MühazirəÇI: MÜhaziRƏNİn plani mədəniyyət və sivilizasiya, onların qarşılıqlı əlaqəsi və fərqli cəhətləri
Cəmiyyətin inkişafında mədəniyyətin rolu
Yüklə 420,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Cəmiyyətin inkişafında mədəniyyətin rolu
İnsanın həyatı və cəmiyyət mədəniyyətdən kənarda mövcud ola bilməz. Hər bir yeni nəsil öz həyatını yalnız təbiətin əhatəsində deyil, həmçinin özündən əvvəlki nəsillərin yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlər aləmində başlayır. İnsan mədəniyyəti yaratdığı kimi, mədəniyyət də insanı yaradır. Mədəniyyət əvvəlki nəsillər tərəfindən yaradılan maddi və mənəvi sərvətlərin passiv şəkildə saxlanması kimi təsəvvür olunmamalıdır, yalnız sosial tərəqqi naminə bəşəriyyətin ondan fəal yaradıcı istifadə etməsi mənasında başa düşülməməlidir. 19 Cəmiyyət təkrar istehsalı və özünütəkmilləşdirmяni məhz əldə olunmuş mədəniyyət sərvətlərini yaradıcı surətdə yenidən işləyib hazırlamaq sayəsində həyata keçirir. Mədəniyyət yalnız insanların fəaliyyətinin nəticəsi kimi səciyyələnmir. O, həm də insanın hisslərinin təzahür üsulu və təfəkkür səviyyəsi kimi çıxış edir. Mədəniyyət bu və ya digər ictimai fəaliyyətin tərəflərindən biri kimi səciyyələnir. Bununla bağlı olaraq onun müxtəlif xüsusi üsulları təzahür edir. Başqa sözlə, mədəniyyət ictimai tərəqqinin, sosial inkişafın ölçüsüdür, humanist məqsədlərin təcəssüm dərəcəsidir və mənəvi sərvətlərin birləşməsinin xüsusi formasıdır. Hər bir konkret birlik, eləcə də sivilizasiya həmişə özünün mükəmməl supermədəniyyətini yaradır. Fərdlərin həyatı boyu onlara təsir göstərən həmin mədəniyyət daim nəsildən- nəslə verilir. Nəticədə tarixi prosesdə çoxlu mədəniyyət yaranır. Bu elmi dildə mədəniyyət universallığı adlandırılır. Hər bir cəmiyyətin mənəvi həyatı həmin cəmiyyətdə mənəvi mədəniyyətin inkişaf dərəcəsi və nailiyyətləri ilə səciyyələnir. Mənəvi mədəniyyət nəinki yaradılan və yaradılmaqda olan (və gələcəkdə də yaradılacaq) mənəvi sərvətlərin məcmuunu və istehlakını, nəinki mövcud cəmiyyətin əvvəlki inkişaf mərhələsindən mədəni irs kimi saxladığı sərvətləri, eləcə də mənəvi sərvətlərin yayılmasını və istehlakını ehtiva edir, mədəniyyət müəssisələrini, təhsil sistemini və kütləvi informasiya vasitələrini özündə birləşdirir. Tarixi inkişaf prosesində sivilizasiyanın təşəkkül və inkişafında mədəniyyət mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda mədəniyyət həmişə sivilizasiyanın inkişaf səviyyəsinin göstəricisi və onun ən yüksək nailiyyəti olmuşdur. Sivilizasiya mədəniyyətin inkişafı üçün iqtisadi və sosial şərait yaradır və eyni zamanda bu prosesi tənzimləyir. Buradan belə nəticə çıxır ki, hər bir ictimai quruluş, hər bir sivilizasiya mədəniyyətin formalaşması və inkişafı üçün müxtəlif cür şərait yaradır. Sivilizasiya mədəniyyətdən təcrid olunmuş şəkildə mövcud olmur. Müəyyən müstəqilliyə malik olan, öz daxili qanun və prinsipləri ilə inkişaf edən mədəniyyət eyni zamanda sivilizasiyanın bütün iqtisadi, sosial həyatı ilə sıx əlaqədədir və onun bütün tərəflərinə təsir göstərir. Mədəniyyət və sivilizasiyanın araşdırılması zamanı daha böyük tutumlu 20 elə meyar tapmaq lazımdır ki, onun köməyi ilə həmin anlayışların təmas nöqtələrini və fərqlərini müəyyənləşdirmək mümkün olsun. Fikrimizcə, yalnız cəmiyyətin başlıca sərvəti olan insan belə bir meyar ola bilər. İnsan bu təzahürlərdə əlaqələndirici vəsilə kimi çıxış edir. İctimai inkişaf tarixində bəzən sivilizasiya probleminə marağın xüsusilə artdığı müşahidə olunur. Bu maraq ən çox keçid dövrləri ilə, sosial-siyasi böhranlarla bir vaxta düşür. Adamlar ictimai prosesləri bəşəriyyətin keçib gəldiyi yollar baxımından dərk etməyə, bu günü dünənlə tutuşdurmağa, gələcək üçün perspektivləri müəyyənləşdirməyə ciddi zərurət duyurlar. Bəşər sivilizasiyasına marağın artması onunla izah olunur ki, böhranlı dövrlərdə texniki tərəqqinin əldə edilmiş səviyyəsi ilə mədəniyyət arasında ziddiyyətlər məsələsi xüsusilə kəskin şəkildə qarşıda durur. Ümumbəşəri əxlaqi sərvətlərin qiymətdən düşməsi də bu ziddiyyətlərin nəticəsidir. Sivilizasiya ictimai həyatın yüksək spesifik formasıdır. İctimai həyatın bu formasında insanların birgə fəaliyyəti, bu fəaliyyətin və onun məhsullarının ümumi mübadiləsi baş verir. Vəhşilik və barbarlıq mərhələsində həmin cəhətlər yoxdur. Sivilizasiyanın formalaşması bu və ya digər bölgənin, yaxud qitənin maddi və mənəvi mədəniyyətinin müəyyən tarixi vəziyyəti ilə bağlıdır. Bu tarixi vəziyyətdə sivilizasiyanın sərvətləri bütün bəşəriyyətin malı olur. Hər bir sivilizasiya юз nailiyyətləri ilə bəşəriyyəti daha bir pillə yüksəldir, ətraf mühiti və özlərini dərk etməkdə insanlara kömək edir. Sivilizasiya problemi həmişə onun inkişafının ziddiyyətli xarakterindən irəli gələn çoxlu sual doğurmuşdur. Həmin suallardan bəziləri bunlardır: Sivilizasiya ümumbəşəri sərvətlərin itirilməsinə doğru aparмırmı? Sivilizasiya hamıya müyəssərdirmi? Sivilizasiya bizim bu gün onu qavradığımız şəkildə lazımdırmı? Onun qiyməti və dəyəri nədən ibarətdir? Bəzilərinin sivilizasiyaya inamı, digərlərinin ona pessimist münasibəti sivilizasiyanın özündə mövcud olan real proseslərin ziddiyyətlərin adekvat inikasıdır.
21 Buna görə də filosofların, sosioloqların vəzifəsi hər halda labüd olan ziddiyyətləri nəzəri şəkildə dərk etməkdən, onları cəsarətlə aşkara çıxarmaqdan ibarətdir. Keçmiş dövrlərin böyük mütəfəkkirləri sivilizasiya ilə bəşəri tərəqqi arasındakı ziddiyyətlər problemi barədə çox düşünmüşlər. Sosial inkişaf, sosial ədalət, insanın özünün vəziyyəti, dövlət təsisatlarının ona münasibəti бу mütəfəkkirlər üçün həmişə başlıca meyar olmuşdur. Böyük humanistlər elmdə, incəsənətdə, texnikada tərəqqinin rolunu inkar etmədən tələb etmişlər ki, sivilizasiya xalqa xidmət göstərsin, xalqın həyatını yaxşılaşdırmaq məqsədi güdsün. Sivilizasiyanın inkişafı bütün bəşəriyyət üçün bir istiqamətdə cərəyan edən proses deyildir. Sivilizasiyanın bir hissəsindəki tərəqqi onun digər bir hissəsindəki tənəzzülлə müşayiət oluna bilər. İnsan sivilizasiyası və mədəniyyəti tarixi itkilərin və kəşflərin çətin yolunu özündə əks etdirir. Təsadüfi deyildir ki, müasir məişətin gündəlik problemlərini həll edərkən biz uzaq keçmişə müraciət edirik. Tarixi varislik prinsipi elmin, mədəniyyətin inkişafının əsas prinsiplərindəndir. Tarixin hərtərəfli qavranılması nəinki keçmişin, həm də bu günün və gələcəyin dərk olunmasına kömək edir. Müasir sivilizasiya böhran keçirir, buna görə də təbiət kimi onu da xilas etmək lazımdır. Müasir sivilizasiyanın inkişafını şərtləndirən qanunlar, böhranın səbəbləri dəyişən dünyada insanın yerini və rolunu, onun səriştəlik səviyyəsini, mənəvi aləmini, tərəqqinin inkişaf perspektivini və istiqamətini, bugünkü və sabahkı sivilizasiyanın simasını aydınlaşdırmağa imkan verir. Həm də bu zaman daim yadda saxlamaq lazımdır ki, sivilizasiyanın meyarı hər şeydən əvvəl insandır. Ийирминжи йцзиллик başa çatdı və tarixin ikiminillik dövrünə son qoyuldu. Bütün bəşəriyyətlə birlikdə Azərbaycan xalqı XXI əsrə qədəm qoydu. Keçdiyimiz yola nəzər salarkən aydın olur ki, biz nadir bir irsin varisləriyik. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı bu irsə layiq olmağa çalışaraq böyük bir tarixi keçmişi, zəngin mədəniyyəti olan ölkəmizin həm dünəninə, həm də gələcəyinə dərin bir məsuliyyət hissi ilə yanaşmalıdır.
22 Azərbaycanın taleyi elə gətirmişdir ki, coğrafi-siyasi mövqeyinə görə o, həmişə sivilizasiyaларın qovuşuğunda olmuş və istər Qərbin, istərsə də Şərqin güclü təsirini öz üzərində hiss etmişdir. Cəmiyyət və sivilizasiyanın inkişafında texnika çox böyük rol oynayır. Bunu müasir dövrün nümunəsində də görmək olar. Texnikanın (birinci növbədə əmək alətlərinin, rabitənin, bütün kommunikasiya sistemlərinin inkişafı) tərəqqisi insan həyatının bütün sahələrinə güclü təsir göstərir. Elmi-texniki inkişafın rasional idarəolunması səmərəli texnikaнын, ona əsaslanan istehsalın və sosaial mənafelərin optimal uzlaşmasıdır. Texnika insanların yaratdığı istehsal vasitələri və alətləri sisteminiн, habelə əmək prosesinin həyata keçirilməsini təmin edən üsul və əməliyyatların, qabiliyyət və məharətlərin məcmusudur. Zaman keçdikcə texnika anlayışının məzmunu dəyişilir və təkmilləşir. O, təkcə maddi istehsal sahəsindəki vasitələrlə məhdudlaşmır. O, özünə həm də mənəvi, məişət və digər qeyri-istehsal xarakterli tələbatları ödəmək üçün istifadə olunan vasitələri daxil edir. Texnika bir tərəfdən insan əməyinin və biliyinin inkişafı nəticəsidir, digər tərəfdən isə onları həyata keçirməyin vasitəsidir. O, bəşəriyyətin mövcudluğu və inkişafının zəruri tərəfidir. Texnikanın başlıca funksiyası təbiəti və insan aləmini onun tələbat və arzularından doğan məqsədlərə uyğun şəkildə dəyişdirməkdən ibarətdir. Hazırda texnika getdikcə daha çox insanın əqli qabiliyyətlərinə və intellektual funksiyalarına nüfuz edir. Bu isə mütərəqqi nəticələrlə yanaşı, həm də böyük miqyaslı mənfi nəticələr törədə bilər. Buna görə də indiki şəraitdə texniki yeniliklər tətbiq etməzdən əvvəl onları geniş və dərin sosial ekspertizadan keçirmək tələb olunur. Məsələn, insan kompüter kimi kibernetika sistemи yaratmaqla sanki özünün fikri fəaliyyət növlərini həyata keçirə bilən, müxtəlif məzmunlu informasiya ilə əməliyyat aparmağı bacaran analoqunu meydana gətirir. Doğrudur, o, insan beyninin bütün funksiyalarını onun əlindən almır. Bununla belə son dərəcə güclü EHM ilə insan
23 arasında qarşılıqlı münasibətlərin yeni humanitar tərəfi özünü göstərir. Bu isə öz növbəsində bir çox problemlər doğurur. Çünki insan ilə maşının qarşılıqlı təsiri, fikirləşən, hiss edən, şüur və iradəyə malik mövcudлуг ilə cansız, öz təbiətinə görə qeyri-bioloji xarakter daşıyan qurğu arasında qarşılıqlı təsir deməkdir. Fransa tədqiqatçısı J.Ellül dövlət və texnika sahəsində əsl inqilab etməyə çağırır. Onun fikrincə, bunun üçün aşağıdakıları həyata keçirmək tələb olunur: – Qərb, öz istehsal sahələrində yenidənqurma apararaq, üçüncü dünyaya tam təmənnasız köməklik göstərməlidir; – Hərbi qüvvədən, ümumiyyətlə təzyiq vasitələrindən imtina etmək, mərkəzləşdirilmiş dövlət aparatını ləğv etmək (kiçik istehsal vahidləri yaratmaq, kiçik enerji mənbələri, çevik metodika, həyat üslubu və tərzinin müxtəlifliyini təmin etmək, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq); – İnsan qabiliyyətlərini üzə çıxarmaq, məşğuliyyət növlərini artırmaq (milli mədəniyyətlərin çiçəklənməsi, azsaylı xalqların mədəni muxtariyyət şəklində inkişafı üçün bütün şəraitin yaradılması); – İş vaxtının ixtisarı (bunun hesabına insan daha çox asudə vaxtında öz mənzilinə, mühitə, xırda iş sahələrinə diqqətini artıracaq; bəlkə 2 saat işləmək kifayət olacaq); – Tərəqqi istehsal olunmuş sərvətlərlə yox, qənaət edilmiş insan əməyi və vaxtı ilə ölçülür. D.Bell iqtisadi və sosial həyatda baş verən dəyişikliklərə postindustrial mərhələ, telekommunikasiya inqilabı adını verir. Bunun üç cəhətini qeyd edir: 1) sənaye cəmiyyətindən servis (xidmətedici) cəmiyyətə keçid; 2) texnoloji yeniliklərin həyata keçirilməsində kodlaşdırılmış nəzəri biliyin artırılmasının böyük əhəmiyyəti; 3) yeni intellektual texnologiyanın, qərarların qəbulu, бунларын nəzəri və sistemli təhlil alətinə çevrilməsi. Bu cəmiyyətin bir sıra xüsusiyyətləri göz qabağındadır; əsas amillərin – informasiya və biliklərin olması, cəmiyyətin getdikcə daha açıq və qeyri- 24 müəyyən olması, modelləşdirmə və proqnozlaşdırma imkanlarının azalması, telefon, kompцter, telekommunikasiya və məlumatın işlənilməsinin vahid bir modeldə birləşməsi, hakimiyyət tərəfindən informasiyadan qərəzli istifadə edilməsi, ictimai həyatın müxtəlif sahələrinin əlaqələndirilməsinin getdikcə mürəkkəb bir məsələyə çevrilməsi və s. Göründüyü kimi, XXI əsr insanları birləşdirə biləcək universal elektron informasiya sisteminin təkamülü əsridir. Texnika və texnologiya misli görünməmiş informasiya və kommunikasiya imkanlarına malikdir. Yüklə 420,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|