Mühazirələr konspekti Bakı-2021 § Bipolyar və unipolyar tranzistorlarda qurulmuş açar sxemləri

3. Reversiv sayğaclar.
Bu sayğaclar özlərində həm toplama, həm də çıxma rejimli sayğacların xüsusiyyətlərini birləşdirir və əlavə bir idarəedici siqnalla idarə olunaraq 2 rejimdə işləyirlər. Reversiv sayğac sxemi aşağıdakı kimi qurulur:

Bu ikidərəcəli sayğac sxemidir. Buna uyğun olaraq 4 dərəcəli sayğac sxemi aşağıdakı kimi olar:

Reversiv sayğacın Beynəlxalq standartda işarəsi aşağıdakı kimidir:

Burada A B C D girişləri çıxma rejimli sayğacın hansı rəqəmdən geriyə, toplama rejimli sayğacın isə hansı rəqəmə qədər saymasını təmin etmək üçün istifadə olunan girişlərdir. Bu girişlərə müvafiq rəqəmlərin ikilik kodları yazılır.

0 - 0000 5 - 0101
1 - 0001 6 - 0110
2 - 0010 7 - 0111
3 - 0011 8 - 1000
4 - 0100 9 - 1001

§ Sinxron sayğaclar (paralel ötüməli sayğaclar)
Ardıcıl ötürməli sayğacların çatışmayan cəhəti onların sayma tezliklkərinin aşağı olmasıdır. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün sinxron sayğaclardan – paralel ötürməli sayğaclardan istifadə olunur. Sinxron sayğaclar xüsusi məntiq elementlərinin hesabına saymasnın dərəcələrinin lazım olan kombinasiyalarda eyni zamanda (sinxron olaraq) işləməsini təmin edir.
4 dərəcəli sinxron sayğacın sxemi aşağıdakı kimidir:

§ Məcburi (ixtiyari) say əmsallı sayğaclar
Bu sayğacın iş prinsipini, rejimini öyrənmək üçün onluq sayğac sxeminə baxaq. Bunun üçün 4 dərəcəli sayğac sxemini nəzərdən keçirək:

Burada 10 – a qədər saymanı həyata keçirmək üçün 9 rəqəminin ikilik kodunu AND və OR elementlərinin köməyilə sayğac sxeminə daxil etmək lazımdır.

§ Registrlər.
Registrlər tədbiq imkanlarına görə ən çox istifadə olunan qurğulardır. Tiplərinə görə registerlər 3 növə bölünürlər:
1. Paralel registrlər
2. Ardıcıl registrlər
3. Universal reversiv registrlər
Registrin əsas göstəricisi onun dərəcəsidir. Dərəcə registrin tərkibindəki triggerlərin sayı ilə müəyyən edilir və onun yadda saxladığı informasiyanın miqyasını göstərir. Məsələn, 4 dərəcəli register 4 bitlik informasiyanı yadda saxlayır.
Registrlər kod çeviriciləri, eləcə də impuls paylayıcıları kimi telekommunikasiya və avtomatlaşdırmada geniş tədbiq olunur.
Registrlər tipindən asılı olmayaraq hər biri sinxron qurğulardır. Bu o deməkdir ki, onun tərkibindəki bütün triggerlərin takt girişləri eyni takt siqnalı ilə sinxron olaraq işlədilir.
1. Paralel registrlər
Paralel registerlər informasiyanı paralel kodda qəbul edir, yadda saxlayır, paralel düz və ya əks kodda ötürür. Bu registerlər adətən komputer və informasiya texnologiyalarında ən cəld işləyən SRAM – ların əsasını təşkil edirlər.
Registerin iş prinsipini öyrənmək üçün 8 dərəcəli paralel register sxeminə nəzər salaq. Bu zaman ən əlverişli variant D – triggerlər üzərində registerin qurulmasıdır.

Burada WR – yazmaq (write); RD – oxumaq (read) girişləridir.

Paralel registerlərin Beynəlxalq standartda işarəsi aşağıdakı kimidir:
2. Ardıcıl (sürüşdürmə) registerlər.
Ardıcıl registerlər ardıcıl kodu paralel koda və əksinə paralel kodu ardıcıl koda çevirirlər. Adətən informasiyanı soldan qəbul edib sağa sürüşdürməli, və sağdan qəbul edib sola sürüşdürməli variantlarda hazırlanırlar. Bu registerlər impuls paylayıcıları kimi telekommunikasiya və avtomatlaşdırma sistemlərində obyektlərin periodik olaraq qoşulub – açılmasını təmin edirlər.
Arcıdıl registerin iş prinsipini öyrənmək üçün informasiyanı sağdan qəbul edib sola sürüşdürən 4 dərəcəli register sxeminə nəzər salaq. Bu registerlər də ikitaktlı triggerlər üzərində qurulur və ən əlverişli variant ikitaktlı D – triggerlər üzərində register sxemlərinin qurulmasıdır.

Bu registerlərlə işləyərkən registerə ilk daxil edilənbit dərəcəsi kiçik bit dərəcəsi olmalıdır və hər bir bit bir takt siqnalı ilə müşahidə edilməlidir.
Registerin işarəsi isə şəkildəki kimidir. Şəkildə işarəsi informasiyanı soldan qəbul edib sağa sürüşdürən registeri xarakterizə edir, işarəsi isə informasiyanı sağdan qəbul edib sola sürüşdürən registeri xarakterizə edir.
Soldan qəbul edib sağa sürüşdürməli registerlərlə işləyərkən bit dərəcəsi böyük bit dərəcəsi olmalıdır.