MühazirəÇI: MÜhaziRƏNİn plani mədəniyyət və sivilizasiya, onların qarşılıqlı əlaqəsi və fərqli cəhətləri
Fakültənin Elmi-metodiki şurasında təsdiq olunmuşdur
Yüklə 420,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Fakültənin Elmi-metodiki şurasında təsdiq olunmuşdur
Protokol №15, 12.07.2017 Bakı-2017 2 Mədəniyyətin sosiologiyası. Mədəniyyət və sivilizasiya 1.Mədəniyyət və sivilizasiya, onların qarşılıqlı əlaqəsi və fərqli cəhətləri Mədəniyyətin sosiologiyasına cəmiyyətin sosial və mədəni inkişaf qanunauyğunluqları və sosial münasibətləri, sosial struktur dəyişikliyi, mədəniyyət ünsürlərinin təsiri, sosial institutlar çərçivəsində insan fəaliyyətinin formaları daxildir. O, çox mürəkkəb ictimai hadisədir. Mədəniyyət insanlar tərəfindən yaradılmış sərvətlərlə bərabər bu sərvətləri yaradanın fəaliyyəti ilə birlikdə mövcuddur. Odur ki, mədəniyyət deyərkən insan fəaliyyətinin üsulları, nəticələri, yaratdığı sərvətlərin ümumi toplusu nəzərdə tutulur. Mədəniyyət və sivilizasiya anlayışları haqqında geniş və əhatəli təsəvvürə malik olmaq baxımdan ilk öncə həmin anlayışların müqayisəli təhlili və nisbətinin müəyyənləşdirilməsi vacibdir. Belə müqayisəli təhlil əvvəlcə «mədəniyyət» anlayışının açıqlanmasına əsaslanmalıdır. Çünki «sivilizasiya» anlayışı ilə müqayisədə mədəniyyət daha geniş anlayışdır. Digər tərəfdən isə o, universal şəxsiyyətin – hərtərəfli təhsilə, yüksək intellektual səviyyəyə malik, tərbiyəli, elmin, incəsənətin inkişafına, cəmiyyətin tərəqqisinə təsir göstərməyə qadir olan insanın formalaşmasının qüdrətli vasitəsidir. Mədəniyyət cəmiyyətlə sıx bağlıdır. Əgər cəmiyyət qarşılıqlı fəaliyyətdə və münasibətdə olan insanların məcmuudursa, mədəniyyət insanların fəaliyyəti nəticəsində yaradılanların toplusudur. Mədəniyyət anlayışının təşəkkülü mənşə etibarilə Qədim Roma dövrünə təsadüf edir. Həmin anlayışı ilk dəfə Siseron işlətmişdir. Mədəniyyət məfhumu latın dilində «cultura» sözündən əmələ gəlib, «becərmə», «hazır şəklə salma», «tərbiyə», «inkişaf» mənasında səciyyələnir. İlk başlanğıcında o, torpağın becərilməsi, başqa sözlə, yaxşı məhsul almaq məqsədilə onun insan tərəfindən dəyişdirilməsi kimi səciyyələnmişdir. Xeyli sonralar mədəniyyət xalqların həyatının və yaradıcılığının təzahürünün məcmuu kimi mənalanmışdır. Mədəniyyət termini müstəqil əhəmiyyət kəsb etmək etibarilə daha tam şəkildə XVII əsrdə istifadə olunmuşdur. Alman tarixçisi S.Pyfendorfun
3 formalaşdırdığı mədəniyyət anlayışı özündə ümumiyyətlə insani, xüsusilə ictimai təsisatları, paltarı, dili, elmi, əxlaqı ehtiva edir. Elmi ədəbiyyatda belə bir mülahizə mövcuddur ki, yalnız məşhur ingilis antropoloqu E.B.Taylorun «Bəşəriyyətin qədim tarixinin kəşfi» adlı əsərinin meydana çıxması ilə (1866-cı il) mədəniyyət termini elmi cəhətdən əsaslandırıldı. Hazırda mədəniyyətin alimlər tərəfindən verilən 500-dən artıq tərifi mövcuddur. Hər bir xalqın mövcudluğu onun mədəniyyəti ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır. Mədəniyyətin ən geniş formada 2 növünü ayırmaq olar: maddi mədəniyyət və mənəvi mədəniyyət. İbtidai insanların düzəltdikləri daş və ağac alətlərdən tutmuş müasir mürəkkəb mexanizmlərədək, kahalardan tutmuş saraylaradək hamısı maddi mədəniyyət nümunələri hesab olunur. Şübhəsiz ki, bu bölgü nisbidir. Belə ki, mədəniyyətin növləri bir-birilə sıx əlaqədardır. İstehsal prosesi insanın əqli əməyi olmadan həyata keçirilə bilməz. Digər tərəfdən mənəvi tərəqqi istehsalın inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Həm də mənəvi fəaliyyətin məhsulları maddi formalarda – əlyazmalar, kitablar, şəkillər, notlar, layihələr şəklində meydana gəlir. Mənəvi mədəniyyət cəmiyyətin mənəvi sərvətlərinin инсанлар тяряфиндян istifadə olunması prosesidir. Mənəvi mədəniyyətə insanın mənəvi fəaliyyətinin nəticələri olan elm, fəlsəfə, incəsənət, əxlaq, siyasət, hüquq və müvafiq elmi idarələr, cəmiyyətin intellektual və mənəvi inkişaf dərəcəsi aiddir. Hər bir insan uşaq yaşlarından müəyyən mədəniyyətin – predmetlərin, ideyaların, sərvətlərin, davranış nümunələrinin təsiri altında olur. İnsanın tərbiyəsi və təhsili məhz mədəniyyətə qovuşmasından, cəmiyyətin topladığı bilikləri, təcrübəni, vərdişləri, mənəvi sərvətləri, habelə cəmiyyətdə qəbul olunmuş davranış normalarını mənimsəməsindən asılıdır. Cəmiyyətdəki obyektiv şəraitdən və subyektiv amillərin fəaliyyətindən asılı olaraq insan mədəniyyətin həm yaradıcısı, həm də məhsuludur. Bu üzdən mədəni 4 tərəqqi prosesi maddi və mənəvi sərvətlərin toplanması mənasında deyil, bəşər mədəniyyətinin irəliyə doğru inkişafı, adamların tarixən təşəkkül tapan mənəvi fəaliyyətinin təkmilləşməsi və yetkinləşməsi kimi çıxış edir. Adamların mənəvi fəaliyyətinin nəticələrini əhatə edən mənəvi mədəniyyət maddi mədəniyyətlə əlaqə daşıyır. Mənəvi mədəniyyət nəinki yaradılan və yaradılmaqda olan mənəvi sərvətlərin məcmusunu və istehsalını, mövcud cəmiyyətin əvvəlki inkişaf mərhələsindən mədəni irs kimi saxladığı sərvətləri, həmçinin mənəvi sərvətlərin yayılması və istehlakını ehtiva edir, mədəniyyət müəssisələrini, təhsil sistemini və kütləvi informasiya vasitələrini özündə birləşdirir. Mədəniyyət müəssisələri və kütləvi informasiya vasitələri mənəvi mədəniyyətin istehsalı, yayılması və saxlanmasında mühüm rol oynayır. Mənəvi mədəniyyət bu və ya digər dərəcədə ictimai həyatın bütün sferalarında nəzərə çarpır. Lakin mənəvi mədəniyyət daha əhatəli, geniş və çoxcəhətli şəkildə mənəvi həyat sferasında öz əksini tapır. Mənəvi mədəniyyət cəmiyyətin mənəvi həyatının inkişaf etməkdə olan keyfiyyətcə müəyyən tipi kimi çıxış edir. Mənəvi mədəniyyət həmçinin bu və digər sosial sistemdə formalaşan şəxsiyyətin mənəvi aləmini də ifadə edir. Hər bir cəmiyyətin mənəvi həyatı həmin cəmiyyətdə mənəvi mədəniyyətin inkişaf dərəcəsi və nailiyyətləri ilə səciyyələnir. Mənəvi mədəniyyət mənəvi həyatın bütün mədəni nəticələrini əhatə edir. Deməli, «mənəvi həyat» və «mənəvi mədəniyyət» anlayışları bir-birinin sinonimi kimi çıxış etmir. Mənəvi həyat daha geniş anlayışdır, mənəvi mədəniyyət isə onun çox mühüm tərəflərindən biridir. Həmin anlayışlar ümumi məzmununa görə bir-birinə uyğun gəlsələr də, mədəniyyət mənəvi həyatdan sistemliliyi, nizama salınmış strukturu, tərtibatı və normaya düşmüş vəziyyəti ilə fərqlənir. Cəmiyyətin mənəvi mədəniyyəti onun mənəvi həyatı ilə qırılmaz əlaqə kəsb edir və bir-biri ilə qarşılıqlı təsirə malikdir. Mənəvi mədəniyyət nə qədər çox inkişaf etmiş olarsa, mənəvi həyat da bir o qədər zəngin olar. Eyni zamanda mənəvi həyatın inkişafı
5 mənəvi mədəniyyəti zənginləşdirir. Bildiyimiz kimi hər bir mədəniyyətin əsasını onun dili təşkil edir. Dil obyektiv mənada, insan təcrübəsinin qorunub saxlanmasına, ötürülməsinə xidmət edir. Mədəniyyətin daha bir tərkib elementi – əqidə, inam və bilikdir. İnsan biliyə yiyələnməklə sosial prosesləri, ideyaları daha düzgün dərk edir. Məhz bilik əldə edən insanda əqidə, nəyəsə inam formalaşır. Bu yolla mədəniyyət cəmiyyətin yeni üzvlərini formalaşdırır, onlara özlərini necə aparmaq, qarşıya həyati məqsədlər qoyub onlara çatmaq üçün nə etmək lazım olduğunu öyrədir. Ümumiyyətlə, mədəniyyətin insan həyatında və cəmiyyətdə rolunu bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan 4 əsas funksiya yerinə yetirir: Maarifləndirici funksiya – nə qədər insanlar maariflənərsə, bir o qədər yüksək mədəniyyət sahibi olarlar. Tərbiyəvi funksiya – insanlar cəmiyyətdə yaşamaq qaydalarını sosial norma və dəyərlərə yiyələndikdən sonra öyrənirlər. Hər hansı bir ailədə dünyaya gələn insan doğulduğu ilk gündən mövcud şəraitin, əşyaların, görüşlərin, inamların, uşaqları tərbiyə metodlarının və s. təsirinə məruz qalır. Sosial varlığın mühafizə edilməsi funksiyası – mədəniyyət sosial varlığı qorumaqla yanaşı onu yaradıcı surətdə inkişaf etdirir. Varislik funksiyası – hər bir mədəniyyətin daxilində yeni mədəni dəyərlər formalaşır. Cəmiyyətin yeni tələbatına cavab verməyən neqativ amillər sıxışdırılıb çıxarılır. Lakin bu prosesdə tarixən formalaşan əsas mədəni dəyərlər, normalar qorunub saxlanılmalıdır. Varislik mədəniyyətin qanunauyğun inkişafı olub, onun tərəqqisini təmin edir. Tənzimləyici funksiya – bu funksiya bir növ ikinci funksiyanın davamıdır. Belə ki, mədəniyyət insan davranışını müəyyən çərçivəyə, normaya salır. Birləşdirici funksiya – cəmiyyətdə yaşayan insanların birliyini təmin edir.
6 Mədəniyyət bir-birinə zidd olan, lakin üzvi surətdə əlaqədar proseslərin vəhdətində özünü göstərir. Hər bir cəmiyyət özünü təkrarlamayan, özünəməxsus milli mədəniyyətя malikdir. Müxtəlif xalqların və ölkələrin mədəniyyətləri bir-birindən fərqlənir. Bu üzdən sosiologiyada mədəniyyətlərin fərqlərini özündə əks etdirən çoxlu sayda bölgülərə rast gəlmək olar. Üfüqi nöqteyi-nəzərdən mədəniyyətin tipologiyasını aşağıdakılar kimi bölmək olar: sivil, regional, etnik, milli, lokal. Şaquli nöqteyi- nəzərdən isə mədəniyyət üstünlük təşkil edən mədəniyyət, submədəniyyət (mədəniyyətin daxilində) və əks mədəniyyətə ayrılır. Bu sadaladığımız tiplərdən başqa sosiologiyada mədəniyyətlərə qiymət vermə baxımından mövcud olan yanaşmalar da var ki, onları da təxmini olaraq üç yerə bölmək olar: Etnosentrizm – bu yanaşmanın tərəfdarları bütün mədəniyyətləri öz səviyyələrinə münasib çevirmək istəyirlər. Məsələn, Аmerika mədəniyyətini buna misal çəkmək olar. Amerikalılar heç yerdə, heç kimə, heç bir mədəniyyətə uyğunlaşmaq istəmirlər, əksinə, onlara uyğunlaşmağa məcbur edirlər. Mədəni relyativizm isə əksinə, belə hesab edir ki, hər şey təxmini və müqayisəlidir. Hər bir mədəniyyətə özünəməxsus formada qiymət vermək, ону öz dəyər və normalarına görə qəbul etmək lazımdır. Daha məqsədəuyğun yanaşma növü mədəni inteqrasiyadır (birləşmə). Yəni hər bir xalq və ya ölkə öz mədəniyyətini saxlamaqla digər mədəniyyətlərdən yaxşı cəhətləri qəbul etsinlər. Almanlar intizamlı olmağı, işdə dəqiqlik və tələbkarlıq keyfiyyətini, yaponlar əməksevərliyi, amerikalılar məişət abadlığı yaratmaq əzmi, fransızlar nəzakətliliyi ilə fərqlənirlər. Biz cəmiyyətin tərkibində müxtəlif sayda qrupların olduğunu qeyd etmişdik. «Mədəniyyət kimlərin tərəfindən yaradılır?» sualını cavablandırmaq üçün onun tərkibində aşağıdakı sosial birliklərin mədəniyyətini öyrənmək əhəmiyyətlidir: еlitar 7 mədəniyyət, xalq mədəniyyəti və kütləvi mədəniyyət. Elitar mədəniyyət yaradıcı və yüksək intellektə malik olan insanlar tərəfindən yaradılır (musiqiçilər, yazıçılar, artistlər, rəssamlar). Xalq mədəniyyətini xalq özü yaradır. Onun əsasını miflər, əfsanələr, nağıllar, xalq mahnıları və s. təşkil edir. Bu mədəniyyətdən də sözsüz ki, müasir mədəniyyət bəhrələnir. Kütləvi mədəniyyət müasir dövrün mədəniyyətinə aiddir. İndustrial cəmiyyətin yaranması mədəniyyətin kütləvi xarakter almasına güclü təsir etdi. Qloballaşma prosesi də mədəniyyətin kütləviləşməsində mühüm rol oynayır. Kütləvi informasiya vasitələri, kütləvi hərəkatlar, kütləvi tələbatların ödənilməsi, kütləvi incəsənətin yaranması bu mədəniyyətin mühüm cəhətləridir. Kütləvi mədəniyyət daha çox əyləncə xarakteri daşıyır və onu daha çox gənclərə аид etmək düzgün olardı. 1. Kommunikativ ünsür. Dünyada yaşayan xalqların dilləri müxtəlif olduğuna görə mədəniyyət mühüm kommunikativ ünsürdür. O, xalqlar arasında əməkdaşlıq vasitəsidir. İşarə və simvollar vasitəsilə mühüm informasiya əldə edilir. 2. İdrak ünsürü. Cəmiyyətdə yaranan mədəni dəyərlər idrak vasitəsilə dərk edilir və mənimsənilir. Dəyərlər sistem halında insan davranışını tənzimləyir. Dəyərli fəaliyyətin məqsədləri cəmiyyət tərəfindən ictimai-tarixi fəaliyyət prosesində işlənilib hazırlanır və fərdlər tərəfindən sonrakı nəsillərə verilir. 3. Mədəni normalar ünsürü иnsanların davranışı, qarşılıqlı əməkdaşlığı prosesində formalaşır. Adətlər, ənənələr, mərasimlər mədəniyyətin normaları kimi meydana gəlmişdir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə mədəniyyət normaları yeni sərvətlərlə zənginləşir, sosial-mədəni varlığı qoruyur, onu tənzim edir, yad ünsürləri kənarlaşdırır. Sosial normalar sosial qrupların fəaliyyətini əlaqələndirir, sosial nəzarəti təmin edir. Mədəniyyət normaları arasında əxlaqi normalar mühüm yer tutur. Mədəniyyətin xüsusiyyətləri isə aşağıdakılardır: – Mədəniyyət formaca milli, məzmunca beynəlmiləl, ümumbəşəri xarakter daşıyır. Yəni hər bir milli mədəniyyəti диэяр мядяниййятляри zənginləşdirmiş olur. 8 Odur ki, ümumdünya mədəniyyətini heç bir xalqın müstəsna xidmətinin məhsulu hesab etmək olmaz. – Mədəniyyətin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də onun humanist xarakter daşımasıdır. İnsan mədəniyyət və onun problemlərinin mərkəzində dayanan əsas amildir. O, maddi və mənəvi sərvətləri yaradan elə bir biososial varlıqdır ki, əsrlərdən bəri dini, irqi, milli və s. fərqlərdən asılı olmayaraq, həm də bu sərvətlərin başlıca daşıyıcısı olmuşdur. Başqa sözlə desək, insan yer üzərində yaranmış ən qüdrətli mədəniyyət abidəsidir. – Mədəniyyətin digər xüsusiyyəti onun ekspansiv (yayılmaq) xarakter daşımasıdır. Dünya xalqlarının və millətlərinin tarixi təcrübəsi göstərir ki, milli mədəniyyəti qədim və yüksək olan xalq başqa bir xalq tərəfindən istilaya məruz qaldıqda onun mədəniyyəti nəinki assimilyasiyaya uğramır, əksinə, əsarətя alan xalqa hardasa öz mədəniyyətini qəbul etdirir. Mədəniyyəti və dili təkmilləşmiş xalqlar başqa xalqlara daha tez təsir göstərə bilirlər. Məsələn, 18-ci əsrdə Avropada fransız dilində danışan və fransız mədəniyyətinə yiyələnən adamlara xüsusən hörmətlə yanaşırdılar. – Mədəniyyətin mühüm xüsusiyyətlərindən biri də onun tarixən yeni dəyərlər əsasında dinamik inkişaf etməsidir. Qəbilə, tayfa, xalq, millət kimi insan birliklərinə xidmət edən bir çox mədəniyyət nümunələri tarixən inkişaf etdirilib təkmilləşdirilmiş, digərləri isə köhnəlib aradan çıxmışdır. Latın dilini misal gətirib söyləmək olar ki, indi bu dildə danışan yoxdur, lakin dünyanın bütün ölkələrində reseptlər latın dilində yazılır.
– Mədəniyyətin xüsusiyyətlərindən biri də, onun digər mədəniyyətlərlə, tarixi dövrlərdə yaranan dəyərlərlə qarşılıqlı əlaqəsidir. Hər bir mədəniyyət özündən əvvəl yaranmış mədəniyyət növlərindən bəhrələnir, onun ən yaxşı nümunələrini gələcək nəslə çatdırır. – Mədəniyyətin digər xüsusiyyətlərindən biri də diskrutivliyi və habelə diskret olması, yəni fasiləsiz şəkildə inkişaf etməsi və bu fasiləsizlikdə müəyyən bir mərhələnin olmasıdır.
9 – Bunlarla yanaşı mədəniyyətin bir xüsusiyyətini də - onun sinkretizmini, yəni bölünməzliyini, vəhdətini qeyd etmək lazımdır. Dünyada bütün mədəniyyətlər əslində eyni bir cəhətə, bir-birinə yaxınlaşma və bir-birini zənginləşdirmə kimi xüsusiyyətlərə malikdir. – İctimai-siyasi fikir tarixində elə nəzəriyyələr də olmuşdur ki, onlar mədəniyyətin mühüm bir xüsusiyyəti kimi onun sinfi xarakter daşıdığını birinci dərəcəli məsələ kimi irəli sürmüşlər. Məsələn, marksizmə görə antoqonist siniflərə bölünmüş cəmiyyətlərdə mənəvi mədəniyyət öz məzmunu etibarilə vahid olmur. Göründüyü kimi, mədəniyyətin tipləri və növlərinin zəngin siyahısı var. Çoxsaylı meyarlara əsaslanaraq onun yeni-yeni növlərini, tiplərini müəyyənləşdirmək mümkündür: Milli mədəniyyət – millətin yaranmasını, özünəməxsusluğunu, özünüdərketməni şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Milli mədəniyyətə milli birliyi səciyyələndirən simvollar, inamlar, dəyərlər, normalar, milli şüur, milli ədəbiyyat, incəsənət daxildir. Çoxmillətli ölkələrdə həyata keçirilən milli siyasət milli mədəniyyətlər arasında əməkdaşlığı gücləndirir. Çoxluq təşkil edən millətin mədəniyyəti aparıcı yer tutur. Azərbaycanda kapitalist münasibətlərin inkişafı milli burjuaziyanın formalaşması, milli bədii ədəbiyyatın, incəsənətin, milli şüurun formalaşması nəticəsində milli mədəniyyət yaranmışdır. Azərbaycan Respublikası milli mədəniyyəti, milli dili qoruyur və onu inkişaf etdirir. Siyasi mədəniyyət. Ümumi mədəniyyətin мцщцм тяркиб щиссяляриндян biri də siyasi mədəniyyətdir. Siyasi mədəniyyətin strukturuna siyasi psixologiya, siyasi şüur, siyasi bilik, siyasi idrak və siyasi sistemin idarə olunması daxildir. Siyasi mədəniyyəti yüksək olan xalq demokratik siyasi idarəetmə quruluşunu, vətəndaş cəmiyyətini və hüquqi dövləti yaradır. Siyasi mədəniyyət insanların siyasi davranışını tənzimляйир, onların siyasətdə iştirakını fəallaşdırır. «Sivilizasiya» termini isə şəhər sakini olan vətəndaşa aid edilən latınca «sivilis» sözündən yaranıb. Lakin bu sözün mənası tədricən genişlənir, onun etimologiyası və
10 başlanğıcda işlədilən mənası sonralar başqa məzmun qazanır. «Sivilizasiya» anlayışını «vətəndaş», «dövlət», «cəmiyyət» mənasında qəbul edən İbn Xaldun göstərirdi ki, konkret bir dövlət, siyasi quruluş meydana gəlir, inkişaf edir və nəticədə tənəzzülə uğrayır. Sonra yeni dövlət və yeni sivilizasiya yaranır. Mədəniyyətin xüsusi sferası kimi onun ən böyük kompleksi sivilizasiyadır. Düzdür, sivilizasiyanı tez-tez mədəniyyətlə eyniləşdirmək cəhdlərinə təsadüf olunur. Bununla müəyyən mənada razılaşmaq olsa da, həmin iki məfhum həmişə bir-birinin sinonimi kimi işlədilmir. Sivilizasiya problemi bu gün ön plana keçmişdir. Bu problemə maraq bir neçə səbəblə şərtlənir. Əvvəla, müasir dünyada elmi-texniki inqilabın inkişafı Qərbin və Şərqin bütün ölkələrində istehsalın avtomatlaşdırılmış, informasiyalı və texnoloji üsulunun sürətlə formalaşmasına imkan yaradır. İkincisi, Qərb və Şərq sivilizasiyası ilə əlaqədar mübahisələr bu gün həmişəkindən daha artıq dərəcədə nəzərə çarpır. Sivilizasiya alimlər tərəfindən iki mənada başa düşülür. Birinci halda «sivilizasiya» sözü «barbarlığı» əvəz edən tarixi dövr kimi qeyd edilir, başqa sözlə, o, bəşəriyyətin inkişafının yüksək mərhələsini ifadə edir. İkinci halda sivilizasiya coğrafi məkanla əlaqələndirilir, yəni lokal (yerli), regional və qlobal sivilizasiya mənasında səciyyələndirilir, məsələn, Şərq və Qərb sivilizasiyası. Belə sivilizasiyalar iqtisadi quruluşla və mədəniyyətlə fərqləndirilir. Şərq və Qərb sivilizasiyaları spesifik dəyərlərə, fəlsəfəyə, həyat prinsiplərinə əsaslanmaqla məhz iqtisadi sistemləri və mədəniyyətləri ilə fərqlənirlər. Sivilizasiya termini elmi ədəbiyyatda XVIII əsrdə təzahür etmişdir (Türqo, Mirabo, Ferqцson tərəfindən işlədilmişdir). Fransız tarixçisi L.Favr iddia edir ki, «sivilizasiya» təkamülü ilk öncə elmin və texnikanın inkişafı ilə şərtlənir. Sivilizasiyaya aid yuxarıdakı mülahizələrdən aydın olur ki, mədəniyyət bəşəriyyətin sosial tarixinin universal və qədim kateqoriyasıdır. Sivilizasiyanın fəallıq sferası isə maddi mədəniyyətlə məhdudlaşır və yalnız cəmiyyətin təkamülünün 11 müəyyən mərhələlərində təzahür edir. Sivilizasiyanın təsnifatı elmdə mürəkkəb problem kimi səciyyələnir və böyük fikir ayrılığı ilə diqqəti cəlb edir. İstər-istəməz ayrı-ayrı müəlliflər sivilizasiyaların əsasının müxtəlif prinsiplərlə müəyyənləşdiyini bildirirlər. Sivilizasiyanın ətraflı təsnifatını A.Toynbi özünün «Tarixin başa düşülməsi» əsərində işləyib hazırlamışdır. O, həmin əsərində 21 canlı və məhv olmuş sivilizasiyanın mövcudluğunu göstərir. Toynbinin nöqteyi-nəzəri və sivilizasiyanı müəyyənləşdirməsi prinsipləri ciddi
tənqidə məruz
qalsa da
onun sistemləşdirməsindən tez-tez istifadə olunur. O, Şpenqlerə görə sivilizasiya son dərəcə texnologiyaya aid olduğundan mədəniyyətin antitezası (ona qarşı buran) kimi səciyyələnir. О.Şpenqlerə qədər belə konsepsiyanı K.L.Leontyev inkişaf etdirmişdir. N.Y.Danilovski və A.Toynbi iddia edirlər ki, dünya sivilizasiyası xəyaldır, real tarixə məhz lokal sivilizasiya yiyələnir. Həmin fikirlə razılaşan P.Sorokinə görə lokal sivilizasiya xüsusi ideoloji prinsiplər və mədəniyyət sərvətləri əsasında qurulan bənzərsiz sistemdir. Sivilizasiya probleminin görkəmli tədqiqatçısı sayılan fransız alimi F.Brodel belə qənaətə gəlir ki, sivilizasiya qarşılıqlı fəaliyyətdə olan sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni-psixoloji yarımsistemlərin məcmusundan əmələ gələn bütöv tarixi sistemdir. «Sivilizasiya» sözü ilk dəfə 1766-cı ildə fransız mətnində (Holbax tərəfindən), 1773-cü ildə isə ingilis mətnində işlədilmişdir. Almaniya «mədəniyyət» termininin mənəvi vətəni hesab olunursa, müəyyən mənada Fransanı da «sivilizasiya» termininin vətəni saymaq olar. XIX əsrin başlanğıcında meydana çıxan «sivilizasiyanın etnoqrafik konsepsiyasının» əsasını belə təsəvvür təşkil edir ki, hər bir xalqın öz sivilizasiyası vardır (T.İuffrua). XVIII əsrin ikinci yarısında – XIX əsrin başlanğıcında «sivilizasiyanın» başa düşülməsində bütövlükdə üç nöqteyi-nəzər mövcud idi: 1. unitar (sivilizasiya vahid bütövlük kəsb etməklə bəşəriyyətin mütərəqqi inkişaf idealı kimi); 2. mərhələli (sivilizasiya bütövlüyə malik olmaqla bəşəriyyətin inkişaf mərhələsi kimi); 3. lokal-tarixi (sivilizasiya keyfiyyətcə müxtəlif unikal etnik və ya tarixi-ictimai
12 birlik kimi). Həmin dövrdə F.Gizo özünün «Sivilizasiyanın etnotarixi konsepsiyası»nda bildirирdi ki, bir tərəfdən lokal (yerli) sivilizasiyalar, digər tərəfdən isə onların üzərində yüksələn insan cəmiyyətinin tərəqqisi sivilizasiyası təşəkkül tapır və inkişaf edir. Hazırda elmi ədəbiyyatda sivilizasiya çoxmənalı məzmun kəsb edən termin kimi başa düşülür: 1. Sivilizasiya mədəniyyətin sinonimi kimi mənalandırılır. 2. Sivilizasiya vəhşilik və barbarlıq dövründən sonra cəmiyyətin ən yüksək inkişaf mərhələsi baxımından qiymətləndirilir (L.Morqan, F.Engels). 3. Sivilizasiya sosiumda sosial inteqrativ münasibətlərdə maddiləşdirilən, əmək bölgüsünü ifadə edən cəmiyyətin strukturu kimi müəyyənləşdirilir. Yüklə 420,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|