəyinə görə söz azadlığı və kütləvi informasiya vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət cəmiyyətin inkişafını 20%, bazar iqtisadiyyatı 25%, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət isə həyat səviyyəsini 50% yüksəldir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması o vaxt mümükün olar ki, cəmiyyətin özü də informasiya kimi azad olsun. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının əsas məqsədi:
fəlakətlərin qarşısını almaq;
özünün inkişafı üçün bu ehtiyatlardan istifadə etməsinə şərait yaratmaqdır. Cəmiyyətin qanuni və hormonik inkişafını təmin etmək üçün həmin cəmiyyətdə, pul, güc diktaturasını deyil, informasiya diktaturasını yaratmaq lazımdır. Pulun informasiya kredit kartları, pul banklarının – informasiya bankları ilə əvəz edilməsi cəmiyyətdə oğurluğun və neqativ halların qarşısını tamamilə alar. Bir çox ölkələrdə söz azadlığının, demokratiyanın, özünüidarəetmənin inkişafına təkan vermiş və kosmik informasiya sivilizasiyasına keçidin əsasını qoymuşdur. İnformasiyalaşdırma elmin bütün sahələrinin – astronomiyanın, kimyanın, biologiyanın, tibbin, sosiologiyanın, texnikanın, kosmosun, hüquqi sahələrin inkişafına böyük təsir göstərmiş və cəmiyyətin inkişafında əsas qüvvə rolunu oynamaqla onun təhlükəsizliyində də böyük əhəmiyyətə malikdir. İnsanlar üçüncü minillikdə yer kürəsinin, günəşin və kainatın informasiya kodlarını açmaqla, məhsuldarlığın artmasına, tufanların, yeraltı təknların, digər təbii fəlakətlərin qarşısının alınmasına nail olacaq və bu işdə vahid lokal paylanmış dünya informasiya məkanının yaradılması əsas rol oynayacaqdır. 2.Sosial informasiya Cəmiyyət həyatında olan bütün informasiyaları (siyasi, iqtisadi, hüquqi, sosial və.s) informasiya kateqoriyasına aid etmək olar. Sosial informasiyanın məzmununu “maraq”, “aktivlik”, “tələbat” və s. təşkil edir. Başqa sözlə, sosial informasiya geniş mənada ictimai proseslər və onların münasibətləri haqqında olan məlumatlardır. Sosial informasiyanın aşağıdakı formaları vardır:
texniki informasiya, siyasi informasiya, statistik informasiya, fövqəladə hallar haqqında informasiya, şəxsiyyət haqqında informasiya;
informasiya, qapalı informasiya, dövlət sirli informasiya, kommersiya sirli informasiya, xidməti məxfi informasiya;
formasında, EHM yaddaşında, rabitə kanalları vasitəsilə verilən informasiya və s.; Funksional aidiyyatı üzrə informasiyalar aşağıdakı qaydada bölünür.
dövlətin siyasi xətti (daxili və xarici), siyasi rəhbərlərin imici və s. haqqında olan informasiyalar aiddir.
haqqında olan informasiyalar aiddir.
simvollarla, işarələrlə, hərflərlə qeyd olunan informasiyalar aiddir.
informasiyalar aiddir.
aiddir.
bütün informasiyalar aiddir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına görə şəxsiyyətin icazəsi olmadan onun haqqında informasiya toplamaq, istifadə etmək, yaymaq qadağandır.
əhəmiyyət kəsb edən informasiyalar aiddir.
xarakteriskalarının sənədləşdirilmiş məlumatları aiddir.
və keçirilməsindən alınan informasiyalar aiddir.
mühüm rol oynayır. 3.Hüquqi informasiya anlayışı İnformasiya və hüquqi informasiya anlayışları milli informasiya sisteminin yaradılmasında mərkəzi yeri tutur. Keçən əsrin 70-ci illərinə qədər informasiya anlayışı nə ümumi hüquq nəzəriyyəsində, nə də fundamental hüquqi elmlərdə işlədilməmişdir. Həmin dövrə qədər hüquq elmində yalnız “verilənlər”, “materiallar”, “məlumatlar” və s. kimi anlayışlar geniş istifadə edilmişdir. 60- cı illərdən başlayaraq dünyada hüquqi kibernetika sahəsində tədqiqatlar aparılmış və qanunçuluq üzrə ilk informasiya axtarış sistemi yaradılmışdır və bu tədqiqatların fonunda informasiya, hüquqi informasiya anlayışları yaranmışdır. Hüquqi informasiyanın iki növü vardır: normativ hüquqi aktları özündə saxlayan və hüquqi sənədlər haqqında olan informasiya (normativ və digər sənədlər haqqında olan informasiya). Bunları ümumiləşdirsək deyə bilərik ki, hüquqi informasiyanı hüquq sahəsində olan faktlar, hadisələr, əşyalar haqqında məlumat kimi qəbul etmək olar və məlumatlardan dövlət, cəmiyyət hüquqi məsələləri həll edərkən istifadə edir. Müxtəlif konstitutsion, arbitraj və digər məhkəmə proseslərində xüsusi informasiya forması yaradılır ki, bu informasiyaların əsasında qərarlar qəbul edilir və bu fəaliyyat sahəsində qəbul olunmuş qərarlar haqqında prossesual sənədlər yaradılır. Qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi normalar özlüyündə hüquqi informasiya deyildir və hüquq özü sosial idarəetmə vasitəsi olduğundan hüquqi informasiya kanallarında hüquqi normaların maddi daşıyıcıları hüquqi normaları özündə saxlayan çap məhsullarıdır. Hüquqi informasiya rəsmi və sənədli xarakterə malikdir və normativ, qeyri normativ qruplara bölünür. Normativ hüquqi informasiyalar hüquqi normalar, hüquqi institutlar, qərarlar, hüquqi cavabdehlik haqqında məlumatlardır və aşağıdakı səviyyələrdə əks olunur.
Qeyri – normativ informasiyalar vətəndaşların və bütün ictimai strukturların sistematik olaraq hüquqi sahədə olan aktual məsələlər, faktlar haqqında məlumatlandırılmasından bəhs edir və aşağıdakı quruluşa malikdir:
Qanunvericiliklə əlaqədar, hüquqi və normativ sənədlərin hazırlanması zamanı, eləcə də informasiyanın qorunmasının təşkili zamanı müvafiq qanunvericilik bazasından düzgün istifadə edilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikasının bu sahəyə aid qanunvericiliyinin düzgün istifadə olunması ilə bağlı problemlər informasiyanın texniki kanallarla sızdırılmasının, ondan qeyri-qanuni istifadə edilməsinin və onun texniki informasiyalaşdırma vasitələrində işlənməsinin qarşısının alınması, informasiyanın qorunması tədbirlərinin effektivliyinə nəzarət zamanı və xüsusi halda belə problemlər “xidməti sirr” və “xidməti informasiya” kateqoriyalarının məzmunu ilə əlaqədar meydana çıxır. Xidməti informasiyaya dövlət və qeyri – dövlət resursları daxildir. Azərbaycan Respublikasının dövlət informasiya ehtiyatları respublika informasiya ehtiyatları kimi formalaşır. Dövlət informasiya resursları, qanunla məhdud istifadə kateqoriyasına aid edilən sənədləşdirilmiş informasiyadan başqa, ümumi istifadəyə açıqdır. Məhdud istifadə kateqoriyasına aid edilən sənədləşdirilmiş informasiyaya dövlət sirri və məxfi informasiya daxildir. Məxfi informasiya istifadəsi Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə məhdudlaşdırılan sənədləşdirilmiş informasiyaya deyilir. Vətəndaşlar haqqında respublika informasiya resuslarına və yerli idarə orqanlarının ehtiyatlarına daxil olan, eləcə də, qeyri – dövlət təşkilatları tərəfindən əldə edilən şəxsi məlumatlar məxfi informasiya kateqoriyasına aiddir. Başqa sözlə, elmin və insan fəaliyyətinin istənilən sahəsinə aid hər hansı informasiya, əgər qanunvericilik tərəfindən ondan istifadə məhdudlaşdırılmayıbsa, prinsip etbarilə ümumi istifadəyə açıqdır və “məxfi informasiya” kateqoriyası qorunan bütün informasiya (sirr) növlərini özündə cəmləşdirir. Bu fikr həm dövlət, həm də qeyri- dövlət ehtiyatlarına aiddir. Dövlət sirri sayılan informasiya bu kontekstdə istisna təşkil edir. Belə informasiya məxfi informasiya sayılır. Hər hansı bir informasiyanın dövlət sirri kateqoriyasına aid edilməsi Azərbaycan Respublikasının “Dövlət sirri haqqında” qanununa müvafiq şəkildə həyata keçirilir. Hər hansı bir informasiyanın məxfi informasiya kateqoriyasına aid edilməsi Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş yolla həyata keçirilir. İnformasiyanın qorunmasının rejimləri haqqında “İnformasiya haqqında qanuna” əsasən, informasiyanın qorunması rejimi aşağıdakı yollarla müəyyən olunur:
səlahiyyətli orqanlar tərəfindən müəyyən olunur.
ehtiyatlarının SAHİBİ və ya səlahiyyətli şəxs tərəfindən “İnformasiya haqqında qanun” əsasında müəyyən olunur.
qanunu ilə müəyyən olunur. Burada prinsipial olan odur ki, məxfi informasiyanın qorunması rejimini bu informasiyanın sahibi , yəni müvafiq hökümət orqnı, təşkilat, idarə və ya müəssisə müəyyən edir. “Xidmət sirr” kateqoriyası haqqında Əvvəllər “xidmət sirr” kateqoriyası hər hansı idarə və ya müəssisəyə aid məlumatların “məxfidir” qrifi ilə nişanlanması üçün istifadə olunurdu. Bu sirr açan şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurdular. Hal-hazırda bu kateqiriya Cinayət məcəlləsindən çıxarılmış və 1993-cü ildə “Dövlət sirri haqqında” qanunun qəbul edilməsilə hüquq sahəsində öz əvvəlki mənasını itirmişdir. Buna iki səbəb var:
kateqoriyalarına məxfilik qrifinin tətbiq olunması qadağandır. İnformasiya o halda xidməti sirr və ya kommersiya sirri hesab edilir ki, o, üçüncü şəxslərə naməlum olduğundan həqiqi və ya potensial kommersiya dəyərinə malik olsun, qanuni şəkildə ondan açıq şəkildə istifadə etmək mümkün olmasın və informasiyanın sahibi onun məxfiliyinin qorunması üçün hər hansı tədbir görsün. Xidməti və ya kommersiya sirri hesab edilən informasiya hazırki Məcəllədə və digər qanunlarda öz əksini tapmış üsullarla qorunur. “Xidmət sirr” dedikdə (qeyri- dövlət strukturlarındakı kommersiya sirrinə analoji olaraq) dövlət strukturlarında kommersiya əhəmiyyətinə malik olan xidməti informasiya başa düşülür. Kommersiya sirrindən (kommersiya strukturlarında) fərqli olaraq, dövlət tərəfindən qorunan məxfi informasiya təkcə kommersiya əhəmiyyətinə malik deyil. Buna görə də xidməti sirr məxfi informasiyanın bir növüdür. Bundan başqa, dövlət strukturlarında siyasi və digər əhəmiyyətli informasiyalar da ola bilər. Bu tip informasiyalar xidməti sirr sayıılmadığından, onlara “məxfidir” və ya hər hansı başqa qrif əlavə olunmalıdır. Ayrı-ayrılıqda götürülmüş hakimiyyət orqanı, dövlət və ya kommersiya təşkilatında bir neçə informasiya növü mövcud ola bilər. Bu informasiyalar həm qurumun özününkü ola bilər, həm də müəyyən olunmuş qaydada başqa mənbədən aldığı informasiyalar ola bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Milli Bankında dövlət sirri, məxfi informasiya (o, cümlədən xidməti sirr), bank sirri, kommersiya banklarının kommersiya sirrləri mövcud ola bilər. Kommersiya bankında isə bu banka dövlət orqanları və ya təşkilatları tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada ötürülmüş dövlət sirri və məxfi informasiya, bank sirri, bankın kommersiya fəaliyyatı ilə əlaqədar kommersiya sirri mövcud ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, kredit təşkilatlarında və Azərbaycan Respublikasının Milli Bankında müxtəlif bank əməliyyatları, müştərilərin müxbir hesabları və əmanətləri və digər məlumatların qorunması “Banklar və bank fəaliyyəti haqqında” qanunla nəzərdə tutulub. “Digər məlumatlar” dedikdə müvafiq təşkilatın kommersiya fəaliyyəti haqqında bank sirri sayılmayan, eyni zamanda həmin bu təşkilat tərəfindən açıqlanması istənməyən məlumatlar başa düşülür. Aydındır ki, dövlət və kommersiya kredit təşkilatlarında informasiyanın qorunmasının təşkili müxtəlif spesifikaya malikdir və Azərbaycan Respublikası Milli Bankı tərəfindən eyni yanaşma və koordinasiya tələb edir. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən, dövlət orqanları məhdud istifadəli informasiyanın qorunmasına Azərbaycan Respublikası hökümətinin müəyyən etdiyi şəkildə nəzarət etməlidir. Bu o deməkdir ki, informasiyanın qorunmasına nəzarət dövlət informasiya ehtiyatlarına daxil olan məhdud istifadəli informasiyanın hər üç növünü, yəni dövlət sirri sayılan informasiyanı, məxfi informasiyanı, vətəndaşlar haqqında şəxsi məlumatları əhatə etməlidir. Bununla belə, qeyri - dövlət strukturlarında da yuxarıda adları çəkilən informasiya növləri olarsa (təbii ki, qanuni əsasla), dövlət orqanlarının nəzarəti onlara da şamil olunmalıdır. Kağızsız texnologiya və onun inkişaf mərhələləri Elmdə, istehsalatda, mədəniyyətdə, biznesdə və digər sahələrdə informasiya axınlarının artması informasiya texnologiyaları tərəfindən də adekvat addımların atılması zərurəti yaranmışdır. Bu gün kağız üzərində olan informasiyalar elektron sənədlərdə olan informasiyalardan az dinamikdir və onların əldə olunmasındada müxtəlif maneələr vardır. Kağızsız texnologiya konsepsiyası on illiklərlə təkmilləşdirilməsinə baxmayaraq bu ideya qərb ölkələrində bu gündə tam istifadə olunmur. Burada müxtəlif səbəblər vardır. Birincisi – problemin psixoloji aspekti vardır. Elektron formada sənədin alınması televiziyadan alınan informasiya kimi vərdiş halını almalıdır. İkincisi – kağızsız texnologiya təhlükəsiz, yüksək buraxılış qabiliyyəti şəbəkə və keyfiyyətli texniki baza tələb edir. Üçüncüsü – kağızsız texnologiyanın ciddi hüquqi təminatı olmalıdır. Bu gün respublikada az təşkilatlar tapılır ki, elektron sənədi qəbul və təsdiq etsin. Qey edək ki, kağızsız texnologiya sahəsində informasiyalaşmanın inkişafı yaxın gələcəkdə qlobal şəkildə olmasada, lokal variantlarda perespektivlər vəd edir. Burada əsasən bank – maliyyə və hüquqi sahədə irəlləyişlər olacaqdır. Kağızsız texnologiyanın aktuallığı cəmiyyətin inkişafı üçün mühüm katalizator rolunu oynadığından hüquqşünaslar – kağızsız texnologiyanın dünəni, bu günü və sabahı, kağızsız texnologiyanın kommunikasiya əsasları, hüquqi aspektləri, neqativ nəticələrini və digər mövzuları dərindən araşdırmalıdırlar. Obrazların tanınması üçün informasiya sistemləri Obrazların tanınması təkcə hüquqi problem deyildir. Tanınma məsələsi həmişə texniki məsələ olmuş və bu problem üçün müxtəlif texniki və proqram təminatları yaradılmışdır. Texniki sahədə tanınma texniki obyektlərin identifikasiyası, müəyyən ərazilərə daxil olmaq üçün tanınma, gömrük işlərində əşyaların tanınması və s. kimi istifadə olunur. Hüquqi sahədə tanınma şəxsiyyətin identifikasiyası, obrazların, əlyazmaların, əl izlərinin, bank işlərində ödəniş blanklarının və s. tanınması kimi qəbul olunmuşdur. Şəxsiyyətin identifikasiyası maliyyə və hüquq orqanlarında həmişə maraq doğurmuşdur. Kriminalistikada və məhkəmə ekspertiza işlərində şəxsiyyətin identifikasiyasının əsas atributları əl izləri, imzanın, mətn yazılarında stilistik və qrafoanaltik analizlər təşkil edir. Göstərilən problemlərin həlli üçün son dövrlərdə proqram, texniki təminatlar, bu sahədə verilənlər bazasının yaradılması identifikasiyası üçün riyazi alqoritimlərin hazırlanması, multimediya vasitələri mühüm rol oynayır. Hal-hazırda vizaların verilməsində, biznes, bank-maliyyə gömrük məntəqələrində yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə identifikasiyası işləri daha keyfiyyətlə həyata keçirilir. Son dövrlərdə “elektron” ödəmələr üçün elektron imza problemi gündəlikdə durmuşdur. Bu isə plastik kartlarla qarşılıqlı ödəmələrin yerinə yetirilməsi üçün avtomatlaşdırılmış nağdsız ödəniş sistemlərinin yaradılması tələbini yaratmaqla, hüquqşünasların, iqtisadçıların və informatika mütəxəssislərinin məsələni həll etmək üçün birgə fəaliyyəti zərurətini yaratmışdır. 4.Statistik informasiya Statistik informasiya – dedikdə kütləvi hadisələrin və təzahürlərin kəmiyyət xarakteriskalarını əks elətdirən sənədləşdirilmiş rəsmi məlumatlar başa düşülür. Hüquqi sahədə statistik informasiyaya cinayətkarlığı, administrativ qanun pozuntularını, mülki və cinayət işlərinin massivini misal göstərmək olar. Hüquqi statistik informasiyanın xassələri statistikada öyrənilir. Statistik toplum – kütləviliyi, bircinsliyi, müəyyən tamlığı və ayrı-ayrı hadisələrin qarşılıqlı əlaqəliliyi ilə seçilən vahid toplumdur. Əlamət – müşahidə və ya ölçülə bilən toplumun ümumi xassəsini, xarakterik göstəricilərin əks etdirir. Statistik göstərici – iqtisadi – sosial hadisələrin ümumiləşmiş kəmiyyət xarakteriskalarını əks etdirir. Hüquqi sahədə qanun pozuntuları hüquqi statistik informasiyaların əsasını təşkil edir. Bu informasiyaların dinamikliyi kütləvi statistik proses kimi qiymətləndirilə və xarakterizə oluna bilər. Hüquqi sahədə aşağıdakı növ statistik informasiyalar mövcuddur:
proqnozlaşdırmanın nəticələri və verilmiş cəzalar haqqında olan məlumatlardır.
onların növləri, təmin olunmuş iddialar, vurulmuş zayanın miqdarı və s. aiddir.
prokuratura, ədliyyə, məhkəmə qərarlarının icra orqanlarının fəaliyyəti.
Statistik informasiyaları operavti hesabatlardan fərqləndirmək lazımdır. Operativ hesabatın məqsədi – cinayətin istintaqı üçün ayrı-ayrı faktların qeydiyyatı və hesabatın aparılmasıdır və onun strukturuna aşağıdakılar daxildir:
işini sübut etmək üçün toplanmış məlumatlar);
olunmuş şəxsin günahı sübut etmək üçün məhkəmə ekspertizası zamanı istifadə olunan məlumatlar);
şəxsin müəyyənləşdirilməsi üçün aparılmış əməliyyat – axtarış fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatlar); Statistik informasiya hüquqi sahədə bir çox məsələlərin həlli üçün zəruridir və bu informasiyalar müxtəlif hüquqi təşkilatların və verilənlər bazasından toplana bilər. 5.İnformasiya təhlükəsizliyi Cəmiyyəti mühüm məlumat və biliklərlə təmin edən informasiya eyni zamanda cəmiyyətə müəyyən ziyanlarda vura bilər. Ona görə də, informasiyanın cəmiyyətdə rolunu bilmək üçün ona iki aspektdən yanaşmaq lazımdır.
İnformasiya və informasiya texnologiyaları hər bir ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün mühüm vasitədir. İnformasiyalaşdırma cəmiyyətdə müxtəlif neqativ halların yaranmasına səbəb oldu. Kompüter cinayətkarlığı – qeyri-qanuni informasiya mənbələrinə daxil olmaq, viruslar yaymaq, banklardan “elektron pul” oğurlamaq, parnoqrafiya, “elektron şpionluq” kimi mənfi halların sürətlə yayılmasına başladı. Hal-hazırda düzgün, keyfiyyətli informasiyaları seçmək və yalan informasiyaların yayılmasının qarşısının alınması problemi yaranmışdır. Ona görə də, şəxsiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyini qorumaq üçün daha mükəmməl qanunlar işlənib hazırlanmalıdır. Təhlükəsizlik – şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin daxili və xarici təhlükələrdən qorunması kimi başa düşülür. Şəxsiyyətin təhlükəsizliyi – onun hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır. Cəmiyyətin təhlükəsizliyi – onun maddi və mənəvi dəyərlərinin qorunmasıdır. Dövlətin təhlükəsizliyi – onun konstitusion quruluşunun, suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunmasıdır. Dövlət bu işləri, icra orqanları, məhkəmə qanunverici orqanları vasitəsi ilə hayata keçirir. İnformasiya təhlükəsizliyi – informasiya mühitində neqativ informasiyalardan qorunmaqla inkişafın təmin olunmasıdır. İnformasiya təhlükəsizliyi dövlətin müdafiə, ekoloji, iqtisadi təhlükəsizlik kimi formaları ilə yanaşı durur. Ona görə də, informasiya həm hüquqi həm texniki tərəfdən müdafiə olunmalıdır. İnformasiya təhlükəsizliyi – həmçinin televiziya, radio, çap, şəbəkə vasitəsi ilə cəmiyyət həyatında dövr edən neqativ informasiyalardan qorunmaqla da təmin olunmalıdır. Bunun üçün hüquqi qanun bazaları da yaradılmalıdır. Bu qanunlarda informasiyaların oğurlanması, itirilməsinin, dəyişdirilməsinin, qeyri-qanuni məhv edilməsinin, surətinin götürülməsinin qarşısının alınmasının təmin edilməsi maddələri əks olunmalıdır. İnformasiyanın qorunması üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Müxtəlif xidməti qurumlar və bu informasiyaları tam məxvliyini müəyyənləşdirməklə onun təhlükəsizliyini təmin etməlidirlər. Texniki tərəfdən informasiyanın qorunması EHM – lərin təhlükəsizliyinin qorunması, açarların (parolların) qoyulması, kriptoqrafik müdafiə vasitələri ilə həyata keçirilir. İnformasiya təhlükəsizliyi inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Bu isə onların informasiya müharibəsində, kommersiya məxviliklərində mühüm rol oynayır. Mühazirə4:İqtisadi informasiyanın təsnifatı 1.İnformasiya resursları İnformasiya resursları – elektron hesablama maşınlarında (EHM) xüsusi təşkil və emal edilmış, istehsalatda, texnikada, cəmiyyətin idarəçiliyində istifadə olunan informasiyadır. Başqa sözlə, informasiya texnologiyaları vasitəsilə yaradılan və emal edilən informasiyadır. İnformasiya resursları ictimai istehsalda və onun idarə edilməsində obyektiv amil kimi iştirak edir. Belə ki, informasiya resursları istehsalın həcmi və səmərəliliyinə bilavasitə təsir göstərir. İnformasiya resursları istehsalın xüsusi amili kimi son dövrlərdə lazımi səviyyədə qiymətləndirilmişdir. Aydın olmuşdur ki, iqtisadi artımın tempi və iqtisadiyyatın səmərəliliyi təkcə maddi resursların mövcudluğu və keyfiyyətindən deyil, əhəmiyyətli dərəcədə həmçinin elmi-texniki potensialıdan, kadrların təhsil və ixtisas səviyyəsindən asılıdır. İnformasiya resursları məzmununa görə təbiət və ictimai proseslərin inikası olub, elmi tədqiqatların qeyd olunmuş nəticələri, layihə - konstruktur sənədləşmələri və s. şəklində təzahür edir. İnformasiya resursların keyfiyyəti gerçəkliyin əks olunmasının adekvatlığı ilə (Bir sıra hallarda adekvatlığı informasiyanın obyektivliyi və etibarlılığı ilə qarışdırırlar,yəni səhv salırlar. Adekvatlıq informasiyanın xüsusi xassəsi olub, informasiya mübadiləsinin (informasiyanın alınması və verilməsinin) məqsədinə və vəzifələrinə uyğunluğudur.) təcrübi fəaliyyətdə istifadə olunması imkanları ilə müəyyən olunur. Onlar elmi ədəbiyyatda, təsərrüfat və idarəetmə sənədlərində, insanların yaddaşında və avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində cəmlənir. İnformasiya resursları təkrar istehsal olunan resurslara aiddir. Onların təkrar istehsalı prosesi digər resuslarla müqayisədə bir sıra mühüm xüsusiyyətlərə malikdir. İnformasiya resurslarının təkrar istehsalı yaranma, yayılma və istifadə fazalarından ibarətdir. Yaranama fazası təbiət və cəmiyyətin inkişafının dərk olunmasının ictimai prosesidir. Müşahidə və informasiyanın yığılması informasiya resurslarının yaranması prosesinin ilk mərhələsidir. Növbəti mərhələ məlumatların işlənməsidir. Daha sonra isə tətbiqi tədqiqatlar mərhələsi gəlir. Yaylma fazası bilavasitə informasiya resursları məxsus olan fazadır. Onun zəruriliyi informasiyanın xarakterindən irəli gəlir. Qeyd olunan xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, informasiya istifadə zamanı sərf olunmur. Biliyin bir mənbədən digərinə verilməsi o demək deyildir ki, ilkin mənbə həmin bilikdən məhrum olur. Eyni məlumat bir neçə dəfə müxtəlif məsələlərin həlli üçün istifadə oluna bilər. Yeganə məhdudiyyət amili – vaxtdır. Belə ki, vaxt informasiya resurslarının aktuallığı dərəcəsini müəyyən edir. İnformasiya resurslarının istifadə olunması istehsal və idaretmə sferasında baş verir. Onun nəticəsi qəbul edilən qərarlar və ya istehsal olunan məhsul və xidmətlərdir. İnformasiyanın müxtəlif ünsürləri üçün müxtəlif aktuallıq müddəti və istifadə dövrü ola bilər. Ən böyük istifadə dövrü fundamental elmi məlumatlar, ən kiçik dövr isə operativ informasiya üçün səciyəvidir. Böyük istifadə müddətinə malik olan informasiya resursları bir çox cəhətdən əsas fondlara oxşayır. Belə ki, bu informasiya resursları istehsal və idarəetmədə dəfələrlə istifadə olunur. Başqa sözlə, bir ildən artıq istifadə müddətinə malik olan informasiya – informasiyanın əsas fondları adlana bilər. Analoji olaraq qısa istifadə müddətinə malik olan (məsələn, bir ildən az) informasiya resursları dövriyyə fondu adlana bilər. Müxtəlif idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və fəaliyyəti zamanı onların əsas və dövriyyə informasiya fondları ilə təminatı məsələsinə material resursları ilə təminat məsələləri səviyyəsində baxılmalıdır.
İqtusadi informasiyanın mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi,onun tədqiqi zamanı təsnifləşdirməni zəruri edir.Təsnifat əlaməti daimi idarəetmə funksiyalarına aidiyyatı,avtomatlaşdırılmış işlənmə tələbləri və s. götürülə bilər.İdarəetmə funksiyalarına aidiyyat əlaməti üzrə təsnifat aşağıdakı kimidir: - İdarəetmə mərhələləri üzrə: faktiki,normativ,arayış-cədvəl,qiymət,müqavilə... -İstehsal elementləri üzrə: Əmək cisimləri, əmək vasitələri,hazır məhsul; -İstehsal səviyyələri üzrə: Müəssənin quruluş bölmələri,müəssisələr,sahələr,şirkətlər (nazirliklər),idarələr. İqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsi xüsusi metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Bazar münasibətlərinin təşəkkülü şəraitində iqtisadiyyatın idarə edilməsində baş verən ciddi dəyişikliklər göstərilən əlamətlərin dəqiqləşdirilməsini tələb edir.Bununla belə, idarəetmə funksiyalarına görə iqtisadi informasiyanın faktiki və plan informasiyası kimi iki böyük qrupa bölmək olar.Faktiki (retrospektiv) informasiya idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirir və onun əsasında uçot informasiyası durur.Uçot informasiyası da öz növbəsində daxili əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir, başqa sözlə uçot informasiyası növlərinə bölünür.(mühasibat, statistik və operativ uçot) İdarəetmə obyektinin gələcək vəziyyətini əks etdirən informasiya öz növbəsində proqnozlaşdırma, uzunmüddətli texniki iqtisadi və operativ planlaşdırma informasiyası kimi təsnifləşdirilə bilər. İqtisadi informasiya yaranma mərhələləri və mənbələri əlamətinə görə ilkin və törəmə informasiya növlərinə ayrılır. İlkin informasiya müəssisənin istehsal təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı, törəmə informasiya isə ilkin informasiyanın müəyyən işlənmə prosesindən keçməsi nəticəsində yaranır.Törəmə informasiyası öz növbəsində arama və nəticə informasiyası kimi fərqləndirilir. İqtisadi proseslərin əks etdirilməsi və idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi baxımından informasiyası yararlığına və doğruluğuna görə təsnifləşdirilir.İnformasiyanın yararlığı anlayışı hələ də bir mənalı qəbul edilmir. Belə ki, eyni bir informasiya bir çox amillərdən asılı olaraq,konkret halda həm yararlı, həm də yararsız sayıla bilər. Bu nöqteyi nəzərdən yararlı olan informasiya, digər nöqteyi nəzərdən yararsız hesab oluna bilər. Yararlığın nisbətən ümumi meyar kimi informasiyanın idarəetmə tələblərinə uyğunluğu dərəcəsi qəbul edilir. Dolğunluğa görə iqtisadi informasiya tam, artıq və natamam informasiya kimi fərqləndirilir.İdarəetmə prosesi qarşısında duran vəzifələri tamamilə yerinə yetirməyə imkan verən minimum zəruri həcmdə informasiya tam informasiya hesab olunur.İdarəetmə prosesində informasiyanın yığılması və işlənməsində paralellik nadir hal deyildir.Belə hallarda informasiyanın təkrarlanması nəticəsində yaranan və idarəetmə funksiyalarının icrasında istifadə olunmayan informasiya artıq informasiya adlanır. İqtisadi proseslərin tədqiqini və idarəetmə funksiyalarının icrasını təmin etməyən informasiya natamam informasiya hesab olunur. İqtisadiyyatın idarə edilməsi informasiya qarşısında digər tələblər də qoyur.Belə ki, səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi üçün iqtisadi informasiya yararlı və dolğun olmaqla yanaşı, həmçinin obyektiv və düzgün olmalıdır. Başqa sözlə, düzgünlük əlaməti üzrə informasiya düzgün və düzgün olmayan kimi növlərə ayrılır. Hər hansı bir iqtisadi proses və ya hadisəni, iqtisadi sistemdə təsərrüfat əməlyyatlarını obyektiv şəkildə əks etdirən informasiya düzgün informasiya adlanır.Düzgün olmayan informasiyanın mövcudluğuna səbəb informasiyanın yaranması prosesində yol verilən səhvlərdir.Səhvlər bilərəkdən və ya bilmədən baş verə bilər. Bilərəkdən yol verilən səhvlər demək olar ki, informatikadan daha çox digər sahələrin, bəzi hallarda hüququn predmetidir.İnformasiyanın yaranması və çevrilməsi prosesində bilmədən yol verilən səhvlərin qarşısını almaq üçün müvafiq işçilərin ixtisası artırılmalı, səmərəli həll üsulları işlənib hazırlanmalı, nəzarət üsulları və informasiyanın işlənməsində istifadə olunan texniki vasitələr təkmilləşdirilməlidir. Ümumiyyətlə, informasiyanın düzgünlüyünə nəzarət həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki səhv informasiya bütün hallarda idarəetməni müxtəlif səviyyələrində idarə olunan obyekt,baş verən iqtisadi proseslər haqqında səhv təsəvvürlərə, yanlış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə, bir çox hallarda isə cinayət xarakterli hərəkətlərə səbəb olur. 3.Sabitlik əlamətinə görə təsnifləşdirilən informasiya İlkin iqtisadi informasiya istifadə olunma müddətində dəyişikliklərə məruz qalır və bu dəyişmə müxtəlif informasiya elementlərində müxtəlif templərə malik olur.Odur ki, informasiyanın sabitlik əlaməti üzrə təsnifatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırmalar zamanı əlamətin əlavə olaraq dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.Belə ki, informasiyanın sabitliyi anlayışı birmənalı qəbul edilmir. Sabitlik əlaməti kimi eyni informasiyanın iqtisadi məsələlərin həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, müəyyən dövr ərzində informasiyanın öz qiymətini dəyişməz saxlaması, informasiyanın saxlanması müddəti və s. başa düşülür. İqtisadi informasiyanı sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit informasiya növləri kimi qruplaşdırmaq olar. Bu zaman sabitlik əmsalı anlayışından istifadə olunur.Sabitlik əmsalı müəyyən dövr ərzində mövcud sabit informasiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına nisbəti kimi hesablanır. İnformasiyanın dəyişkənliyi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi tamamilə şərtidir.Belə ki, indiyə qədər sabitlik əmsalı 0.85 yüksək olduqda informasiya şərti-sabit hesab olunur.Şaquli informasiya əlaqələrinin üfüqi əlaqələrlə əvaz olunması ilə müşaiyət olunan keçid dövründə sabitlik əmsalının azalması müşahidə olunur. Məsələ ondadır ki, iqtisadiyyatın qeyri mərkəzləşdirilmiş tənzimləsi şəraitində iqtisadi sistemin dinamikliyi artır. İqtisadi məsələlərin həlli zamanı ilk növbədə informasiyanın şərti-sabit hissəsi EHM-nın yaddaşına yerləşdirilir.İnformasiyanın işlənməsi prosesində şərti-sabit informasiya daxil olan dəyişkən informasiya ilə birgə emal olunaraq nəticə informasiyanın əldə olunmasını tələb edir.İnformasiyanın sabitlik dərəcəsi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müxtəlifdir. Məsələn; sənaye müəssələrində şərti sabit informasiyanın xüsusi çəkisi daha yüksəkdir. İnformasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırılması zamanı, onun saxlanması müddəti əsas götürülürsə qısamüddətli ,uzunmüddətli və daimi saxlanan informasiya kimi növləri fərqləndirilməlidir. İdarə olunan obyekt və idarəedici orqana münasibətdə informasiya-daxili və xarici, giriş və çıxış informasiyası kimi qruplaşdırıla bilər.İqtisadi informasiyanın giriş və çıxış informasiyasına ayrılması bir yerdən başqa yerə verilməsi ilə əlaqədardırsa, daxili və xarici informasiyanın fərqləndirilməsi onun yaranma mənbəyi, yarandığı yerlə əlaqədardır. İqtisadi informasiya indikasiya əlamətinə (siqnal formalarına) görə rəqəm, hərf, hərf-rəqəm, qrafik və s. növləri üzrə fərqləndirilir. Mühazirə5:İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri 1.İqtisadi informasiyanın xüsusiyyətləri İqtisadi informasiya iqtisadi prosesləri səciyyələndirir. İqtisadi informasiya iqtisadi sistemlərdə dövran etməklə, onların fəaliyyətini təmin edən, daxili və xarici təsirlər kompleksinin universal ifadəsidir. İqtisadi informasiya bir sıra hallarda idarəetmə informasiyası ilə eyniləşdirilir. Lakin bu düzgün hesab edilə bilməz. İdarəetmə informasiyası öz tərkibinə görə zəngindir və ona sosial, texniki, hüquqi və digər informasiya növləri aiddir. Bununla belə iqtisadi informasiya maddi istehsal sferasında istehsalın idarə edilməsi aləti kimi istifadə olunur. İqtisadi informasiya öz xarakterinə görə daha çevikdir. Digər tərəfdən iqtisadi informasiya daha çoxcəhətli və mürəkkəbdir, çünki o iqtisadiyyat kimi mürəkkəb və dinamik bir sistemi səciyyələndirir. İqtisadi informasiyanın fərqləndirici cəhədləri vardır və bunlara əsasən aşağıdakıları aid etmək olar: iqtisadi informasiya iqtisadi- təsərrüfat fəaliyyətini natural və dəyər göstəriciləri sistemi ilə əks etdirir; iqtisadi informasiyanın əsas kütləsi diskretdir, başqa sözlə fasilərlə qəbul və emal edilir; müxtəlif maddi daşıyıcılarda: - sənədlərdə, perfo və maqnit daşıyıcılarda əks oluna bilər; iqtisadi informasiya sonlu nəticələr şəklində ifadə olunur; iqtisadi informasiya əsasən xətti şəkildə ifadə olunur və sənədlər adətən sətirbəsətir və ya sütunlar üzrə yazılır; iqtisadi informasiya çox böyük həcmə malikdir. İqtisadi proseslərin baş vermə məkanı genişləndikcə iqtisadi informasiyanın artım tempi bu genişlənməni həmişə qabaqlayır və bu qabaqlama əksər hallarda çox böyük həddə baş verir; iqtisadi informasiya kütləvi və təkrarlanandır. Bu xassə iqtisadi sistemin dinamikliyi və mürəkkəbliyindən, dövri baş verən proseslərin mövcudluğundan irəli gəlir; iqtisadi informasiyanın xeyli hissəsi bilavasitə emal olunur və sadəcə olaraq bir sənəddən digərinə köçürülür; iqtisadi informasiyanın tərkibindəki nisbi sabit informasiyanın xüsusi çəkisi yüksək olur; quruplaşdırma əlamətləri çoxsaylıdır; iqtisadi informasiya adətən uzun müddət saxlanır və s. 2.İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi yaradılarkən iqtisadi informasiyanın xassələri nəzərə alınmalıdır.İqtisadi informasiya quruluş etibarilə ümumiyyətlə informasiyanın quruluşuna yaxındır. İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür.İnformasiyanın quruluş elementlərinə ayrılmasında bir çox hallarda ijerarxik prinsipə üstünlük verilir.Hər hansı idarəetmə obyektinin (müəssisə, birlik, sahə, region və s.) ən yüksək informasiya quruluş vahidi-informasiya sistemi sayılır.(Sistem dedikdə bir-biri ilə əlaqədə olan obyektlər və ya müxtəlif cinsli elementlər cəmi başa düşülür.Sistemlər tərkibinə və məqsədinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər.) İnformasiya sistemi qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün informasiyanın saxlanılması,emalı və verilməsində metod,vasitə və işçi heyətin qarşılıqlı fəaliyyətidir. İqtisadi sistemlərdə idarəetmə obyektlərinin fəaliyyətlərinin bütün cəhətləri, orada baş verən əməliyyatlar, proseslər öz əksini bütövlükdə informasiya sistemində tapır.İnformasiya sistmi öz növbəsində daha aşağı səviyyəli quruluş vahidlərinə ayrılır. Artıq qeyd edildiyi kimi , müxtəlif hadisələri təsvir edən iqtisadi informasiya mürəkkəb quruluşa malikdir. İqtisadi informasiyanın ən aşağı səviyyəli və sadə quruluş vahidi başqa sözlə bölünməz hissəsi rekvizit adlanır.Rekvizitlər obyektin vəziyyətini, yaxud baş verən hadisələri əhəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edir.Obyektin vəziyyətini keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edən rekvizitlər əlamət rekvizitləri, kəmiyyətcə xarakterizə edən rekvizitlər əsas rekvizitlər adını almışdır.Əlamət rekvizitlərinə misal olaraq müəssisə və təşkilatların adını, vergilərin növünü və s. göstərmək olar.Əsas rekvizitlər yalnız konkret ədədlər şəklində ifadə olunur.Məsələn, miqdar-cinsi ölçü vahidlərində, dəyər-manat qəpiklə, əmək tutumu-norma saatla və adam-günlə ifadə edilir. Rekvizitlər aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər: Xassələrə görə: əsas və əlamət; Əhəmiyyətə görə:zəruri və qeyri zəruri; Stabilliyə görə: daimi və dəyişkən; İndikasiya (təsvirə) görə: hərf, rəqəm, və hərf rəqəm; Texnaloji prosesdə təyinatına görə: xüsusi, arayış və qruplaşdırıcı. Ən yüksək səviyyəli informasiya quruluş vahidi olan informasiya sistemi ilə ən aşağı səviyyəli quruluş vahidləri olan rekvizitlər arasında digər informasiya quruluş elementləri mövcuddur.Həmin quruluş vahidlərinə göstəriciləri, xəbərləri, massivləri aid etmək olar. Göstəricələr əsas və əlamət rekvizitlərinin məntiqi məcmusudur.Göstəricilər iqtisadi prosesləri və əməliyyatları ziddiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etməklə, onlar arasında əlaqə yaradır. Göstəricilər bir əsas rekvizitdən və bir neçə əlamət rekvizitdən ibarətdir.İqtisadi proseslərin təsvirində və xarakterizə olunmasında göstərici müstəsna rola malik olduğuna görə, onu iqtisadi informasiyanın əsas quruluş vahidi hesab etmək olar. Göstəricilər xarakterizə etdikləri iqtisadi proseslərin müxtəlifliyi üzündən müxtəlif və çoxsaylıdır.Bu isə onların bir sıra əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini tələb edir.Müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilən göstəricilərə aşağıdakılar misal ola bilər: Obyektin informasiya sisteminə münasibətinə görə: giriş və çıxış göstəriciləri; Daxil olma mənbələrinə görə:daxili və xarici; İndikasiyaya görə: hərf, rəqəm, və hərf-rəqəm; Stabilliyə görə: dəyişkən və daimi; Əks olunma qaydasına görə: mütləq və nisbi; İşin təşkilinə görə: emal edilən və emal edilməyən. Göstəricilərin qaydaya salınmış məcmusu xəbərləri əmələ gətirir.Müxtəlif məzmuna malik eyni formalı xəbərlər birləşərək informasiyanın yeni quruluş vahidini –massivi yaradır. İnformasiya sistemi öz tərkibində müstəqil quruluş vahidləri kimi idarə etmə obyektinin funksiyalarına və quruluşuna uyğun olaraq bir sıra informasiya altsistemlərini birləşdirir.Bu informasiya altsistemlərinin hər biri müəyyən informasiya massivlərindən ibarətdir və onların tərkibi bu altsistemlərdə həll edilən məsələlərdən asılıdır.EHM-də informasiya quruluşu tətbiq edilən xüsusi qaydalardan asılıdır ki,bu da yeni informasiya vahidlərinin baytlar, maşın sözləri, sahələri və s.yaranmasına səbəb olmuşdur. İnformasiyanın təşkili avtomatlaşdırılmış sistemlərin tələbləri nəzərə alınmaqla müxtəlif prinsiplər və qaydalar əsasında yerinə yetirilir.Bu isə öz növbəsində informasiyanın yeni quruluşunun meydana gəlməsinə səbəb olur və nəticədə məlumat bazaları, informasiya fondu, məlumatlar kataloqu lüğəti adlandırılan yeni quruluş vahidləri təşəkkül tapır.Avtomatlaşdırılmış sistemlərdə tətbiq olunan proqramlaşdırma dillərindən asılı olaraq informasiyanın müvafiq quruluş vahidləri-fayllar,cədvəllər yaranır. İdarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində informasiyanın özünəməxsusu quruluş vahidlərindən istifadə edilir.Buna misal olaraq mühasibat və statistika hesabatlarını, istehsal tapşırıqları formalarını,uçot sənədlərini və s. göstərmək olar. Müasir dövrdə iqtisadi informasiyanın əks etdirilməsində maşın qrafikasının rolu da xeyli artmışdır.İnsan-fərdi EHM ünsiyyətinin dialoq rejimi tətbiq edilən zaman informasiyanın menyu-sətir,ekran cədvəli adlanan yeni quruluş vahidləri də meydana gəlmişdir.Dialoq rejimi insanın informasiya ilə iş prosesini imitasiya edir,lakin bu zaman əməliyyatlar avtomatlaşdırılmış üsulla həyata keçirilir. İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sistemləri yaradılarkən iqtisadi informasiyanın insanın imkanlarına uyğun quruluşundan maşın quruluşuna və əksinə keçirilməsinin səmərəliliyinin təmin edilməsi son dərəcə vacibdir.
İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılmasından danışmazdan əvvəl kod anlayışını şərh edək. İnformasiyanın işlənməsi zamanı informasiya vahidlərinə şərti işarələr vermək zərurəti meydana gəlir. Bu şərti işarələrin məcmusu kod adlanır. Başqa sözlə kod hər hansı çoxluqla qarşılıqlı-birmənalı şəkildə qurulmuş hər hansı əlifbada olan sözlər çoxluğu, konbinasiyasıdır. Deməli, kodlaşdırma dedikdə informasiyaya şərti işarələrin verilməsi başa düşülməlidir.Kodlaşdırma siqnalların şəkil dəyişməsi kimi də başa düşülə bilər. Kodlaşdırma informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi prosesinin sürətləndirilməsinə və asanlaşdırılmasına imkan verir. Belə ki, bu halda informasiya elementlərinin çeşidlənməsi və qaydaya salınması, yadda saxlanılması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi prosesi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır və tez başa düşülür. İnformasiyanın kodlaşdırılması eyni zamanda nəticə informasiyasaının dekodlaşdırılmasını şərtləndirir.Dekodlaşdırma informasiya vahidlərinin kodlar üzrə əsl işarələrinin bərpa edilməsi əməliyyatıdır.İqtisadi informasiyanın müxtəlif səviyyələrdə işlənməsi kodların dəyişdirilməsini tələb edir. Bu cür dəyişdirmə, yəni şərti işarələrin yeniləri ilə əvəz edilməsi yenidən kodlaşdırma adını almışdır. Kodlaşdırma qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur: -Kod elə tərtib olunmalıdır ki, zəruri informasiya çeşidlənmə prosesində avtomatik qruplaşdırla bilsin; -Müxtəlif dərəcəli yekunların alınması mümkün olsun; -İşarələrin sayı məhdud olsun; -Tərtibat da sadə, yadda qalan və aydın olsun; -Nomenklaturanın genişləndirilməsi üçün ehtiyat nömrələr nəzərdə tutulmuş olsun. Kodlaşdırma prosesi sistemli yanaşmanı tələb edir, başqa sözlə proses müəyyən sistemlər üzrə həyata keçirilməlidir. Kodlaşdırma sistemi informasiya vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemidir. Səviyyələr üzrə-ölkə sahə yerli (lokal) və s. kimi kodlaşdırma sistemləri fərqləndirilir.Kodlaşdırma sistemlərini təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlərdən istifadə oluna bilər: -İşarələrin forması; -İşarələrin sayı (bir işarəli, çox işarəli); -Qurulma formaları (xətti,şahmat) və s. Müxtəlif kodlaşdırma sistemlərinin uzlaşdırılmasından kombinələşdirilmiş sistemlər qurula bilər. İqtisadi informasiya sıra, seriyalı, mövqeli, qarışıq və təkrar kodlaşdırma sistemləri əsasında kodlaşdırıla bilər. İnformasiya vahidlərinə ardıcıl sürətdə şərti işarələrin verilməsi sıra kodlaşdırma sistemi adını almışdır.Sıra kodlaşdırma sistemi mahiyyət etibarı ilə qeydedici sistem olub, adətən informasiyanın xüsusi təsnifatını tələb etmir.Şərti işarələrin ardıcıllığı informasiya vahidlərinin yaranması xronologiyası üzrə verilir. Bir sıra hallarda obyekt kimi hərf əlaməti üzrə sistemləşdirilmiş informasiya götürülür.Sıra kodlaşdırma sistemində əlamət informasiyanın vahidlərinə natural ədədlər sırasının artımı qaydasında ardıcıl işarələr aid edilir.Çox nadir hallarda həmin vahidlər natural ədələr sırasının azlma qaydasında ardıcıl işarələnir. Sıra kodlaşdırma sistemində massivin və ya nomenklaturanın bütün mövqeləri işarələnir, bu isə massiv daxilində, yekun almağa imkan vermir.Odur ki, sıra kodlaşdırma sistemi yalnız az sayda informasiya vahidlərini əks etdirən məhdud ölçülü massivllərlə iş zamanı tətbiq olunur. Hər hansı bir əlamət üzrə nomenklaturanın müəyyən qaydada ayrı-ayrı seriyalarla (qruplara) bölünməsini nəzərdə tutan sistem seriyalı kodlaşdırma sistemi adlanır.Bu sistemin tətbiqi zamanı hər bir seriya üçün müəyyən şərti işarələr qrupu ayrılır.Seriyalarda olan informasiya vahidlərinin nömrələri əvvəlki seriyalarda olan informasiya vahidlərinin ardıcıl (natural ədədlərin artma sırası ilə) davamı olmur.Təbii ki, bu nömrələr arasında boşluq yaranır.Seriyalı kodlaşdırma sistemində hər bir seriyanın axırında ehtiyat şifr saxlanılır, bu da informasiya vahidlərinin mümkün artımı halında istifadə olunmaq üçündür. Seriyalı kodlara aid misal göstərək.Zavodda əsas və köməkçi istehsal bölmələrinə (sex) ayrıca seriyalar verilmişdir.Əgər zavodda 15 əsas və 4 köməkçi bölmə vardırsa, onda əsas bölmələr üçün 1-dən 25-ə qədər, köməkçi bölmələr üçün isə 26-dan 35-ə qədər nömrələr ayrılır.16-25 və 30-35 nömrələri isə müvafiq olaraq əsas və köməkçi istehsal bölmələrinin mümkün artımı üçün ehtiyat saxlanır.Bunun nəticəsində yeni bölmələr yaradıldıqda da əvvəlki bölmələrin nömrələrində dəyişmə baş vermir. Qeyd edək ki, seriyalı kod yalnız bir təsnifləşdirici əlamətə görə seriyalar üzrə yekun alınmasını təmin edir.Bu kodlaşdırma sistemi həmçinin nomenklatura genişləndirildikdə seriya prinsipinə riayət etməyə şərait yaradır.Adı çəkilən sistem dayanıqlı və az saylı nomenklatura üçün əlverişlidir.Təcrübədə sıra və seriyalı kodlaşdırma sistemlərinin kombinasiyası daha geniş istifadə edilir. İqtisadi informasiyanın işlənməsi zamanı bir çox hallarda ierarxiya quruluşunun nəzərə alınması tələb olunur.Bu hallarda mövqeli kodlaşdırma sisteminin tətbiqi daha səmərəlidir.Belə ki, mövqeli sistemdə informasiyanı bir neçə əlamət üzrə bölüşdürmək mümkündür.Mövqeli kodlaşdırma sistemində hər bir təsnifat səviyyəsi və ya əlaməti bütün səviyyə və əlamətlər hədlərində nömrələnməlidir.Bu zaman qrupun dərəcələrinin ölçüsü müəyyən olunur və bu dərəcələr içərisindən müəyyən hissə seçilib götürülür. Mürəkkəb tərkibli nomenklaturaların kodlaşdırılması üçün mövqeli sistemin tətbiqi daha əlverişlidir.Mövqeli sistemdə rekvizit təsnifləşdiricinin daha yuxarı səviyyələri ilə əlaqəsini səciyyələndirən bir sıra xarakteriskalara malikdir. Mühazirə 6: İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası
İdarəetmə qərarlarının qəbul edliməsinə qədər iqtisadi informasiya mürəkkəb çevrilmələrə məruz qalır. Həll olunan məsələlərin predmet sahəsi, informasiya münasibətləri nə qədər müxtəlif olsa da iqtisadi informasiyanın çevrilməsinin ümumi mərhələlərə bölünməsi zəruridir. İqtisadi informasiya bilavasitə istehsal prosesində (məhsullar və xidmətlər istehsalı) yaranır və bu prosesin texniki – iqtusadi parametrlərini əks etdirir. İqtisadi informasiya istehsal kommersiya proqramlarının icrasına, maddi, əmək və pul vasitələrinin məsrəfləri üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir. Obyektin informasiya sisteminin girişi uçot məlumatlarını xarakterizə edir ki, bu məlumatlarda sənədləşdirilmiş və sənədləşdirilməmiş ola bilər. Qeyd edək ki, sənədləşdirilmiş məlumatlar mühasibat uçotunda, sənədləşdirilməmiş məlumatlar isə operativ uçotda əks olunur. Bu təsnifat uçot məlumatlarının yığılması üçün texniki vasitələrin seçilməsinə əhəmiyyətli təsir edir. Belə ki, məsələn, istehsal bölmələrinin yerləşməsindən asılı olaraq müvafiq texniki vəsaitlərin tərkibi fərqləndirilməli, periferiyadan alınan sperativ məlumatlar abonent məntəqələrdən ötürülməlidir. Burada, həmçinin məlumatların yığılmasının kompleks avtomatik sisteminin və kommutatorlarının, telefon katib- avtomatlar və telefon qurğularının diktafon və maqnitafonlarla aqreqasiya edilmiş sistemlərinin tətbiqi səmərəlidir. Bu qurğuların tətbiqi abonent telefon məntəqələrin ahəngdar işləməsini təmin etməlidir. Operativ informasiyanın yığılması zamanı telefon və radiotelefonlar EHM-lə rabitə sistemində vericilər kimi çıxış edirlər. Sənədləşdirilmiş, başqa sözlə mühasibat informasiyasının yığılmasının təşkili və bu məqsədlə texniki vasitələrin seçilməsi istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlər, konkret halda aşağıdakı əlamətlər üzrə qiymətləndirilə bilər:
Adaları çəkilən əlamətlər üzrə texniki vasitələrin seçilməsi və informasiyanın yığılmasının təşkilinin alternativ və qarışıq variantlarının tətbiq edilməsi istiqamətində müəyyən təcrübə vardır. Belə ki, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırlması səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduqda uçotun mikroprosessorlu qurğularının tətbiqi məqsədəuyğundursa, əməliyyatlar əsasən əllə yerinə yetirildikdə sadə qurğuların tətbiqi daha müvafiqdir. Məlumatların sənədləşdirilən yığımı texnologiyası onların maddi daşıyıcılar üzərində qeyd olunmasını nəzərdə tutur. Burada əsasən iki variant mümkündür:
sonradan fərdi EHM-ə daxil edilməsi;
təsərrüfat əməliyyatının fərdi EHM-lərin köməyi ilə ilkin sənədlərinin tərtibi; Ötürülmə iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementlərinin qıtlığı ilə səciyyəvidir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi imkanları xeyli məhdudlaşmış olur. Burada ən prespektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların tətbiq edilməsidir. Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili informasiya mübadiləsində naqil əlaqəsi, radio əlaqəsi və qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların istifadəsinə üstünlük verilməlidir. Bu zaman kollektiv istifadədə olan hesablama qurğularının yaradılması deməli informasiyanın işlənməsinin çoxmaşınlı sisteminin tətbiqi üçün şərait yaranır. İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın ümumi həcminin 80-85% -i emal olunur. İnformasiyanın çevrilməsinin bu mərhələsi hazırda bilavasitə hesablama qurğularında həyata keçirilir. İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları üç qrupa bölmək olar: texniki (giriş maşın daşıyıcılarının hazırlanması, informasiyanın daxil və xaric edilməsi və s.) məntiqi və hesabi əməliyyatlar. Həmin qrupların ümumi prosesdəki xüsusi çəkisi məsələlərin növündən asılı olur. İnformasiyanın maşınla işlənməsi prosesində texniki əməliyyatlar – hazırlıq, məntiqi və hesabi əməliyyatlar isə əsas əməliyyatlar sayılır. İnformasiyanın işlənməsi prosesində texniki və hesabi əməliyyatların icrasına nəzarət mühüm yer tutur. Belə ki, nəzarət əməliyyatlarının köməyi ilə informasiyanın dürüstlüyü təmin olunur. Qeyd edək ki, nəzarət əməliyyatlar əsasən maşın tərəfindən yerinə yetirilir. İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası İnformasiyanın yığılması, saxlanması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi proseslərinin avtomatlaşdırılması idarəetmə sistemlərində informasiyanın yeni texnologiya əsasında təşkilini şərtləndirmişdir. İnformasiyanın işlənməsinin yeni texnologiya üçün əsas xarakterik cəhət odur ki, istifadəçilər lazım olduqca zəruri informasiyanı operativ sürətdə almaq imkanına malikdir. İstifadəçilər İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası. Yeni texnologiya şəraitində informasiya təminatı funksiyasını yerinə yetirən avtomatlaşdırılmış informasiyan sistemi aparıcı mövqeyə malikdir. Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi öz aparıcı mövqeyini reallaşdırmaq üçün informasiya modelinə əsaslanmalıdır. İnformasiya modeli isə predmet sahəsini informasiya sistemində əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, informasiya modeli yalnız vəziyyəti deyil, həmçinin dəyişmələri də izləməyə imkan verməlidir. Odur ki, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi informasiyanın saxlanması ilə bərabər, onun təzələnməsini, süni verilənlərin daxil edilməsini, daxili yerdəyişmələrin aparılmasını təmin etmək imkanına malik olur. İstənilən idarəetmə sistemi, məlum olduğu kimi idarə olunan obyekt haqqında kifayət qədər məlumat olmadan səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz. İdarəetmə sistemində avtomatlaşdırma prosesi informasiya resuslarının tərkibinin həmin prosesə uyğunluğu dərəcəsində asılıdır. İdarəetmə sistemində istifadəçinin tələblərinə, başqa sözlə bu tələblərin ifadə olunduğu sorğulara uyğun olaraq müxtəlif növ və quruluşa malik məlumatlar toplanmalıdır. İnformasiya sistemi çevik olmalıdır. Belə ki. burada məlumatların saxlanmasının və quruluş dəyişikliklərinin səmərəliliyi təmin olunmalıdır. İdarəetmə sistemində istifadəçilərin sorğularına operativ surətdə cavab verilməsi üçün iki mühüm cəhət nəzərə alınmalıdır. Hər şeydən əvvəl, predmet sahəsinin sərhədləri müəyyənləşdirilməli və müvafiq informasiya modeli qurulmalıdır. Daha sonra isə sorğulara cavab verən vasitələr (xidmət elementləri) seçilməlidir. Xidmət vasitələrinin seçilməsi üçün sorğuların tərkibi təhlil edilməli, tələblər dəqiqləşdirilməlidir. Daxilolma tezliyi əlaməti üzrə istifadəçilərin sorğularını iki böyük qrupa bölmək olar: reqlamentli və ixtiyari sorğular. İxtiyari sorğulara məzmun və verilmə tezliyi baxımından məhdudiyyət qoyulmur. Reqlamentli sorğular isə bir baxımdan müəyyən tələblərə cavab verməlidirlər. Belə ki, reqlament sorğuların məzmunu və bir çox hallarda verilmə tezliyi qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Odur ki, reqlamentli məsələlərin işlənməsinə daha ətraflı baxmaq məqsədəuyğundur.
Tətbiq sahəsi İqtisadi model Riyazi model Proqramın yazılması Proqramın sazlanması Bilavasitə hesablama Reqlamentli məsələlərin həllinin texnoloji sxemi. Birinci mərhələ istifadəçi və ya layihəçi tərəfindən bilavasitə yerinə yetirilirsə, iknci mərhələdə istifadəçinin birbaşa iştirakı yoxdur. Xüsusilə, istifadəçinin EHM-lə birbaşa əlaqəsini istisna edən paket rejimində iş konkret tətbiq istiqamətində əməliyyat sisteminin inkişafını nəzərdə tutur. Bu barədə bir qədər sonra bəhs olunacaqdır. Körmək çətin deyildir ki, reqlamentli məsələlərin ümumi sxeminin birinci mərhələsi zamanı meydana gələn əlaqə forması (istifadəçi - EHM) daha çox əmək və vaxt sərfini nəzərdə tutur. İnsanların kommunikasiya münasibətlərinə hesablama və digər texniki vasitələrin bilavasitə daxil olması hazırki dövrün səciyyəvi cəhətdir. Bu cəhət hesablayıcı sistemlərin informasiya və alqoritmik imkanlarının genişlənməsi hesabına mümkün olur. Belə bir texnologiyanın əsasında insan-maşın əlaqələrinin dinamikliyi və EHM-ə daha fəal yer ayrılması durur. İnformasiyanın işlənməsinin daha çox istifadə olunan təşkili rejimlərinə dialoq, paket və teleişləmə rejimlərini aid ermək olar. İnformasiyanın işlənməsinin təşkili rejimləri İstifadəçi və EHM arasında informasiya mübadiləsi şəklində iqtisadi məsələlərin həlli dialoq rejimi adlanır. Müvafiq texnologiyanın həyata keçirilməsi zamanı aşağıdakılar təmin olunur:
sistem arasında informasiya qəbulunun verilməsi;
təxirə salınmadan istifadəçiyə çatdırılmasıdır; Dialoq rejiminin iki növünü fərqləndirirlər: passiv dialoq və fəal dialoq. Passiv dialoq zamanı istifadəçi xəbər – sorğu göndərir. Bunun müqabilində EHM xəbər-cavab verir. İnformasiyanın işlənməsinin passiv dialoq rejimində xəbər cavablar hesablayıcı sistemin təşəbbüsü əsasında da göndərilə bilər. İnformasiyanın işlənməsinin fəal dialoq rejimində məlumatlar istifadəçi və maşın tərəfindən göndərilir, başqa sözlə fəal mübadilə baş verir. Passiv dialoq rejimində “sorğu-cavab” təşkil forması daha çox işlənir. Bu zaman hazır proqramlar üzrə istifadəçiyə lazım olan informasiyanın axtarışı, işlənməsi (emalı) ötürülməsi təmin olunur. Fəal dialoq rejimində bir sıra öyrədən sistemlər informasiya mübadiləsinə cəlb olunur. Bu rejimdə proqramlaşdıran sistemlərin tətbiqi də nəzərdə tutulur. Hazırda istifadə olunan dialoq işlənmə rejimləri xəbərlərin formal dildə verilməsi ilə səciyyəvidir. Odur ki, dialoq rejimində təbii insan dilindən hələlik istifadə olunmur. İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin təşkili zamanı informasiyanın emalının dialoq proqramı yaradılır. Bu proqram terminaldan göndərilmiş informasiyanı oxuyur və ilkin terminala xəbər göndərir. Qeyd edək ki, terminallar hesablayıcı sistemə lokal şəkildə birləşdirilə bilər və ya hesablayıcı sistemin elementi ola bilərlər.
Terminal Giriş informasiyası Dürüst lüyün yoxlanması İnformasi yanın emalı Cavabın redaktə olunması İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin sxemi Şəkildən göründüyü kimi informasiyanın dürüstlüyünə nəzarət həm onun EHM-də emalına qədər, həm də nəticələrin cavab şəklində formalaşması mərhələsində həyata keçirilməlidir. İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin tətbiqi zamanı sistemin reaksiyası mühüm əhəmiyyətə malik göstərici kimi qəbul edilir. Reaksiya bir qayda olaraq, sorğu verilən an ilə cavab alınan an arasındakı vaxt intervalı ilə ölçülür. Dialoq rejimində həll olunan məsələlər müraciət intensivliyi baxımından fərqlənməlidir. “Sorğu-cavab” mübadiləsi prosesində konkret şərait üçün qoyulan hədd nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əks əlaqənin səmərəliliyinin həddi, hazırda vaxt etbarı ilə iki saniyəyə bərabərdir. Məsələnin həlli prosesi nisbi müstəqil mərhələlərə bölündükdə və dialoq növbəlilik qaydası ilə həyata keçirildikdə istifadəçi sistemin reaksiyasına qarşı o qədər də tələbkar olmur. Növbəlilik qaydası dedikdə dövrlərin aşağıdakı şəkildə təşkili başa düşülür. N- mərhələsi üçün veilənlərin hazırlanması; N-1 mərhələsi üçün sorğu verilməsi; N-2 mərhələsinin nəticələrinin qəbul edilməsi. Göründüyü kimi, sxem reallaşdırıldıqda cavab alınması üçün ayrılan müddət məsələnin həlli vaxtına bərabər ola bilər. Yeganə məhdudiyyət şərti budur ki, həmin müddət sonrakı mərhələdə verilənlərin hazırlanması vaxtını ötməsin. İstifadəçi cavabın gecikdiyi hallarda dövrü təzədən təkrarlaya bilər. Başqa sözlə, o sorğunun itdiyini güman edir və dövrü təkrar etməklə onu bərpa etməyə çalışır. Dialoq rejimi texnologiyası insan- maşın sisteminin konkret məsələ həlli prosesində imkanlarının optimal istifadəsini təmin etməlidir. Bu baxımdan informasiya bazası ilə dialoqu aşağıdakı imkanları reallaşdırmalıdır:
imaknları;
informasiyanın xarakteriskalarının yaxşılaşdırılması imkanı;
məhdudlaşdırılması və ya istiqamətinin dəyişdirilməsi;
imkanı;
İnformasiyanın işlənməsinin texnoloji proseslərinin təşkilndə dialoq rejimiilə yanaşı paket, real vaxt miqyası, vaxt bölgüsü, teleişləmə, interaktiv, birproqramlı, çoxproqramlı rejimlər və s. tətbiq olunur. Həmin rejimlərin müxtəlifliyi istifadəçilərə hesablama sistemi arasındakı qarşılıqlı fəaliyyətin və texniki vasitələrlə işin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Paket rejiminin səciyyəvi cəhəti qeyd edildiyi kimi odur ki, bu halda istifadəçilər EHM-lə bilavasitə ünsiyyətdə olmurlar. Həlli tələb olunan məsələlər işlənmə müddətində predmet sahəsi və digər əlamətlərə görə bir paketdə birləşdirilir ki, bu da EHM üçün tapşırıq şəklində formalaşdırılır. Operativ olmayan məsələlərin həlli zamanı informasiyanın paket rejimində işlənməsi məqsədəuyğundur. İstifadəçilər ilkin informasiyanı hesablama mərkəzinə verir ki, burada da həll ediləcək məsələlərə uyğun proqram vasitələri seçilir və paket tapşırıqlar EHM-də işlənməyə buraxılır. Qeyd edək ki, tapşırıq hesablama sisteminin müstəqil iş vahididir. İstifadəçi yalnız məsələlər həll olunduqdan və informasiyanın işlənməsi başa çatdıqdan sonra, başqa sözlə paket yerinə yetirildikdən sonra cavab alır. Bu dövr ərzində istifadəçi və maşın arasında informasiya mübadiləsinə ehtiyac olmur. Paket rejimi rabitə kanallarından istifadə etməklə hesablayıcı sistemə müraciət şəklində də tətbiq edilə bilər.
Səhvlər Hesabat cədvəli Paket rejimində informasiyanın işlənməsi texnologiyasının ümumi sxemindən göründüyü kimi nəzarət və redaktə prosesi proqram vasitələri ilə hayəta keçirilir Real vaxt miqyası rejimində informasiyanın işlənməsi prosesinin gedişi zamanı istifadəçilərlə hesablama sisteminin qarşılıqlı fəaliyyəti təmin edilir. Belə ki, istifadəçinin iş yerinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qarşıya çaxan real vaxt məhdudiyyəti ön plana çəkilr. Real vaxt miqyası rejiminin tətbiqinə misal olaraq, əmanət banklarında müştərilərə xidmət informasiyasının avtomatlaşdırılmış işləməsini göstərmək olar. İnteraktiv rejim ikitərəfli informasiya axınına əsaslanır. Bu rejimdə reqlamentlərə riayət tələbləri daha yumşaqdır və interaktiv rejimi reqlamentli və ixtiyar rejimlərin arasında duran variant hesab etmək olar. İnformasiyanın işlənməsinin vaxt bölgüsü rejimi – hesablama sisteminin öz resuslarını istifadəçilər qrupu üzrə növbəli ayırmaq qabiliyyətini nəzərdə tutur. Bu rejimdə istifadəçilərə növbəli qaydada informasiya hesablama xidmətlərinin göstərilməsi müvafiq proqram təminatına əsaslnır. İnformasiyanın işlənməsinin birproqramlı və çoxproqramlı rejimləri hesablama sisteminin eyni zamanda bir və ya bir neçə proqram üzrə fəaliyyət imkanını xarakterizə edir. Aşağıdakı şəkildə məsələlərin həllinin birproqramlı və çoxproqramlı (buna mutiproqramlı da deyilir) rejimlərinin vaxt diaqramı verilmişdir
Giriş – çıxış Giriş 1 Çıxış 1 Giriş 2 Çıxış 2 Hesablama 1 Hesablama 2 İş
vaxt diaqramı Şəkildən göründüyü kimi çoxproqramlı rejimdə şərti olaraq iki məsələ işlənir. Onlar eyni vaxtda yaddaşda saxlanır və həll edilir. Birproqramlı rejimdə EHM yalnız birinci proqramın (məsələnin) icrasını qurtardıqdan sonra ikinci proqramın icrasına başlaya bilər. Çoxproqramlı rejimdə birinci və iknci proqramın daxil edilməsi eyni vaxtda aparıla bilər. Proqramın birinci icrası və digərinin nəticələrinin istifadəçiyə verilməsi eyni vaxtda həyat keçirilə bilər. İnformasiyanın işlənməsinin teleişləmə rejimi şəbəkə yaradılması ideyasının məhsuludur. Bu rejim istifadəçinin uzaq məsafədən hesablama sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsini, daha doğrusu qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir.
Giriş- Giriş 1 Çıxış 1 çıxış 1 Giriş-
çıxış 2 Giriş 2 Hesabla Çıxış 2 ma 1
İş Hesablama 2 Hesablama 2
vaxt diaqramı Hesablama sisteminin bir rejimdə işlənməsinin vaxt diaqramı Teleişləmə ideyası uzaq məsafədən istifadəçinin terminal qurğusu ilə hesablama mərkəzi arasında telefon əlaqəsi yaratmasını nəzərdə tutur. İnformasiyanın telefon xətti ilə verilməsi üçün model (modulyator - demodulyator) qurğusu istifadə olunur. Bu zaman implusun rəqəm koduna və əksinə çevrilməsi təmin olunur. Əgər hesablama mərkəzində kifayət qədər hesablama və informasiya resursu cəmlənmiş olsa, istifadəçi öz terminalı ilə mərkəz arasında əlaqə yaratmaq üçün terminala qoşulan telefonla müvafiq nömrəni (hesablama mərkəzində yerləşən) – yığmalıdır. Müəyyən parol əsasında lazımı proqram çağırılır, istifadə olunur, proqramla dəyişikliklər edilir və s. Bununla belə, teleişləmə rejiminin geniş yayılmasına mane olan prinsipial səbəblər vardır:
səmərəliliyin aşağı olması;
təşkilinin çətinlikləri və s. Teleişləmə rejimi terminalın EHM-dən məhdud məsafədə yerləşməsi şəraitində lazımi səmərə verir. Hazırda teleişləmə rejiminin təkimilləşdirilməsi üçün terminal qurğularının imkanlarının artırılmasına diqqət verilir və “intellektual” terminallar yaradılması istiqamətində işlər yerinə yetirilir. Bu isə bir çox işləri məhz intellektual terminallar vasitəsilə görməyə, rabitə kanallarının yükünün azaldılmasına imkan verir. 2.Hesablama texnikasından istifadənin təşkilat formaları və onların xarakteriskası Yerinə yetirilən vəzifələrdən, tətbiq sahəsindən, idarəetmə iyerarxiyasında tutduğu mövqedən və digər amillərdən asılı olaraq hesablama texnikasından istifadənin müxtəlif təşkilat formaları seçilir. Hesablama texnikası mərkəzləşdirilmiş və qeyrimərkəzləşdirilmiş formada istifadə üçün təşkil edilə bilər. Onu da qeyd edək ki, hazır ki, şəraitdə hesablama texnikasının (əsasən fərdi EHM-lərin) fərdi istifadəsinə daha tez-tez rast gəlinir. Fərdi istifadə şəraitində maşının etbarlılığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, fərdi istifadə halında texniki xidmətin vaxtında göstərilməsi müəyyən çətinliklərələ bağlıdır. Müasir şəraitdə fərdi istifadə olunan hesablama texnikası vasitələrinin işinin yüksək səmərəliliyi onların informasiya – hesablama şəbəkəsinə qoşulması şəraitndə təmin oluna bilər. Texniki vasitələrlə təhcizat əlamətinə görə hesablama texnikasının aşağıdakı təşkilat formaları vardır: maşın hesablama bürosu, maşın- hesablama stansiyası, hesablama mərkəzinin informasiya-hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, informasiya – hesablama şəbəkəsi. Hesablama texnikasından istifadənin mərkəzləşdirilmiş formasında bütün hesablama avadanlığı bir yerdə cəmləşdirilir. İstifadənin mərkəzləşdirilmiş və qeyri - mərkəzləşdirilmiş formaları arasında aralıq hal, başqa sözlə qismən mərkəzləşdirmə mövcuddur və bu təcrübədə rast gəlinir. Hesablama texnikasının qismən mərkəzləşdirilmiş istifadə formasında texniki vasitələrin bir qismi, daha doğrusu informasiyanın yığılması, qeyd edilməsi, ötürülməsi vasitələri filiallarda sexlərdə, anbarlarda və s. yerləşdirilir. Hesablama texnikasından istifadənin təşkili formaları sifarişçilərə xidmət əlamətinə görə iki böyük qrupa bölünür: fərdi və şərikli istifadə olunan təşkilat formaları. Fərdi istifadə olunan hesablama qurğuları ayrı-ayrı müəssisə (təşkilat və idarə) daxilində yaradılır və yalnız öz müəssisəsinə xidmət edir. Hesablama qurğularının şərikli istifadəsi halında tabeçiliyindən asılı olaraq istənilən müəssisə və təşkilatlardan sifarişlər qəbul edilir. Şərikli hesablama qurğuları fərdi istifadə olunan qurğulara nəzərən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Hər şeydən əlavə onu qeyd edək ki, burada maşınlar lazımi səviyyədə yüklənir, sahələrarası informasiya daşıyıcıları unifikasiya olunur, xərclərin azaldılması imkanı vardır və s. Bununla belə şərikli qirğuların maliyələşdirilməsi, fəaliyyətin uçotu və s. ilə əlaqədar bir sıra əlavə məsələlərin həlli tələb olunur. Xidmət dairəsi əlamətinə görə hesablama qurğularını ərazi, sahə və qarışıq fəaliyyət növləri üzrə fərqləndirmək olar. Əsas prinsip üzrə işləyən hesablama qurğularına Dövlət Statistika Komitəsinin rayon və şəhər hesablama qurğularını misal göstərmək olar. Sahə prinsipi üzrə işləyən qurğulara bank, maliyyə, ticarət, nəqliyyat və s. nazirlik və konsernlərin hesablama qurğuları aid edilir.Qarışıq prinsipdə işləyən hesablama qurğuları dedikdə öz müəssisəsi ilə yanaşı yaxınlıqda yerləşən müəssisələrə xidmət edən qurğular başa düşülür. Kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzləri şərikli hesablama qurğularının geniş yayılmış formasıdır. Hesablama mərkəzi proqram və informasiya təminatı əsasında birgə fəaliyyət göstərən EHM və digər texniki vasitələrin cəmləşdiyi təşkilat formasıdır. Hesablama mərgəzi müasir rabitə vasitələri ilə təchiz edilir ki, bu da mərkəzin proqram və informasiya fondundan abonentlərin istifadəsinə imkan verir. Abonent dedikdə zəruri texniki vasitələrlə (terminal və onun fəaliyyətini təmin edən vasitələr) təchiz edilmiş və hesablama mərkəzindən müəyyən məsafədə yerləşən istifadəçi başa düşülür. Hesablama mərkəzləri gördüyü işin səciyyəsinə və həcminə, tabeçilik mənsubiyyətinə, istifadə edilən maşın parkına və s. görə fərqlənir. Bununla belə, hesablama mərkəzlərinin tipik quruluş sxemi vardır və bu şəkildə göstərilmişdir:Şəkildə göstərilən funksional qruplar daha çevikdir və tez-tez quruluş dəyişikliklərinə məruz qalırlar. Odur ki, onların təsnifatı sxemdə verilməmişdir. Hesablama mərkəzləri elm – istehsal müəssisəsi olub get-gedə daha çox istifadəçilərə xidmət istiqamətində inkişaf etməlidir. Bu isə yalnız bilavasitə hesablama ilə əlaqədar məsələlərin deyil, həmçinin informasiya-arayış xidməti, informasiya massivləri üzərində əməliyyatlar və s. işlərin yerinə yetirilməsini tələb edir. Mahiyyət etbarı ilə bu halda mərkəzi informasiyanın çevrilməsini və bilavasitə hesablama əməliyyatlarını yerinə yetirmiş olur.
Funksional qruplar Odur ki, belə mərkəzlər informasiya- hesablama mərkəzləri adını almışdır. İnformasiya – hesablama mərkəzləri təsərrüfat proseslərində informasiyanın yığılmasından tutmuş, çıxış sənədlərinin tərtibi və onların istifadəçilərə çatdırılmasına qədər bütün əməliyyatları yerinə yetirir. Hesablama texnikasından istifadənin mütərəqqi formalarından biri informasiya – hesablama şəbəkəsidir. Beynəlxalq təcrübədə bu təşkilat forması geniş yayılmışdır. İnformasiya – hesablama şəbəkəsi informasiya fondlarının və proqram vasitələrinin çoxtəyinatlı və onlarla, bəzən yüzlərlə istifadəçiyə lazım olması şəraitinin məntiqi yekunudur. Əlbətdə hər bir hesablama mərkəzində zəruri informasiya və proqram təminatı yaradıla bilər və lokal istifadə oluna bilər. Lakin informasiya bazasının müntəzəm təzələnməsi, köhnə elementlərin bazadan kənarlaşdırılması, bir sözlə informasiyanın müntəzəm olaraq aktuallaşdırılması tələb olunduğundan hər bir hesablama mərkəzində bu işlərlə məşğul olan xüsusi xidmət qrupu yaradılır ki, bu da iqtisadi cəhətdən sərfəli deyildir. Odur ki, predmet sahəsi daha geniş və mürəkkəb olan müəssisə (təşkilat) nəzdində fəaliyyət göstərən hesablama mərkəzində böyük məlumat bazası yaradılır və digər istifadəçilərə xidmət edilir. Bu halda istifadəçilər üçün müvafiq məlumat bazası yaratmağa ehtiyac olmur və məlumat bazasının saxlanmasının hər bir istifadəçiyə düşən xərci azalmış olur. Proqram fondunun zənginləşməsi və istifadəçilərə operativ xidmət baxımından informasiya – hesablama şəbəkəsinin yaradılması əlverişlidir. İnformasiya – hesablama – şəbəkəsinin yaradılması ən müasir rabitə vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir. İstifadəçilər ümumi təyinatlı məlumat bazasına müraciət üçün öz EHM – indən baza yerləşən EHM-ə (mərkəzi EHM) müraciət edə bilirlər. Şəbəkələrin təşkilinin ilkin mərhələlərində ənənəvi rabitə vasitələrindən (teleqraf, telefon və s.) də istifadə olunur. İnformasiya şəbəkələri əhatə dairəsinə görə qlobal, regional və lokal şəbəkələr kimi fərqləndirilirlər. Qlobal informasiya şəbəkəsinə “İnternet” – i misal göstərmək olar. Regional şəbəkələr ölkə şəhər miqyaslı şəbəkələrdir. Qeyd edək ki, regional şəbəkələrdə əsasən informasiya çevrilmələri və ötürülmələri baş verir. Məsələ ondadır ki, hesablama maşınlarının dinamik hesablama resusları şəklində birləşdirilməsi həm texniki, həm də iqtisadi cəhətdən həmişə sərfəli deyildir. Lokal şəbəkələr əsasən yığcam ərazidə yerləşən müəssisə və təşkilatlarda yaradılır. Burada hesablama resuslarından da mərkəzləşdirilmiş qaydada istifadə olunur. Lokal şəbəkələrdə ötürmə sürəti daha yüksək olur. 3.İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası İnformasiya hesablama mərkəzi çoxsaylı istifadəçilərə xidmət edir. Bu halda informasiyanın işlənməsi mərkəzləşdirilmiş qaydada və yalnız informasiya – hesablama mərkəzində həyata keçirilir. İqtisadi informasiyanın informasiya – hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası aşağıdakı mərhələlərin ardıcıllığıdır:
zaman ilkin sənədlərin maşında işlənmə tələblərinə uyğunluğu təmin olunmalıdır. İlkin sənədlərdə müvafiq kodlar göstərilməli, zəruri rekvizitlərin yeri dəqiqləşdirilməlidir.
təlimatlar əsasında konkret iş sahəsinin mütəxəssisi tərəfindən yerinə yetirilir. Bu zaman sənəd formasının və ya perforasiya maketinin nömrəsi əsasında komplektləşdirmə aparılır. Bağlamanın həcminə məhdudiyyət qoyula bilər.
məlumatları bazasında təlimata əsasən yerinə yetirilir. Əlamətlər komplektləşdirməyə qədər və ya ondan sonra kodlaşdırıla bilər. İş sahəsinin xarakterindən asılı olaraq kodlaşdırma texnikası seçilir.
mərkəzinə verilməsi. Bu əməliyyatla müəssisədə görülən sənədləşdirmə işi başa çatır. Müşaiyətedici yarlıq sənəd bağlamasının “vizit vərəqidir”. Burada müəssisənin kodu, bağlamanın nömrəsi, ay, sənədlərin adı və miqdarı göstərilir. Sənədlər informasiya – hesablama mərkəzinə yoxlanılaraq götürülür və xüsusi jurnalda qeyd olunur. Səhv tərtib olunmuş sənədlər düzəliş edilmək üçün müəssisəyə qaytarılır.
maşın informasiya daşıyıcılarına köçürülür və giriş informasiya massivləri yaradılır.
tərəfindən idarə olunur.
Mühazirə 7: İnformasiya sistemləri və texnologiyası 1.Ümumi məlumat İstənilən təşkilatın və müəssisənin səmərəli fəaliyyətini təmin edən mühüm vasitələrdən biri müasir kompüter texnologiyası əsasında qurulmuş informasiya sistemi hesab olunur. İnformasiya sistemi (İS) tətbiq sahəsinə aid informasiyanın toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Texniki vasitələrə kompüterdən əlavə, informasiyanın ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi üçün vasitələr də daxildir. İnformasiya sistemi müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində müxtəlif istifadəçilərin informasiyaya olan təlabatını ödəmək üçün yaradılır. İnformasiya sistemi ayrılıqda və ya hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o informasiya-sorğu sistemi kimi əsasən ayrı-ayrı şəxslərin və ya kolektivin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə, İS istifadəçilərə informasiya arayış xidməti göstərməklə yanaşı, avtomatlaşdırılmış sistemin (məsələn, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin) informasiya təminatı altsistemi rolunu pynayır. İS vasitəsilə istifadəçilərin informasiya təlabatlarının təminində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır:
dəqiq əks etdirilməsi. Baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində İS istifadəçiləri lazımi informasiya ilə təmin etməlidir.
Bunun üçün sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və əlverişli formada cavab verilməlidir. Tipinə, məzmununa və verilmə tezliyinə görə sorğuları iki qrupa ayırmaq olar: reqlamentli (daimi) və ixtiyari (fərdi). Reqlamentli sorğuların tipi, məzmunu və bəzən də verilmə tezliyi əvvəlcədən müəyyən olur və uzun müddət ərzində dəyişməyir. İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur. İS – nin həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğulara cavab verməsi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyininə, informasiya modelinin yaradılması və proqram təminatına xüsusi yanaşmağı tələb edir. Əgər İS təkcə reqlamentli sorğulara xidmət etsəydi, onda tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və sistemin layihələndirilməsi sorğuların təhlili əsasında aparıla bilərdi, yəni layihələndirməni “istifadəçilərin sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə yetirmək olardı. İxtiyari sorğulara da xidmət edilməsi və sistemin çevikliyi tələbi həmin prinsipi həyata keçirməyə imkan vermir. Bu halda layihələndirməni “həqiqi aləmə görə” prinsipi ilə aparırlar. Ekspertlərin köməyilə sistemin çevikliyini və inkişafını nəzərə almaqla mövzu sahəsininin sərhədləri, informasiya obyektlərinin tərkibi, onlarn xassələri, aralarındakı əlaqələr təyin edilir və aonra sistem layihələndirilir. Bu prinsip ixtiyari sorğularla mövzu sahəsi arasındakı uyğunluğa əsaslanır. İS-in layihələndirilməsi hər iki prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi əsas sayılır, “sorğulara görə” prinsipi isə mövzu sahəsinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur. Verdikləri sorğuların və tələb etdikləri informasiyanın təsvir formasına görə istifadəçiləri iki qrupa bölmək olar: istifadəçi-proqramlar və istifadəçi şəxslər. İstifadəçi – proqramlar (tətbiqi proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə reqlamentləşdirilmiş sorğulara müraciət edirlər. Alınan informasiya həmin proqramlar tərəfindən uyğun surətdə emal olunur. İstifadəçi – şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularla müraciət edə bilərlər. İs-dən alınan informasiya istifadəçiyə əlverişli formada (mətn, izahlı cədvəl və ya qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq olar: hazırlıqlı istifadəçilər və hazırlıqsız istifadəçilər. Hazırlıqlı istifadəçilər adətən kompüter texnologiyasını bilən mütəxəssislər və ya proqramçılar olur və onlar İS ilə sorğu dilində əlaqə yaradılır. Hazırlıqsız istifadəçilər istifadəçi-şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil edirlər. Çox vaxt İS elə bu qrup istifadəçilərə xidmət etmək üçün yaradılır. Buna görə də onlar həm də sonuncu istifadəçilər adlanırlar. İstifadəçilərin bu qrupuna idarəedici və xidmətedici personal, öz sahələri üzrə mütəxəssislər və s. aiddir. Onlar sistemlə əsasən dizloq rejimində təbii (və ya məhdud təbii) dildə və ya menyu dili vasitəsilə əlaqə yaradırlar. Beləliklə, İS çoxlu sayda müxtəlif istifadəçilərə xidmət edir. Odur ki, bütün sorğuların vahid terminalogiyaya uyğunlaşdırılması üçün verilənlər lüğəti yaradılır. Bundan əlavə, sorğuların emalının optimal prosedurunu qurmaq üçün onların ekvivalent qrammatik çevrilməsi üsullarından istifadə olunur. İstifadəçiləri bu və ya digər informasiya müraciətinin mümkünlüyünü xarakterizə edən səlahiyyət səviyyələrinə görə də fərqləndirirlər. Bunun üçün İS-də səlahiyyətsiz istifadəçilərin informasiya mürciətini məhdudlaşdıran vasitələr də nəzərə alınmalıdır. Müasir informasiya sistemləri verilənlər bazası konsepsiyası əsasında qurulur. Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş, eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan, saxlanan və idarə olunan, müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan verilənlər toplusudr. Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır. Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır.
Eyni verilənlər bir neçə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanmaqla, digər fayllardan çıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara müraciət təmin olunur. 2.Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması. Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi və axtarışı əməliyyatların VB daxilində eyni üsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur. 3.Verilənlərin müstəqilliyi. Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə, tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib məsələdir. VB-də bu məsələ verilənərin çoxsəviyyəli müstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə edilir. Nəticədə, verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır. 4.Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi. Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin müxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu halda eyni verilənlərin müxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini üçün VB-də lazımi vasitələr nəzərdə tutulur. 5.Verilənlərin təhlükəsizliyi təmin edilməsi. Verilənlərin təhlükəsizliyi dedikdə, bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması, digər tərəfdən, səlahiyyətsiz müraciətlərdən mühafizə edilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün VB-də lazımi metodlar və vasitələr nəzərə alınır. 6.Verilənlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması. Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına zəmin yaradılır. 7.Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları. Müasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seçilməsinə və tətbiqinə imkan yaradır. Verilənlərin və sorğuların təsviri üçün standart üsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan, İS – in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər mübadiləsi sadələşir, verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır. 8.Xərclərin minimallaşdırılması. Sübut edilmişdir ki, VB konsepsiyası ilə qurulan İS faylların fərdi emalı ilə qurulan sistemlərdən təxminən 1,5 dəfə daha ucuz başa gəlir. İstifadəçilərin İS ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür dildən istifadə olunur: sorğu dili, menyu dili və təbii dil. Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə yaxın, lakin ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur. Bir çox hallarda bu dildə verilənlər üzərində əməliyyat aparmaq üçün vasitələr də nəzərə alınır. Son illər sorğu dillərinin standartlaşdırılması sahəsində işlər görülür. Bu iş beynəlxalq miqyasda geniş tətbiq tapan SQL dilinin əsasında aparılır. 1999-cu ildə bu dilin təkmilləşdirilmiş variantı SQL3 relyasiya modeli verilənlər bazaları əsasında qurulmuş İS-də standart dil kimi qəbul olunmuşdur. Sorğu dilinin imkanları geniş olduğundan, ondan həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğuları ifadə etmək üçün istifadə oluna bilər. Lakin bu dildə işləmək istifadəçilərdən xüsusi hazırlıq tələb edir. Hazırlıqsız istifadəçilər üçün İS ilə ən əlverişli ünsiyyət vasitəsi menyu dilidir. Əvvəlcədən planlaşdırılmış sorğular menyuya salınır və sistem həmin sorğuların emalı üçün hazırlanır. İstifadəçi yuxarı səviyyədən başlayaraq sonuncu səviyyəyədək seçmə prinsipi ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır. Menyu dili istifadəçilər üçün sadə və əlverişli olmasına baxmayaraq ixtiyari sorğuların emalı üçün yaramır. Belə hallarda menyu dili təbii dilin elementləri ilə zənginləşdirilir. Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir. Lakin təbii dilin mürəkkəbliyi, eyni fikrlərin müxtəlif ifadə üsulları, vahid terminologiyanın olmaması və s. onun reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də indiyədək İS-də ünsiyyət vasitəsi kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll olunmamamışdır. İntellektual interfeysin yaradılmasını nəzərdə tutan bu sahədə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır və bugünkü nailiyyət ondan ibarətdir ki, təbii dilin mövzu sahəsinə uyğun məhdudlaşdırılmış variantından istifadə olunur. 2.İnformasiya sisteminin arxitekturası İnformasiya sistemi kompüterdən, onun xarici yaddaşında saxlanan verilənlər bazasından, verilənlər bazasının idarəetmə sistemindən (dil və proqram vasitələri) və sistemin administiratorundan ibarət mürəkkəb “insan-maşın” kompleksidir. İnformasiya sisteminin əsasını verilənlər bazası təşkil etdiyindən, bəzən ona verilənlər bazası sistemi (VBS) də deyilir. İnformasiya sistemlərini fəaliyyət dairəsinə görə iki sinfə bölmək olar:lokal sistemlər və paylanmış sistemlər. Əvvəlcə lokal İS-in arxitekturasına baxaq. Lokal İS adətən bir kompüterdə reallaşdırılır, bir VB-yə malik olur və həmin VB-yə aid sorğulara cavab verir. Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar 3 səviyyədə təsvir olunur: xarici (istifadəçi səviyyəsində),məntiqi (konseptual səviyyə) və fiziki(yaddaş səviyyəsində). Hər səviyyədə uyğun verilənlərin modeli yaradılır. Xarici model (XM) istifadəçinin verilənləri necə görməsi deməkdir. Başqa sözlə, xarici model istifadəçinin VB-dən tələb etdiyi verilənlərin strukturunu və tərkibini əks etdirir. Xarici modelə başqa sözlə altsxem də deyilir. İstifadəçilərin informasiya tələbləri müxtəlif olduğundan, altsxemlərin sayı və strukturları müxtəlif olur. Xarici model istifadəçinin ünsiyyət dili vasitəsilə sistemə verdiyi sorğuya görə formalaşdırılır. Məntiqi model (MM) verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirir. Bu təsvirdə VB-yə daxil edilən bütün verilənlərin xarakteriskaları və onlar arasındakı əlaqələr əks etdirilir. Məntiqi model VB-nin əsası sayılır. Ona başqa adla konseptual model (KM) deyilir. Məntiqi model verilənlərin strukturunu və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirən sxem vasitəsilə ifadə olunur. VB-nin təşkili zamanı konseptual sxem verilənlərin təsviri dili vasitəsilə (məsələn, dBase dili, SQL dili və s.) təsvir olunur. İdeal halda məntiqi model verilənlərin bütün xarakteriskalarını və əlaqələrini əhatı etməlidir. Lakin real sistemdə bu tam mümkün olmur. Sxemdə müəyyən məhdudluqlar olur və bu da özünü məntiqi modelin təsviri üçün istifadə olunan iyearxik, şəbəkə və relyasiya sxemlərində göstərir. Yığcamlığı, əyaniliyi, zənginliyi və verilənlər üzərində lazımi əməliyyatların aparılmasının mümkünlüyü baxımından relyasiya sxemi daha geniş tətbiq tapmışdır və müasir sistemlərin böyük əksəriyyəti relyasiya modeli əsasında yaradılır. Fiziki model (FM) verilənlərin kompüterin xarici yaddaşında necə təşkil olunmasını əks etdirir. Bu modeldə VB-nin daxili (maşın) sxemi təsvir edilir. Həmin sxemdə xarici yaddaşın xarakteriskaları, fiziki yazıların formatları, indekslər, kataloqlar və s. haqqında məlumat verilir. Verilənlər bazası xarici yaddaşda fiziki modelə uyğun saxlanır. Xarici, məntiqi və fiziki modellər verilənlər bazasının idarəetmə sistemi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilir. Beləliklə, informasiya sistemi 3 səviyyəli arxitektura üzrə qurulur. Şəkil -də lokal İS-in sadələşdirilmiş strukturu göstərilmişdir. Qeyd edək ki, bu arxitektura verilənlərin idarəetmə sistemləri üzrə tədqiqat qrupunun (ANSI/SPARC) təklif etdiyi arxitekturaya uyğundur. Verilənlər bazasında aparılan əməliyyatların hamısı verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBİS) adlanan proqram kompleksi vasitəsilə yerinə yetirilir. Əməliyyat aparmaq üçün sorğular VBİS – in interfeysi vasitəsilə sistemin tələb etdiyi dilə və formaya çevrilib icra olunur. VBİS öz işini əməliyyay sisteminin (ƏS) idarəsi altında aparır. Modellər arasında əks olunma funksiyalarının və verilənlərin emalı üçün funksiyaların reallaşdırılması bir neçə variantda aparıla bilər. Məsələn, sadə halda hər bir məntiqi yazıya bir fiziki yazı və hər bir xarici yazıya bir məntiqi yazı uyğun gələ bilir. Onda xarici yazı birmənalı olaraq daxili yazıdan alınır. Bu variant yüksək məhsuldarlığa malikdir, lakin verilənlərin təkrarlanmasına yol verilir. Digər halda konseptual sxem əsasında lazımi əksolunmanı həyata keçirən proqram yaradılır və onun köməyilə daxili yazılardan xarici yazılar formalaşdırılır. Şəkil –də Lokal informasiya sisteminin sadələşdirilmiş struktru İnformasiya sistemi tətbiq olunan müəssisədə verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına məsuliyyəti verilənlərin adminstratoru (VA) adlanan bir və ya bir neçə şəxsdən ibarət qrup daşıyır. VA-nın funksiyalarına aşağıdakılar aiddir: VB-yə hansı verilənlərin daxil edilməsini müəyyənləşdirmək, İS-in fəaliyyəti zamanı qaydalara əməl olunmasını və sorğu nəticələrinin istifadəçilərə vaxtında çatdırılmasını təmin etmək. VB-nın tələblərinin yerinə yetirilməsi verilənlər bazasının adminstratoru (VBA) tərəfindən aparılır. Verilənlər bazasının adminstratoru bir və ya bir neçə peşəkar mütəxəssisdən ibarət qrupdur. VBA – nın əsas vəzifəsi VB-ni yaratmaq, onun yeniləşdirilməsini, təshihini və istifadəçilərin sorğularına cavabları təmin etməkdir. VBA həmçinin sistemin operativliyinə, texniki, informasiya və proqram təminatına da cavabdehlik daşıyır. 3.Paylanmış informasiya sistemi (PİS) Paylanmış informasiya sistemi paylanmış verilənlər bazasında verilənlərin paylanmış emalını yerinə yetirir. Paylanmış emal o deməkdir ki, müxtəlif məsafələrdə yerləşdirilmiş kompüterlər kommunikasiya şəbəkəsi ilə bir-biri ilə əlaqələndirilir və verilənlərin emalı şəbəkənin kompüterləri arasında bölüşdürülür. Müxtəlif kompüterlər arasında əlaqə şəbəkəni idarə edən xüsusi proqram vasitəsilə əldə edilir. Hazırda PİS üçün ən perspektivli kliyent-server arxitekturası hesab olunur. Bu arxitekturanın geniş yayılmış variantı kompüter şəbəkəsindən və paylanmış verilənlər bazasından ibarət olur. Paylanmış verilənlər bazası server kompüterdə yerləşdirilən korporativ verilənlər bazasından (KVB) və terminal kompüterlərdə yerləşdirilmiş fərdi verilənlər bazalarından (FVB) ibarət olur. Server dedikdə kompüter şəbəkəsinin resursunu idarə edən kompüter (proqram), kliyent dedikdə isə, həmin resursdan istifadə edən kompüter (proqram) başa düşülür. Kompüter şəbəkəsinin resursu rolunda verilənlər bazaları, fayl sistemləri, poçt xidməti, mətbuat xidməti və s. çıxış edə bilər. Serverin tipi onun idarə etdiyi resursun növü ilə təyin olunur. Məsələn, əgər idarə olunan resurs verilənlər bazasıdırsa, onda uyğun server verilənlər bazası serveri adlanır. İnformasiya sisteminin kliyent-server arxitekturası ilə təşkilinin böyük üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada ümumi korporativ informasiyanın mərkəzləşdirilmiş saxlanması, idarə olunması və həmin informasiyaya kollektiv müraciətlə yanaşı, fərdi informasiya ilə fərdi işləmək imkanları da var. Kliyent – server arxitekturalı İS-in sadələşdirilmiş strukturu aşağıdakı şəkil–də verilmişdir
Şəkil-də Paylanmış informasiya sisteminin sadələşdirilmiş strukturu. Korporativ VB server VBİS – in (məsələn, MS SQL Server və ya Oracle Server) idarəsi altında yaradılır, təmin olunur və fəaliyyət göstərir. Fərdi VB-nin və onların tətbiqlərinin yaradılması və idarə olunması üçün Access, foxPro, Paradox və s. kimi VBİS – lərdən istifadə olunur. Müəssisə və təşkilatın ölçüsündən və həll olunan məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq informasiya sistemi aşağıdakı konfiqurasiyalardan biri ilə qurula bilər: Həm korporativ, həm də fərdi bazaları özündə saxlayan kompüter server; Kompüter-server və hər bir fərdi VB üçün fərdi kompüter; Bir neçə kompüter-server və kompüter-kliyent Kliyent-server arxitekturası müəssisənin informasiya sisteminin inkişafına və əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə imkan yaradır. Ümumi VB-nin korporativ və fərdi verilənlər bazalarına bölünməsi VB-nin layihələndirilməsini mərkəzləşdirilmiş varianta nisbətən asanlaşdırılır və bununla da layihə xərclərini və layihələndirmədəki səhvlərin ehtimalını azldır. 4.İnformasiya prosesləri İnformasiya proseslərinə informasiyanın toplanması ötürülməsi, saxlanılması, emalı və istifadəçiyə çatdırılması aiddir. İnformasiya prosesləri insanların həyat fəaliyyətində, elm və texnikada vacib rol oynayırlar. Bəşəriyyəti inkişafı ərəfəsində bu proseslərin daxili məzmununun dəyişməməsinə baxmayaraq onların mexanikləşməsi və avtomatlaşdırılması meylləri açıq özünü göstərir. Kompüter texnikasının yaranması və inkişafı nəticəsində bu proseslərin avtomatlaşdırılması daha da sürətlənmiş və hazırda informatikanın əsas probleminə çevrilmişdir. İnfromasiyanın toplanması öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumat alınması məqsədi ilə aparılır. İnformasiyanın toplanması prosesi adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə texniki vasitələr və sistemlər tərəfindən yerinə yetirilir. Məsələn, istifadəçi qatarların və təyyarələrin hərəkəti haqqında məlumatı cədvələ baxmaqla və ya başqasından soruşmaqla ala bilər. Avtomatlaşdırılmış variantda isə o bu məlumatı texniki vasitələrin köməyi ilə (avtomatik arayış, telefon və s.) əldə edə bilər. Texniki qurğularda və sistemlərdə informasiyanın toplanması üçün müxtəlif ölçü və avtomatik qeyd edici cihazlardan istifadə olunur. İnfromasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiyanın emal edilməsi üçün o emal vasitələrinə ötürülməlidir. Adi halda informasiyanın emalı insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsi ilə aparılır. İnformasiya toplanan məntəqədən emal məntəqəsinə qədər olan məsafədən asılı olaraq, informasiyanın ötürülməsi müxtəlif vasitələrlə yerinə yetirilə bilər. Yaxın məsafəli ötürmələrdə kabellərdən, uzaq məsafəli ötürmələrdə isə rabitə kanallarından (telefon, teleqraf, peyk rabitəsi və s.) istifadə olunur. Müasir kompüterlərdə infromasiyanın telefon kanalı vasitəsilə uzaq məsafədən qəbulu və ötürülməsi üçün modem (modulyator-demodulyator) adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur. İnfromasiyanın saxlanması. İnformasiya emal edilməzdən əvvəl və sonra daşıyıcılarda saxlanır. Infromasiya daşıyıcısı kimi kağızdan, köhnə kompüterlərdə, perfolentdən, perfokartdan, maqnit lentindən, müasir kompüterlərdə isə maqnit və yığcam disklərdən, fləş yaddaşdan və s. istifadə olunur. İnfromasiyanın axtarışı və emalı adi halda insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsilə aparılır. İnfromasiya emalı infromatikanın əsas problemi hesab olunur. İnformasiyanın emalı başqa sözlə, qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur. İnformasiyanın emalından alınan nəticələr tələb olunan formada istifadə çilərə çatdırılır. İnfromasiyanın istifadəçilərə çatdırılmasına çox vaxt proses kimi baxırlar. Avtomatlaşdırılmış üsulla (kompüterlə) emal olunan informasiya istifadəçilə adətən kompüterin xaric etmə qurğuları ilə (monitor, printer, qrafik çəkən qurğu və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklidə çatdırılır. İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi aşağıdakı şəklidə verilmişdir. İnfromasiya proseslərinin yerinə yetirilməsinin ardıcıllığını aks etdirən bu sxem avtomatlaşdırılmış informasiya və idarə etmə sisteminin sadələşdirilmiş quruluşunu göstərir. İş rejimləri analoq kəmiyyətləri ilə tənzimlənən texnoloji proseslərin idarə edilməsi sistemlərində informasiya emalından alınan nəticələr kod – analoq çeviricisi ilə kod formasından, analoq formasına çevrildikdən sonra idarə olunan obyektin icra mexanizminə verilir. İnformasiyanın ötürülməsi 5.Kompüter və informasiya texnologiyaları Göründüyü kimi informatikanın mühüm sahələrindən biri İnformasiya texnologiyalarıdır (İT). İT konkret proqram və aparat toplusunu, və insan fəaliyyətinin-bütün-sahələrində(sosial,mədəniyyət,hüquqi elmi,istehsalat,idarəetmə,bank maliyyə və s.)informasiyanın emalını əhatə edir. Özünün inkişaf dövründə İT mexaniki, elktrik, elektron və s. mərhələləri keçərək müasir çoxfunksiyalı dövrünə gəlib çıxmışdır.İT-nin əsas resursu isə informasiyadır Son illərdə “Kompüter texnologiyası” və “İnformasiya texnologiyaları” terminlərindən geniş istifadə olunur. “Texnologiya” yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusunu və həmin proseslərin özlərini ifadə edir. Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Texnoloji proseslərdə qeyri – mütəşəkkil (kor – təbii) proseslərdən fərqli olaraq, nizamlılıq və mütəşəkkillik olur. “Texnologiya” termini tarixən material istehsalı sahəsində yaranmışdır. Məsələn, metallar texnologiyası və s. Bu nöqteyi – nəzərdən kompüter texnologiyası baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir. İnformasiya texnologiyası – informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərinin ağırlığını azaltmaq, onların etibarlılığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirilən metodlar, istehsal prosesləri və texniki – proqram vasitələri toplusudur. İnformasiya texnologiyası aşağıdakı xüsusiyyətlərlə təyin olunur: Emal obyekti – verilənlərdir; Məqsəd – informasiyanın alınmasıdır; Emal prosesinin vasitələri – aparat, proqram və aparat – proqram vasitələridir; Verilənlərin emal prosesləri mövzu sahəsinə uyğun əməliyyatlara bölünür;
Proseslərin idarə olunması qərar qəbul edən şəxslər tərəfindən yerinə yetirilir; Proseslərin optimallaşdırılma kriterisi: informasiyanın operativliyi (istifadəçilərə vaxtında çatdırılması), onun etibarlığı, doğruluğu, dəqiqliyi və tamlığı təmin olunmalıdır. Bütün texnologiya növləri içərisində informasiya texnologiyası “insan amilinə” çox yüksək tələblər qoyur (peşəkarlıq səviyyəsi, zehni və fiziki iş qabiliyyəti və s.) Material istehsalı texnologiyasında materialın ilkin vəziyyətini dəyişdirilməklə material məhsulu alınır Material Material
Neft, qaz, faydalı qazıntılar və s. tipli material resursları ilə yanaşı informasiya da cəmiyyətin vacib resurslarından biridir. Odur ki, informasiyanın emalı prosesini də material resurslarının emalı prosesinə analoji olaraq informasiya texnologiyası adlandırırlar İnformasiya İnformasiya məhsulu Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin tələblərinə cavab verən məhsulun istehsalıdır. İnformasiya texnologiyasında isə məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır. Məlumdur ki, eyni material resurslarına müxtəlif texnologiyaları tətbiq etməklə müxtəlif məlumat almaq olar. Bu deyilən informasiya texnologiyasına da aiddir. Cəmiyyətin informasiya resurslarından səmərəli istifadə etməsi üçün informasiya texnologiyası vacib əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiya texnologiyası elmi – texniki tərəqqinin inkişafı və informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müəsir cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasını, həmçinin informasiya məhsulunun keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş fərdi kompüter hesab olunur. Fərdi kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da “informasiya texnologiyası” söz birləşməsinə “yeni” sözü əlavə olundu: yeni informasiya texnologiyası.
Yeni sözü bu texnologiyanın təkamülülüyünü yox, yeniliyini göstərir. Onun tətbiqi o mənada yenilik aktı hesab olunur ki, o, təşkilatların və müəssisələrin fəaliyyət növlərinin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Yeni informasiya texnologiyası anlayışına həmçinin informasiyanın müxtəlif vasitələrlə ötürülməsini təmin edən kommunikasiya texnologiyaları da daxil edilir. Yeni informasiya texnologiyasının əsas xüsusiyyətləri
Yeni informasiya texnologiyası istifadəçilərlə “dostsayağı” interfeyslə işləməyi təmin edən, fərdi kompüterlərdən və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə edən texnologiyadır. Yeni informasiya texnologiyasının 3 əsas prinsipi aşağıdakılardır. Kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək; Proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı əlaqələndirilməsi); Həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin çevikliyi. Material istehsalı texnologiyası müxtəlif vasitələrlə (avadanlıq.dəzgahlar, insturumentlər, konveyr xətləri və s.) reallaşır. Analoji olaraq informasiya texnologiyası üçün də texniki vasitələr mövcuddur. İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat , proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfiyyətli informasiyaya çevirilir. Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Həmin vasitələrlə başqa sözlə informasiya texnologiyasının proqram instrumentarisi deyilir. Proqram insturumentarisi istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüter üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. İnstrumentari kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış aşağıdakı proqram məhsullarından istifadə edilə bilər: mətn prosessorları və ya redaktorları, stolüstü nəşriyyat sistemləri, elektron cədvəllər, qrafik redaktorlar, verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri, elektron yazı kitabçaları, funksional təyinatlı (maliyyə, mühasibat, marketinq və s.) informasiya sistemləri, internet bələdçiləri, ekspert sistemləri və s. İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İlk baxışdan onların bir – birinə çox oxşarlığı təəsüratı yaranır, əslində isə bu belə deyildir. İnformasiya texnologiyası verilənllər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentləşmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır. İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ kommunikasiya vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir. İnformasiya sistemi, “insan - kompüter” tipli informasiya emalı sistemdir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır. İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər. Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sistemi isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqlı istifadə olunmasını təmin edir. Material istehsalı sahəsində istifadə olunan norma, normativ, texnoloji proses, texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayışlardan informasiya texnologiyasında da istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayışları müəyyənləşdirməkdən əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədə çatmaq üçün görüləsi işlərin hamısını strukturlaşdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram instrumentarisini seçmək lazımdır. İnformasiya texnologiyasını aşağıdakı səviyyələrə görə iyerarxik struktur şəklində təsvir etmək olar: 1 - ci səviyyə - sonrakı səviyyələrdə yerinə yetirilən əməliyyatlardan və əməllərdən ibarət texnoloji prosesləri reallaşdıran mərhələləri əhatə edir. ......
.... .......
........ 2 – ci səviyyə - proqram mühitinin 1- ci səviyyəsində seçilən konkret obyektin yaradılması üçün yerinə yetirilən əməliyyatları əhatə edir. 3 – cü səviyyə - uyğun əməliyyat qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün standart əməllərin toplusudur. Hər bir əməl son nəticədə məhdud sayda elementlər əməliyyatlar kombinasiyasından təşkil olunur. Əməllərdən isə müxtəlif kombinasyalarla əməliyyatlar, müxtəlif kombinasyalı əməliyyatlardan isə texnoloji mərhələlər təşkil olunur. Texnoloji mərhələlər toplusu prosesi təşkil edir. Mühazirə 8: Kompüterlərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri və təsnifatı
Bəşər sivilizasiyası tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci inqilab yazının, ikinci - kitab çapının, üçüncu - elektrikin, teleqrafin, telefonun, radio-televiziyanin, dördüncü - mikroprosessorların, fərdi kompüterlərin, İnternetin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır. Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı 1) kənd təsərrüfatı (aqrar), 2) sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə daxil olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya inqilabı ilə başlayir. İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur. Kompüter ingilis sözü olub,hesablayıcı deməkdir.Bu sözdən əvvəl rəqəm hesablama maşını ,Elektron hesablama maşını-EHM və yaxud da hesablama maşını –HM söz birləşmələrindən istifadə olunurdu. İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır; 1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır.Maşına proqramın perfokartlardan daxil edilməsi,verilənlərin və nəticələrin isə ambarda “yaddaşda”saxlanması nəzərdə tutulurdu.Lakin texnikanın səviyyəsi aşağı olduğundan, Bebic bu maşını yarada bilmədi.Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir; Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lmpalı elementlərdə qurulan ENİAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir ki, həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir: 2.Kompüter texnikasının inkişaf yolu Birinci nəsil (1950-1959) EHM-lər elektron lampalar üzərində yaradılmışdır. Bu tip maşınlar böyük ölçüyə, kiçik əməli yaddaşa, aşağı hesablama məhsuldarlığına (saniyədə min əməliyyat yerinə yetirirdi) malik idi.Giriş-çıxış qurğularının və xarici yaddaşın funksional məhdudluğu mətni (simvol tipli) informasiyanın emalını çətinləşdirirdi.Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq: “Ural”, “Strela”, “Minsk -1” maşınlarını göstərə bilərik. İkinci nəsil (1960-1969) EHM-də elektron lampalar yarımkeçirici elementlərlə-tranzistorlarla və diodlarla əvəz olundu. Bu nəsil EHM-lər daha yüksək hesablama məhsuldarlığına (saniyədə milyon əməliyyat yerinə yetirirdi), əməli yaddaşa malik oldular və onların ölçüləri hiss ediləcək dərəcədə kiçildi.Giriş-çıxış qurğuları təkmilləşdirilmiş böyük tutumlu xarici yaddaş(maqnit lentində) qoşulmuş və bununlada mətni informasiyanın emalı mümkün olmuşdur.Xarici qurğularla əsas qurğuların paralel işləməsi məsələsi qismən həll edilmişdir. Bu cür EHM-də alqoritmik dillərin təıtbiqi geniş vüsət aldı və məsələlərin maşında həlli qaydaları sadələşdi. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq “BESM”, “Minsk -22” və s. misal göstərə bilərik. Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində inteqral sxemlərin tətbiqi ilə üçüncü nəsil EHM-lərin (1970-1981) yaradılması mərhələsi başlandı. İnteqral sxemlərin tətbiqi ilə EHM-lərin texniki və istismar xarakteristkalarında böyük sıçrayış oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi,iş etibarlığı artdı.Qurğuların paralel işləməsi prinsipi təkmilləşdirildi.Əsas qurğularla xarici qurğular arasında informasiya mübadiləsinin dinamik prinsiplə təşkili kompüterə müxtəlif sayda müxtəlif tipli xarici qurğuların qoşulmasına imkan verdi.Böyük yaddaş tutumu ilə yanaşı ,yüksək yazma oxuma surətinə malik olan maqnit disklərindən xarici yaddaş kimi istifadə olunması ilk dəfə III nəsil kompüterlərdə həyata keçrilmişdir. Bu nəsil EHM-lərin hesablama məhsuldarlığı saniyədə on milyonlarla əməliyyata çatdırıldı. Əməli yaddaşın həcmi xeyli artırıldı, maşınların əməliyyat sistemində müxtəlif emal rejimlərindən (sual-cavab, vaxtın bölünməsi, paket emalı və s.) istifadə edilməsi EHM-in idarə olunmasını asanlaşdırdı. Üçüncü nəsil EHM-in əsasında tele-emal sistemlərinin yaradılmasını həyata keçirdilər. Bu isə uzaqda yerləşən istifadəçilərin terminallar vasitəsi ilə EHM-lərə daxil olub, onlardan lazım olan məlumatların oxunmasına imkan yaratdı. III nəsil kompüterlərin əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri hesablama prosesinin təşkilində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə olunmasıdır. III nəsil kompüterlərin əsasını ABŞ-ın İBM firmasının yaratdığı İBM 360 və İBM 370 kompüterləri təşkil edir.Bu kompüterin əsasında sonradan SSRİ-də “ЕС ЭВМ” tipli kompüterlər yaradıldı. Başda SSRİ olmaqla sosialist ölkələrinin birgə iştirakı ilə III nəsil “ЕС ЭВМ” kompüterləri iki sıra ilə istehsal olunurdu. I sıra: EC-1010,EC-1020,EC-1030,EC-1040,EC-1050,EC-1060 II sıra:EC-1015,EC-1025,EC-1035,EC-1045,EC-1055,EC-1065,EC-1066 Bu modellər bir-birindən məhsuldarlığına ,texniki xarakteristikalarına və komplektləşdirməsinə görə fərqlənir. III nəsil kompüterlərin bir nümayəndəsi də kiçik maşınlar sinfinə daxil olan və ABŞ-ın DEC firması tərəfindən istehsal olunan PDP və VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan “CM” maşınlarıdır. IV nəsil 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS,ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir.Bu cür inteqral sxemlərdə bir yarımkeçrici kristalda 1000-ə qədər sxem yerləşdirmək mümkün olur.Odur ki kompüterin qabarit ölçüləri kiçilir,iş etibarlığı isə çoxalır.Əvvəlki nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş (ƏY) əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda,IV nəsil kompüterlərdə ƏY statistik və dinamik yaddaş inteqral sxemlərdə qurulur.Odur ki,əməli yaddaşın işləmə surəti və tutumu xeyli artır. IV nəsil maşınlar arasında mikro və mini kompüterlər xüsusi yer tuturlar.Mikro kompüterlərin ən geniş yayılmış növü isə fərdi kompüterlərdir.(ingiliscə Personal compüter -PC) Fərdi kompüterlər ölçülərinə görə xeyli kiçik və qiymətcə çox ucuzdur. V nəsil kompüterlər –indinin və gələcəyin kompüterləri yeni elektron texnologiyası ilə daha miniatür elementlərdə yığılır,daha yüksək məhsuldarlığa və iş etibarlığına malik olmaqla yanaşı ,keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə cavab verməlidirlər. Bilik bazaları ilə işləməyi təmin etməyi və onun əsasında süni intellekt sistemlərinin təşkilinə imkan yaratması; Kompüterin tətbiqini daha da asanlaşdırmaq üçün istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsilə ünsiyyətin təmin etməsi Proqramların sintezinin avtomatlaşdırılması vasitəsinə proqram vasitələrinin yaradılması proseslərini sadələşdirməsi Kompüterlərin yeni arxitekturunun yaradılması sahəsində vacib istiqamətlərdən biri də neyrokompüterlərin layihələşdirilməsidir.Neyrokompüter real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkəsi (formal neyronlarda strukturlar) anlayışına əsaslanır.Bio və opto-elementlərdən istifadə olunmaqla ,bioloji və optik neyrokompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur.Mikroelektronikanın son nailiyyətləri və biotexnologiya əsasında element bazasının yaradılması nəticəsində biokompüterlərin reallaşdırılması mümkün olacaqdır. 3.Kompüterlərin təsnifatı Kompüterlərin imkanlarını qiymətləndirmək üçün müəyyən əlamətlərə görə onları qruplara bölürlər,yəni təsnif edirlər.Kompüterləri qabarit ölçülərinə və məhsuldarlığa görə aşağıdakı siniflərə bölürlər. Superkompüterlər Böyük kompüterlər Orta kompüterlər Kiçik(mini) kompüterlər Mikro kompüterlər Tarixən ilk dəfə böyük kompüterlər yaranmışdır.Onlar ümumi vəzifəli universal xarakter daşıyırlar.Onların element bazaları elektron lampalardan başlayaraq yüksək səviyyədə inteqral sxemlərə qədər təkmilləşdirilmişdir.Böyük kompüterlərin əsas vəzifəsi böyük həcmli informasiya massivlərinin saxlanması və emalı ilə əlaqədar olan mürəkkəb hesablamaların və informasiya –məntiq məsələlərin həllini təmin etməkdir.Bu cür maşınlar adətən bir neçə təşkilatın birgə istifadə etdiyi hesablama mərkəzlərində quraşdırılır.Bu sinif kompüterlərə İBM firmasının bir sıra modellərini (İBM 360,370,390) və onların analoqları olan EC-1040(1045),EC-1050(1055) aid etmək olar. Bəzi hallarda böyük kompüterlərin məhsuldarlığı müəyyən sahələrdə tətbiq üçün kifayət etmir.Bu səbəbdəndə super kompüterlərin yaradılmasına ehtiyac yaranmışdır.Bu cür kompüterlərdə hesablamaların paralel aparılması ,çox səviyyəli iyerarxik yaddaş strukturlarından istifadə olunması,hədsiz işləmə surəti almağa imkan verir. Superkompyuter – çox prosessorlu hesablama sistemidır. İlk superkompyuter amerikalı elektronçu-mühəndis Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. Kompyuterlərin məhsuldarlığı ədədlər (sürüşkən vergüllü) üzərində bir saniyədə aparılan hesab əməliyyatlarının sayı ilə ölçülür. Superkompyuterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə yerinə yetirilən trilyon əməliyyatlarla ölçülür. Superkompyuterlərdən aerodinamika, seysmologiya, nüvə fizikasında və s. kimi elm sahələrində meydana çıxan mürəkkəb məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Superkompyuterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işləməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. Superkompyuterlərin qiyməti təqribən 10 milyon dollarlarla ölçülür. Orta kompüterlər tarixi baxımdan müəyyən maraq doğururlar.Kompüter texnikasının inkişafının müəyyən mərhələsində (kompüterlərin çeşidinin və imkanlarının məhdud olduğu vaxt) orta maşınların yaradılması məqsədəuyğun idi.Bu kompüterlər böyük kompüterlərə nisbətən az imkanlara malikdirlər.lakin onlar nisbətən ucuzdurlar.Orta kompüterlərdən çox böyük həcmli informasiya massivlərinin emalı və vaxt məhdudiyyəti tələb olunmayan bütün sahələrdə istifadə oluna bilər. Kicik kompüterlər ölçülərinin və qiymətlərinin orta və böyük kompüterlərə nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq universal imkanlara malikdirlər.Kiçik kompüterlər 60-cı illərdə yaradılmış(DES firmasının PDP-5 kompüteri) və sonradan böyük surətlə inkişaf etmiş və geniş tətbiq tapmışlar.Onların meydana gəlməsində əsas amil element bazasının inkişafı,böyük və orta maşınların bir sıra sahələrdə tətbiqində ehtiyatların izafiliyi olmuşdur.Qiymətlər diapazonunun məhdudluğu (2-4 bayt),arxitekturada magistrallıq prinsipindən istifadə olunması və istifadəçilərlə ünsiyyətin sadəliyi mini kompüterlərin səciyyəvi xüsusiyyətləridir.Bu kompüterlər texnoloji proseslərin və mürəkkəb avadanlıqların idarəetmə sistemlərində,avtomatlaşdırılmış layihələndirmə və çevik istehsalat sistemlərində geniş tətbiq olunur.Mini kompüterlərə misal olaraq DEC firmasının istehsal etdiyi PDP və VAX seriyalı kompüterləri və onların analoqları olan CM tipli maşınları göstərmək olar. Mikro kompüterlər .Böyük və çox böyük səviyyəli inteqral mikrosxemlərin (BİS,ÇBİS) hazırlanması texnologiyası bir BİS və ya ÇBİS-də prosessor yaratmağa imkan verdi.Bu cür qurğuya mikroprosessor deyilir. Mikroprosessorun kəşfi mikro kompüterlər sinfinin yaranmasına səbəb oldu.mikrokompüterlərin təyinedici xüsusiyyəti onların bir və ya bir neçə mikroprosessor əsasında qurulmasıdır. Mikroprosessorların və mikro kompüterlərin inkişafındakı nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və computer texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərinin həllinə yönəldilmiş fərdi kompüterlərin yaradılmasına gətirib çıxartdı. Fərdi kompüterlər elmi-texniki,iqtisadi-statistika ,informasiya-məntiq və idarəetmə məsələlərini həll etməyə,istənilən həcmdə verilənlər bazalarını yaratmağa,istənilən sənədləri və mətnləri hazırlamağa və redaktə rtməyə ,kargüzarlıq işini aparmağa ,qrafik informasiyanı emal etməyə və.s imkan verir. Göstərilən funksiyaların yerinə yetrilməsi çoxlu sayda universal və xüsusi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri vasitəsilə təmin olunur. Fərdi kompüterlər tip ölçülərinə görə aşağıdakı modellərə bölünür. Stolüstü kompüterlər-daha geniş yayılmışdır.Onlar iş yerinin əsas aləti hesab edilir,əlavə qurğuların qoşulması hesabına konfiqurasiyanın dəyişdirilməsi mümkündür. Portativ modellər əldə aparmaq üçün əlverişlidir.Portativ kompüterlərin əsas fərqli xüsusiyyəti onların rabitə vasitəsi kimi istifadə edilməsidir.Onları telefon şəbəkəsinə qoşaraq istənilən icraçı obyektlə və əlaqədar təşkilatın mərkəzi kompüterləri ilə məlumat mübadiləsi aparmaq olar.Məlumat mübadiləsi ,məlumatın ötrülməsi əmr və sərəncamların verilməsi,məruzə və hesabatların alınması deyilən üsulla aparılır.İş yerində portativ kompüteri stolüstü kompüterə qoşmaq və işləmək daha rahatdır.Portativ kompüterlərin özləri də “Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompürterlər hesablama məhsuldarlığına ğörə stolüstü kompüterlərdən geri qalmır və az elektrik enerjisi tələb edir, akkumlyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları mayekristaldan hazırlanır. “Notebook”un ölçüsü təqribən 50x279x215mm, çəkisi 2,2-4,5 kq, ekranın ölçüsü isə 11,3 -17 düym olur. Cib kompüterləri “intellektual qeyd dəftərçəsi ”funksiyasını yerinə yetirir.Onlar operativ məlumatları mühafizə edir və onlara surətli müraciəti təmin edir.Bəzi cib modelləri xüsusi qurulmuş proqram təminatına malikdir ki,buda birbaşa (bilavasitə)işi yüngülləşdirir,lakin kompüterin çevikliyini və tətbiqi proqram seçimini azaldır.
Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|